رویکرد توأمان روایی و تاویلی در نخستین تفسیر عرفانی کامل شیعه

سیدعادل نادرعلی، عضو هیات علمی دانشگاه رازی و نویسنده تفسیر ۵ جلدی «مطلع‌ الانوار» تفسیر روایی اهل بیت(ع)، در گفت‌و‌گو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، با بیان اینکه «مطلع‌‎الانوار» نخستین تفسیر عرفانی کل قرآن در بین شیعه است، گفت: بر خلاف دیگر تفاسیر عرفانی شیعی که تنها بخشی از قرآن را پوشش داده‌اند، این اثر تنها تفسیر عرفانی کامل قرآن است؛ تفسیرهای عرفانی از آیات، بر خلاف دیگر متون عرفانی، تفاسیر ذوقی نیستند، بلکه مستند به روایات اهل بیت(ع) یا عقل هستند. روش تفسیری مطلع‌الانوار ترکیبی از روش تفسیری روایی و روش تفسیری تاویلی است؛ توضیح آنکه نه مانند کتب روایی صرفا به ذکر تعدادی روایت بسنده کرده و نه مانند کتب عرفانی دیگر، مملو از تاویل‌های ذوقی است؛ بلکه هر تاویل باطنی از آیات قرآن به کمک روایاتی از اهل بیت(ع) اثبات و بیان شده است. روایات ذکر شده در این تفسیر روایات اهل بیت(ع) هستند و روایات عامه در آن استفاده نشده است.

وی در خصوص نامگذاری این اثر با اشاره به اینکه روایات اهل بیت(ع) حکم نور دارد و نام دوره کامل تفسیر را مطلع الانوار به معنای سرچشمه نور نام گذاشتیم، گفت: با وجود اینکه این تفسیر ده جلد بود ولی از آنجا که از ابتدا خمسه آل عبا مد نظر بوده است به تعمد در 5 جلد به چاپ رسید و هر جلدی را بدون هیچ توضیحی به نام یکی از پنج تن نامگذاری کردیم؛ بنابراین جلد اول به نام خاتم الانبیاء و جلد پنجم به نام خامس آل عبا، نامگذاری شده است؛ به یمن پنج تن، 5 مقدمه نیز برای این اثر تالیف شده و با مقدمه هایی که در تفاسیر گذشته بوده است، تفاوت دارد؛ از باب اینکه تفاسیر گذشته مقدماتشان در علوم قرآنی است؛ لذا برای دوری از تکرار مکررات از آنچه که در مقدمات تفاسیر گذشته آمده است، نظیر، مکی و مدنی، وحی، ناسخ و منسوخ و دیگر علوم قرآنی صرف نظر کردیم که خواننده خود به آن قسمت ها مراجعه کند، اما چند نکته معرفتی به شکل خاص در پنج مقدمه مد نظر قرار گرفته است؛ برای مثال مقدمه اول راجع به علم و جهل است، مقدمه دوم راجع به ظاهر و باطن و تنظیم و تاویل قرآن است و ... و این مقدمه ها با هدف کمک به مخاطب در هنگامی که به قسمت های تاویل می رسد نوشته شده است. جدای از مقدمه ها، سوره حمد در این اثر به روش خاصی تفسیر شده است، به این معنا که هر آیه به شکل جداگانه مورد توجه قرار گرفته و روایات اهل بیت(ع) پیرامون آن آیه آورده و ترجمه شده است و قسمت های باطنی آیات بیان شده است؛ مثل «استعاذه» که علاوه بر استعاذه ظاهری و لفظی پیرامون استعاذه واقعی و قلبی سخن به میان آمده است و پس از سوره حمد، از اول سوره بقره تا انتهای قرآن به شکل مجموعه مجموعه از 5 تا 10 آیه آورده شده و با استفاده از ترجمه های مشهور و اعمال نظر مولف، روایات اهل بیت(ع) پیرامون آن مجموعه از آیات آورده و ترجمه شده است و پس از آن تیترهایی در انتهای هر مجموعه با عنوان تاویل و تبیین آمده است که در آن قسمت مطالب باطنی آن مجموعه آیات بیان شده است و غالبا از تاویل های دور از ذهن دوری جسته ام؛ تاویل ها غالبا بر مبنای روایات تاویلی خود اهل بیت(ع) است و کل قرآن به این شکل تفسیر شده است.

عضو هیات علمی دانشگاه رازی در پاسخ به اینکه تا چه اندازه در استفاده از روایات گزینشی عمل شده، و آیا «مطلع الانوار» تفسیری اجتهادی است،عنوان کرد: با توجه به اینکه در هر مجموعه ای از آیات، کلیه تفاسیر روایی شیعه از ابتدا تا عصر حاضر مورد توجه قرار گرفته، مانند تفاسیر: علی ابن ابراهیم قمی، عیاشی، البرهان و ... اقدام به حذف مشترکات، حذف روایات شبیه المعنا و اکتفا به روایاتی که موضوعات جدید را مطرح کرده است، کردیم؛ در خصوص اینکه آیا تاویل های ذکر شده، اجتهاد است نیز می توانم بگویم اجتهاد محض نیست، بلکه استناد به همان روایاتی است که ذکر شده است؛ قسمت هایی از تاویلات حاصل الطاف الهی و کشف بر دل مولف و یا نقل قول از برخی از عرفای بزرگوار شیعه است ولی غالبا تکیه بر خود روایات اهل بیت(ع) دارد.

