پاسخی علمی به یک سوال قرآنی در مورد عنکبوت‌ها

به‌گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اردبیل، تار عنکبوت مقاومت بالایی دارد و درعین حال بسیار سبک و انعطاف‌پذیر است، از این‌رو برخی آن‌را «فولاد زنده» نامیده‌اند. حال سوال اینجاست که چرا با این وجود در قرآن از «بیت عنکبوت» به‌عنوان سست‌ترین «بیوت» نام برده است؟ در پاسخ باید گفت سستی معنوی خانه عنکبوت را باید در نظام اجتماعی و روابط خانوادگی عنکبوت‌ها جستجو کرد که عموما بر اساس مصالح موقت است، به‌طوری که هرگاه این مصالح تمام می‌شود، دشمن همدیگر می‌شوند و برخی، برخی دیگر را می‌کشد. از نظر سستی مادی نیز باید گفت این خود خانه عنکبوت است که سست است(یعنی در مجموع خود خانه عنکبوت خانه‌ای سست و غیر مطمئن است) نه تارهای تشکیل دهنده آن، به‌طوری که امنیت زندگی در آن بسیار اندک و خانه‌ایست بدون دیوار، سقف، محافظ، ستون و سایبان و در معرض مخاطرات طبیعی و دید شکارچیان و ... به‌طوریکه این لانه نسبت به لانه جانداران هم‌اندازه عنکبوت مثل مورچگان، زنبوران و ... بسیار سست، ضعیف و غیر امن است.

آیه قرآنی
«مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِیَاء کَمَثَلِ الْعَنکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنکَبُوتِ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ»«مثل آنان که سوای خدا را دوستان می‌گیرند، مثل عنکبوت است که خانه‌ای بساخت و کاش می‌دانستند هر آینه سست‌ترین خانه‌ها، خانه عنکبوت است»(سوره عنکبوت، آیه‌ 41).

اختصاصات زیستی عنکبوت‌ها
عنکبوت‌ها از شاخه بندپایان، زیرشاخه کلیسرداران و از رده آراکنوئیدها(یا عنکبوتیان) هستند. بدن عنکبوت به دو قسمت جلویی و عقبی تقسیم می‏شود. در قسمت جلو سر و سینه(یا به اصطلاح ناحیه سرسینه) قرار گرفته و قسمت عقبی بدن، شکم را در بر می‏گیرد.
عموما عنکبوت‌ها دارای چشم‏های ساده‏ای هستند که تعداد آن‌ها به هشت عدد می‏رسد. البته گاهی تعداد چشم‏ها از هشت کمتر است. این حیوان با شکار کردن حشرات، تغذیه نموده و پوستی ضخیم و پوشیده از مو دارد. این پوست هفت تا هشت بار می‏افتد تا به مرحله بلوغ نهایی خود برسد(مرحله پوست اندازی). جانورشناسان امروز، بیش از سی هزار نوع عنکبوت را مورد شناسایی قرار داده‏اند که از نظر شکل، رنگ و حجم(بین کمتر از یک میلی‌متر و نود میلی‌متر) باهم متفاوتند. بیشتر عنکبوت‏ها در خشکی و به صورت فردی(جز در هنگام جفت‌گیری و سر از تخم درآوردن بچه عنکبوت‏ها که کنار هم هستند) زندگی می‏کنند. محیط زیست عنکبوت‏ها نیز از سطح دریا تا ارتفاع پنج هزار متری گسترده شده است(1).

نحوه تنیدن تار در عنکبوت‌ها
تار عنکبوت شبکه‌ای از رشته‌های پروتئینی است که توسط عنکبوت‌ها تنیده می‌شود. این پروتئین سرشار از آمینو اسیدهای آلانین و گلیسین است. بیشتر رشته‌های پلی‌پپتیدی سازنده این پروتئین، به صورت صفحات بتا آرایش یافته‌اند. این صفحات در زمینه‌ای از رشته‌های آمینو اسید به صورت صفحات آلفا جای گرفته‌اند. مارپیچ‌های آلفا با بی‌نظمی زیادی به هم پیچیده‌اند و همین بی‌نظمی باعث خاصیت کش سانی تار می‌شود. یکی از ویژگی‌های جالب تار عنکبوت این است که مقدار زیادی نمک و مواد ضد باکتری و ضد قارچ دارد که در برابر حمله باکتری‌ها و قارچ‌ها از آن محافظت می‌کند.
