رشد کمیت و کیفیت مساجد پس از انقلاب/ کلمه‌ای درباره مسجد در سند الگو نیامده است!
گروه جامعه ــ معاون فرهنگی مرکز رسیدگی به امور مساجد با بیان اینکه مساجد کشورمان از نظر کمیت و کیفیت در دوره انقلاب اسلامی پیشرفت داشته است، اظهار کرد: یکی از نقدهای ما در چهل سالگی انقلاب این است که در اسناد توسعه‌ای کشور، از جمله سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، کلمه‌ای راجع به مسجد وجود ندارد.
مساجد خانه‌های امن الهی برای عبادت خداوند، مشارکت اجتماعی و خدمت‌رسانی به محرومان است. انقلاب اسلامی ظرفیت‌هایی را پدید آورد که می‌تواند مساجد کشورمان را به پایگاه‌هایی برای تمدن‌سازی نوین اسلامی تبدیل کند. از این رو، به مناسبت چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی به گفتوگو با حجتالاسلام مجتبی صداقت، معاون فرهنگی مرکز رسیدگی به امور مساجد، پرداختیم و دستاوردهای انقلاب اسلامی در زمینه مساجد را جویا شدیم. آنچه از نظر می‌گذرد پاسخ این فعال مسجدی به سؤالات خبرنگار ایکناست:
*مساجد کشورمان پس از انقلاب اسلامی چه تغییراتی از نظر کمیت و کیفیت داشته و چه پیشرفت‌هایی در این زمینه حاصل شده است؟
آمار رسمی ما از لحاظ تعداد نشان می‌دهد قبل از انقلاب 25 هزار مسجد وجود داشته است که البته ساخت تعداد بسیاری از آن مربوط به 20 سال منتهی به انقلاب است. اسنادی از ساواک که جدیداً منتشر شده است، نشان می‌دهد که یکی از ابراز نگرانی‌‌های آن سازمان برای شخص شاه، تعداد روزافزون مسجدسازی بوده است، در حال حاضر حدود 72 هزار مسجد آماده داریم. یکسری از مساجد هم در حال ساخت هستند که پیش‌بینی می‌شود تا سال 1400، تعداد مساجد کشور به 82 هزار عدد می‌رسد. البته برای چشم‌انداز سال 1404 تعداد 90 هزار مسجد در کشور پیش‌بینی شده است. این نکته را یادآوری کنم که این تعداد از مسجد، تعداد خیلی زیادی هم محسوب نمی‌شود، اگر در سال 1400، 82هزار مسجد داشته باشیم و به نسبت جمعیتی بسنجیم، به ازای هر هزار نفر یک مسجد خواهیم داشت، آن هم در شرایطی که بعضی از این مساجد کوچک و در حد نمازخانه هستند. در بحث کیفیت، گاهی گفته می‌شود که رونق مساجد قبل انقلاب بیشتر بوده است، به نظر ما این حرف کارشناسی‌شده و دقیقی نیست، اینکه رونق و حضور جوانان در سال‌های مساجد در سال‌های اخیر با مشکلاتی مواجه است، می‌پذیریم اما اسناد نشان می‌دهد که بسیاری از مساجد در زمان شاه اصلاً امام جماعت نداشتند. مساجد فعال نبودند، تعداد بسیاری از 25 هزار مسجد بسته بودند و فقط در ایام خاصی باز می‌شدند. در دوره نهضت انقلاب یعنی از سال 42 به بعد، حضور در مساجد رفته رفته بیشتر شد، چون روحانیت سنگر مبارزه و کلاس درس خود را در مساجد قرار دادند. پس این دستاورد را ثمره طاغوت نمی‌دانیم بلکه ثمره آغاز نهضت انقلاب اسلامی می‌دانیم. اوج رونق مساجد را ما در اوایل انقلاب و دوره دفاع مقدس شاهد بودیم که مساجد مشغول خدمت‌رسانی‌های گسترده و متنوع به مردم بودند. بعد از دوره دفاع مقدس مشکلاتی در زمینه کارکردهای مسجد و رونق آن به وجود آمد که دلایل آن را عرض می‌کنم، اما در مجموع وضعیت مساجد قبل و بعد از انقلاب، از نظر کمیت و کیفیت با هم قابل مقایسه نیست. نهضت مسجدسازی بعد از انقلاب اسلامی همچون مدرسه‌سازی به بهترین شکل انجام شده، مدیریت مسجد رفته رفته منسجم و با برنامه شده و فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی مؤثر حول بعضی از مساجد شکل گرفته است. همین الان در چهل سالگی انقلاب اسلامی وقتی به یکسری از مساجد وارد می‌شویم، از کیفیت حضور جوانان در آنجا تعجب می‌کنیم. درست است که انتظار داریم جوانان در کل مساجد حضور بیشتری داشته باشند، اما اینگونه نیست که حضور جوانان در همه مساجد کمرنگ باشد، طبق بررسی‌هایی که در مرکز امور مساجد انجام دادیم حداقل 250 مسجد در استان تهران داریم که نوجوانان و جوانان بر مسن‌ترها غالب هستند و فعالیت دارند.