نادرعلی در خصوص روایات آیات الاحکام و چگونگی پرداختن به آن در این تفسیر اظهار کرد: روایات آیات الاحکام که مشتمل بر حدود پانصد آیه از قرآن کریم است، به دلیل اینکه قصد ما پرداختن به مبانی فقهی قرآن نبوده است و این قسمت واگذار به فقها است، در خصوص آیات الاحکام به نقل چند روایت اکتفا شده که موافق با مشهورترین فتاواست و در برخی دیگر از موارد نیز بدون هیچ اظهار نظری از آیات الاحکام گذر کرده‌ایم.

در طول تاریخ تفاسیری مانند: فرات کوفی، علی ابن ابراهیم قمی، البرهان و ... به قسمتی از قرآن پرداخته است و مفسر برخی از آیاتی را که پیرامون آن ها روایاتی وجود دارد، تفسیر کرده است ولی این اثر تنها تفسیر عرفانی کامل قرآن است و به جرات می توانم بگویم که بدون ذکر روایات مربوط به هر مجموعه از آیات به آن نپرداخته ام و به این منظور جستجوی کاملی در روایات ائمه(ع) صورت گرفته است و اگر در خصوص یک یا دو آیه روایتی موجود نبوده است از آنجا که آیات را به شکل مجموعه آورده ایم، سعی شده آن آیات در مجموعه آیات قرار گیرد که خالی از روایت نماند.

وی با اشاره به اینکه تفسیری نداریم که تفسیر به رای نباشد گفت: همه تفاسیر، تفسیر به رای است؛ ممکن است گفته شود که تفاسیر روایی تفسیر به رای نیست و مفسر با ذکر آیات، روایتی از ائمه را پیرامون آن آیات آورده است و خود اظهار نظری نکرده است، که باید پاسخ داد حتی مولف در تفسیری مانند طبری، برای مثال در یک مجموعه از آیات، 10 روایت در مورد آن وجود دارد، در این تفسیر رای مفسر را اینگونه می‌توان مشاهده کرد که برای مثال از میان 10 روایت، عقایدی که با عقیده مفسر سازگاری بیشتری دارد، نقل می‌شود و بقیه ذکر نمی‌گردد یا اگر مجبور به ذکر روایتی است که با عقیده‌اش سازگار نیست در پاورقی اثر در خصوص آن روایت و منبع آن جهت‌گیری می‌کند؛ بنابراین حتی قدیمی‌ترین تفاسیر روایی نیز تفسیر به رای است؛ در این خصوص نیز در مقدمه «مطلع‌الانوار» توضیحاتی در باب تفسیر به رای ممدوح و تفسیر به رای مذموم آورده شده است.

مولف مطلع‌الانوار، در پاسخ به این سوال که برای مصون نگاه داشتن این اثر از اسرائیلیات چه تدبیری اندیشیدید، گفت: یکی از تخصص‌های من علوم حدیث است و درس رجال و مصطلح‌الحدیث را در مقاطع ارشد و دکتری تدریس کرده‌ام، همچنین ترجمه کتاب «مصطلح‌الحدیث» صبحی صالح را انجام داده‌ام و اینگونه نیست که همه روایاتی که به اسرائیلیات معروف شده است، واقعا روایات وضعی باشد؛ برخی از روایاتی که به اسرائیلیات معروف شده‌اند، معانی تاویلی دارند و کسانی که واقف بر تاویل این روایات نیستند و به ظاهر روایات اکتفا می کنند، حکم بر اسرائیلی و واضع بودن این دست روایات می‌کنند؛ بنابراین تعداد قابلی از روایاتی که در طول تاریخ تحت عنوان روایت وضعی و موضوعه که در کتاب‌های حدیثی آمده است، در این دسته‌بندی قرار نمی‌گیرد، و قرار گرفتن این تعداد در اسرائیلیات به دلیل فهم نشدن شارح روایات از فرمایش اهل بیت(ع) بوده است؛ کتب و سخنان وحیانی از آنجا که مخاطبشان کل بشر است و مخاطبان بشری نیز از درجات ادراکی مختلفی برخوردارند، پس طبیعت متن بشری این است که معانی تو در تو به اندازه سطوح ادراکی مختلف داشته باشد.

یادآور می‌شود، انتشارات «جوانان موفق»، چاپ اول تفسیر مطلع‌الانوار را در ۴۰۰ دوره پنج جلدی راهی بازار نشر کرده است.