عنکبوت از آب به عنوان حلال پروتئین ابریشم خود استفاده می‌کند. در عنکبوت مجاری تارریسی وجود دارند. در بخش ابتدای هر مجرا، غده‌های ترشحی وجود دارند که پروتئین سازنده تار را ترشح می‌کنند. در این قسمت ملکول‌های پروتئین در حلال آب غوطه‌ورند و حالت بلور مایع دارند. در بخش دوم مجرا، پمپ‌های پروتون، فعالانه یون‌های H+ را به درون مجرا ترشح و آن جارا اسیدی می‌کنند در این محیط، از خاصیت آب دوستی بلور مایع کاسته می‌شود. در نتیجه، ملکول‌های آب از ابریشم تار جدا و به کمک پمپ Na+/K+ATPase از مجرا برداشته می‌شوند. مجرای تارریسی در انتهای خود باریک‌تر می‌شود. در نتیجه نیرویی که از عقب و دیواره مجرا به بلور مایع وارد می‌شود، این بلور شکل رشته‌مانندی به خود می‌گیرد و با برداشت ملکول‌های آب حالت جامدتری پیدا می‌کنند. بخش بعدی مجرا نقش مرکز کنترل کیفیت را داشته و در صورتی که پیوستگی تار مشکل داشته باشد، آن را بر طرف می‌کند. بخش انتهایی مجرا، محل خروج تار ریسیده شده‌است. چون در این بخش، تار حالت جامد تری به خود می‌گیرد، غده‌های ویژه‌ای مواد لغزنده کننده‌ای را به سطح داخلی مجرا ترشح می‌کنند تا خروج تار تسهیل شود(2).
عنکبوت‌ها تارهای خود را در سرعت‌های مختلف و متفاوتی می‌بافند. هیچ ۲ تار عنکبوتی را نمی‌توان یافت که شبیه به‌هم باشند. هر عنکبوت بطور متوسط حدود یک ساعت برای بافتن استادانه یک تار در اندازه متوسط بدون هیچ کوششی وقت می‌گذارد. این زمان با بزرگ بودن تار افزایش می‌یابد. عنکبوت تار خود را به شکل دایره و حول یک محور می‌بافد و خطوطی را در بین آن‌ها ایجاد می‌کند. بافتن شبکه‌ای از تار به قصد گرفتن حشرات و تغذیه از آن‌هاست. عنکبوت با این کار منطقه وسیعی را می‌تواند در تصرف خود در بیاورد که بعد از هر بار تخریب یا صدمه دیدن تارها، آن‌ها را بلافاصله ترمیم می‌کنند. همچنین عنکبوت‌ها معمولا شب‌زی بوده اما برای سرکشی به تورها و طعمه‌های خود روزها هم از مخفی‌گاه خود خارج می‌شوند(2).

تار عنکبوت یا «فولاد زنده»
تار عنکبوت مقاومت بالایی دارد و درعین حال بسیار سبک و انعطاف‌پذیر است، از این‌رو برخی آن‌را «فولاد زنده» نامیده‌اند. این فولاد آن‌قدر محکم است که می‌توان از آن توری ساخت و با آن یک بوئینگ ۷۴۷ را متوقف کرد و در عین حال، آن قدر سبک و انعطاف‌پذیر است که می‌توان از آن لباس تهیه کرد. بنابراین، کاربردهای آن در پزشکی و صنعت زیاد است(2).
به‌طور مثال از تار عنکبوت در پزشکی می‌توان برای تهیه نخ جراحی، زردپی و رباط مصنوعی و دستکش‌های جراحی بهره برد. تار عنکبوت نقش ضد عفونی کننده و پانسمانی نیز دارد. زیرا عنکبوت برای حفاظت تار پروتئینی خود در برابر باکتری و قارچ‌ها، تار خود را به مواد ضد باکتری و ضد قارچ آغشته می‌کند. از این رو می‌توان از آن برای پانسمان زخم استفاده کرد. همچنین می‌توان از تار عنکبوت در بخش صنعت جهت تولید طناب‌های بسیار محکم برای کوه‌نوردی، چتر نجات، تولید تورهای ماهی‌گیری محکم، تولید لباس غواصی مقاوم در برابر کوسه‌ها و سایر جانوران درنده دریایی و نیز تولید لباس ضد گلوله بهره برد(2).

یک سوال مهم قرآنی
چنانچه گفتیم تارهای عنکبوت از قوی‌ترین بافته‌های طبیعی و سختی آن از سختی آهن و فولاد نیز محکم‌تر است، تا آن‌جا که به نام «آهن حیوانی» یا «فولاد زنده» خوانده می‌شود. بنابراین رشته‌های تشکیل دهنده خانه عنکبوت از قوی‌ترین رشته‌ها در طبیعت به‌شمار می‌رود. از این رو می‌تواند تا حد نسبتا قابل توجهی در برابر بادها مقاومت نموده و در تارهای خود شکارهای عنکبوت را نگه‌داری نماید، به‌طوری که نمی‌توانند از آن جدا شوند.
همچنین تارهای ابریشمی سازنده خانه عنکبوت از فولاد هم محکم‏ترند و تنها کوارتز ذوب شده از آن محکم‏تر است. یک تار بلند عنکبوت پیش از پاره شدن تا پنج برابر طول خود کشیده می‏شود و به همین خاطر دانشمندان، نام «فولاد بیولوژیک» را بر آن نهاده‏اند. استحکام تار عنکبوت 20 برابر فولاد معدنی عادی است و توان آن به 000/30 رطل در اینچ مربع می‏رسد. به‌عنوان مثال اگر یک عنکبوت، تاری به ضخامت انگشت شست می‏ساخت می‏توانست یک هواپیمای جمبو جت را به آسانی حمل کند(5).
حال سوال اینجاست که چرا با این وجود در قرآن از «بیت عنکبوت» به‌عنوان سست‌ترین «بیوت» نام برده است؟

«وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنکَبُوتِ...»
پاسخ اول:
باید گفت واژه«بیت» در لغت عرب استعمال زیادی دارد، به‌معنای«خانه شعر» و نیز «مسکن، فرش خانه، کعبه و قبر» می‌آید و نیز به همسر مرد و خانواده‌اش نیز گفته می‌شود(3).
در معجم الوسیط آمده است: «بیت الرجل: زن و عیال او» و در لسان العرب آمده است: «بیت الرجل: زن او» و در قاموس محیط آمده است: «البیت: عیال مرد» و در صحاح آمده است: «البیت: عیال مرد»(3).
حال با توجه به معنای واژه بیت، باید گفت روش زندگی فردی همراه دشمنی مابین عنکبوت‌ها غالب بوده و انواع اندکی از آ‌ن‌ها یافت می‌شوند که به‌صورت دسته جمعی زندگی می‌کنند. غالباً جنس‌های نر و ماده فقط در هنگام جفت‌گیری هم‌دیگر را ملاقات نموده و عنکبوت نر قبل از جفت‌گیری، اقدام به رقص‌ها و حالات مشخصی در برابر عنکبوت ماده می‌نماید که مقصودش جلوگیری از غریزه دشمنی عنکبوت ماده است. هنگامی که آمیزش آن‌ها تمام می‌شود، عنکبوت نر غالباً در لانه باقی مانده و اقدام به پنهان شدن از عنکبوت ماده می‌کند، چرا که می‌ترسد او را بکشد. کشتن عنکبوت نر بعد از تمام شدن آمیزش جنسی، در بین بسیاری از عنکبوت‌ها اتفاق می‌افتد که مشهورترین این عنکبوت‌ها عنکبوتی است به‌نام بیوه سیاه با نام علمی Lantrodectus terdecimguttatus است. در برخی از انواع آن‌ها، عنکبوت ماده، عنکبوت نر را رها می‌کند تا هنگامی‌که فرزندان از تخم خارج می‌شوند، اقدام به قتل او کنند و او را بخورند. در انواع دیگری از عنکبوت، مادر اقدام به تغذیه فرزندان کوچکش می‌کند تا این‌که فرزندان بزرگ می‌شوند و مادر خود را می‌کشند و می‌خورند.
از این مطالب روشن است که نظام اجتماعی و روابط خانوادگی عنکبوت‌ها عموما بر اساس مصالح موقت است، به‌طوری که هرگاه این مصالح تمام می‌شود، دشمن همدیگر می‌شوند و برخی، برخی دیگر را می‌کشد. این دشمنی شدید فقط بعد از اتمام مصلحت‌ها جلوه گر می‌شود و روابط سست و ضعیف بین افراد خانواده عنکبوت آن را سست‌ترین خانواده‌ها در میان آفریده‌شدگان قرار می‌دهد(3). پس هنگامی‌که ما قبول کردیم مقصود آیه از «بیت»، خانواده و روابط خانوادگی است، توصیف قرآن از آن به عنوان سست‌ترین خانواده دقیقا مطابق چیزی است که خداوند برای بندگانش، از خلال علم جدید، در مطالعه حیات عنکبوت‌ها، روشن کرده است(3 و 4). پس خانه عنکبوت به لحاظ معنوی هم سست‏ترین خانه‌‏هاست.
بنابراین در این آیه یکی از موارد اعجاز علمی قرآن جلوه‌گر می شود. این حقایق از خانواده و حیات عنکبوت‌ها جدیداً کشف شده است که خانواده عنکبوت سست‌ترین خانواده‌هاست و قرآن کریم بیش از هزار سال قبل از اکتشاف آن توسط بشر به این حقیقت اشاره کرده است.

پاسخ دوم
با آن‌که قبلا هم اشاره نمودیم لانه عنکبوت از ویژگی‌های منحصر بفردی برخوردار بوده و ساخت چنین خانه‏‌ای خود از معجزات الهی است، اما ذکر این نکات در مورد این لانه ضروری می‌باشد:
- اولا اینکه در قرآن آمده است خانه عنکبوت از سست‌ترین خانه‌هاست، باید گفت این خود خانه عنکبوت است که سست است(یعنی در مجموع خود خانه عنکبوت خانه‌ای سست و غیر مطمئن است) نه تارهای تشکیل دهنده آن. بنابراین اصطلاح(اوهن البیوت) این نکته را مورد اشاره قرار می‏دهد که سستی و ضعف در خانه عنکبوت است نه در تارهای آن. این اشاره قرآنی بسیار دقیق است، زیرا تارهای خانه عنکبوت، ابریشمی و بسیار نازک‌اند و میانگین ضخامت هر کدام یک میلیونیم اینچ مربع یا یک چهار هزارم ضخامت یک موی عادی در سر انسان است(5).
به‌طور مثال باید گفت درست است که فولاد خود فلزی بسیار محکم می‌باشد اما فولاد نازک در ضخامتی چندین برابر نازک‌تر از موی انسان نیز سست به‌شمار می‌رود و با کم‌ترین اشاره‌ای از هم گسسته خواهد شد و بنابراین فولاد در ضخامت قابل توجه خود فلز خوب و بادوام به‌شمار می‌رود اما در ضخامت نازک‌تر از موی انسان، هر فلز بسیار قوی و بادوامی ضعیف و سست به‌شمار می‌آید و این موضوعی است که در مورد رشته‌های تشکیل دهنده لانه عنکبوت نیز صادق است. باید گفت درست است که رشته‌های این لانه ذاتا بسیار پایدار و محکم‌اند اما بسیار نازک بوده و با اشاره تکه چوب نازکی این لانه از هم می‌پاشد، پس تعبیر خانه عنکبوت(دقت شود خانه عنکبوت نه رشته‌های آن) به سست‌ترین لانه‌ها از نظر ظاهری و علمی نیز نادرست نمی‌باشد. 
- دوما لانه عنکبوت از تعدادی تارهای ابریشمی ساخته شده است که بسیار نازک بوده و در بیشتر مواقع فاصله زیادی باهم دارند. به‌همین علت عنکبوت را نه از گرمای خورشید محافظت می‏کنند و نه در سرمای زمستان سایه کافی ایجاد می‌کنند. در برابر باران، تند باد و خطر مهاجمان قادر به محافظت از عنکبوت نبوده، با آن‌که ساخت چنین خانه‏ای خود از معجزات الهی است(5).
بنابراین خداوند از همان تور کوچک عنکبوت که از چند رشته بهم تنیده ایجاد شده به‌عنوان خانه یاد کرده اما این خانه بسیار ضعیف می‌باشد که امنیت زندگی در آن بسیار اندک و خانه‌ایست بدون دیوار، سقف، محافظ و ستون و سایبان و خانه‌ای است در معرض مخاطرات طبیعی و دید شکارچیان و ... به‌طوریکه این لانه نسبت به لانه جانداران هم‌اندازه عنکبوت مثل مورچگان، زنبوران و ... بسیار سست، ضعیف و غیر امن است و شاید با استناد به این آیه بتوانیم بگوییم در طبیعت هیچ جانداری وجود ندارد که خانه‌اش ضعیف‌تر و نامناسب‌تر و سست‌تر از خانه عنکبوت باشد و این مقایسه لانه‌سازی در جانوران با عنکبوت خود نیازمند بحث مستقل و طولانی در مورد جانوران می‌باشد.
- سوما از دلایل سستی معنوی خانه عنکبوت آن است که این خانه تنها یک مأوی و محل سکونت به حساب نمی‏آید، بلکه در عین حال دامی است که حشراتی چون مگس و ... در برخی تارهای چسب‏ناک آن گرفتار و شکار عنکبوت می‏شوند. بنابراین با استناد به آیه می‌توان گفت مشرکینی که جز خداوند، معبودهای دیگری را برای خود برگزیده‏اند و مردم را نیز بدان سو می‏کشانند همین حکایت را دارند. آن‌ها مردم را به‌سوی دامی محکم دعوت می‏کنند که ورود به آن به منزله هلاکت آنها در دنیا و آخرت است(5).
در کل باید گفت قرآن کتابی انسان‌ساز و هدایت‌گر است که در لابلای سخنان انسان‌ساز خویش از برخی حقایق علمی نیز پرده برداشته است که انسان بایستی موشکافانه با این حقایق برخورد نموده و در صدد کشف رموز علمی آن برآید. به‌طور مثال زمانی که قرآن در مورد زنبورعسل صحبت می‌کند، باید دانست این ماده(عسل) دارای خواصی است که خالق تمام هستی بدان توجه نموده و امروزه نیز بدون شک عسل بهترین ماده غذایی حاصل از طبیعت به‌شمار می‌رود که استفاده از آن خواص بسیار زیادی دارد که در مقالات قبلی در مورد آن‌ها صحبت نموده‌ایم. در مورد اشاره به لانه عنکبوت با آن‌که لانه این جانوری لانه‌ای بسیار سست و غیر ایمن می‌باشد، اما تارهای تشکیل دهنده لانه این جانور دارای خواص طبیعی بسیاری می‌باشند که هنوز جای تحقیقات بسیاری روی آن وجود دارد. مطالعه علمی موشکافانه بر روی اشارات قرآنی امروزه می‌تواند برخی از جنبه‌های ابهام برای بشر را در بسیاری از موارد مرتفع نماید. امید است بتوانیم از این اشارات قرآنی بهره‌های لازم را ببریم.
یادداشت از: تقی قاسمی خادمی، کارشناس ارشد بیولوژی جانوری و فعال قرآنی.
منابع:
1) برگرفته از پایگاه: http://quran.porsemani.ir
2) برگرفته از پایگاه: https://fa.wikipedia.org
3) مقاله‌ای از دکتر صلاح رشید، ترجمه و نقد دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، برگرفته از پایگاه: http://www.tebyan.net
4) الحشرات فی القرآن و الاحادیث النبویه و التراث الشعبی الکوینی، دکتر و سیمة الحوطی.
5) برگرفته از پایگاه: http://quran.porsemani.ir