*شما در آماری که برای تعداد مساجد ارائه کردید، اشاره داشتید که اگر تعداد مساجد کشور در سال 1400 به 82 هزار عدد هم برسد، کافی نیست. چه معیاری وجود دارد که تعداد مسجد را کافی نمی‌دانید؟
تعداد مشخصی نمی‌توان ذکر کرد، چون جمعیت و اقتضائات جامعه هم در حال تغییر است، آنچه در تعالیم اسلامی داریم این است که تا چهل منزل در اطراف مسجد، همسایه مسجد حساب می‌شوند و تأکید شده است که نماز خود را در آن مسجد اقامه کنند. دقیقاً نمی‌توانیم بگوییم ما به ازای هر چند نفر به یک مسجد نیاز داریم ولی می‌توانیم با مساجد اهل سنت مقایسه کنیم، برای اهل سنت به ازای هر 500 نفر، یک مسجد در کشورمان وجود دارد. برای مسیحیان نیز به ازای هر 450 مسیحی، یک کلیسای رسمی داریم اما در تهران به ازای هر چهار هزار نفر یک مسجد داریم. یعنی فقیرترین شهر از نظر تعداد مسجد به نسبت تعداد مسجد، تهران است. به این دلیل است که عرض می‌کنم بعد از انقلاب اسلامی، نهضت مسجدسازی به خوبی پیگیری شده است اما کافی نیست و هنوز جا دارد. ضمن اینکه معماری مسجد و ظرفیت آن نیز مهم است. مسجدی با مساحت 200 مترمربع نمی‌تواند کارکردهای مسجد تراز اسلامی را در تهران امروز، محقق کند.
*به نظر می‌رسد برخی مدیران کشور رویکرد کلیسایی به مسجد دارند و فکر می‌کنند فقط جایی برای عبادت است؛ در حالی که می‌دانیم این نهاد اسلامی ماهیت اجتماعی دارد و باید در آن خدمات اجتماعی و فرهنگی نیز به مردم ارائه شود.
اگر بخواهیم در چهل سالگی انقلاب انتقادی کنیم، باید بگوییم که عدم احیای کارکردهای اصیل مسجدی در بسیاری از مساجد کشور، به دلیل سیاستگذاری‌ها است. صریح بگویم که مسجد، قربانی سیاستگذاری شده است، صحبت‌هایی که از امام راحل(ره) و مقام معظم رهبری می‌بینیم، مسجد را محور محلات و جامعه اسلامی می‌دانند. امام اول انقلاب فرمودند ما انقلاب کردیم که مساجد اداره شود. آقا می‌فرمایند هسته‌های مقاومت فرهنگی و پایگاه همه کارهای نیک باید در مسجد شکل بگیرد. متأسفانه بعضی فکر می‌کنند که مسجد باید نمازخانه باشد، کسی پیش‌نماز بایستد و عده‌ای هم نمازخوان باشد. در حالی که در مسجد نظام امامت و امت را باید داشته باشیم. به همین دلیل هم عبارت «امام جماعت» در اسلام آورده شده است. جمع بودن مردم کنار یک یکدیگر و مشارکت با هم در کارهای اجتماعی و فرهنگی و تبعیت از امام جماعت محله، برکات فراوانی دارد. متأسفانه به موازات مسجد، ساختارها و نهادهایی ایجاد شد و دیگر خیلی از مردم، احساس نیاز به مسجد نکردند. در دهه 70 و 80 کارکردهای اجتماعی مسجد کم شد، بعضی کارگزاران مسجد هم وقتی دیدند انتظار بیشتری از آن‌ها نیست کار خود را حداقلی و مساجد تحت مدیریتشان را به نمازخانه تبدیل کردند! وقتی کاری حداقلی شود، همان حداقل‌ها هم ذبح می‌شود.
*مساجد توانستند انقلاب اسلامی را پدید آوردند و بعد هم بلافاصله مردم را برای دفاع مقدس بسیج کردند. این یعنی مساجد کارکردهای اجتماعی و فرهنگی بسیار خوبی داشته است. آیا مساجد امروز که از نظر کمّی و کیفی رشد داشته است، توانایی برانگیختن چنان نهضت و دفاع‌های جانانه‌ای را دارد؟
شک نکنید که همین الان مساجد ما سنگرهای دفاع جانانه از کشور و اسلام هستند، مدافعان حرم از همین مساجد برخاسته‌اند. پایگاه‌های بسیج مساجد در مواقع حساس به دفاع از کشور برمی‌خیزند. بسیاری از شخصیت‌های علمی و دانشجویان موفق در این مساجد رشد کرده‌اند، در حوادثی همچون بلایای طبیعی، مساجد به سرعت خدمات اجتماعی و کمک‌رسانی مردمی را شکل می‌دهند. برای مثال در زلزله کرمانشاه، مساجد استان تهران در طی 5 روز اول، حجم عظیمی از کمک‌های مردمی را به مناطق زلزله‌زده ارسال کردند، این کمک‌ها به قدری درخشان بود که هلال احمر برای مرکز امور مساجد، تقدیرنامه صادر کرد. هنوز هم بسیاری از بچه‌های مسجدی در مناطق زلزله‌زده مستقر هستند و برای زلزله‌زدگان به ساخت وساز مشغول اند. با این حال معتقدیم این آمادگی‌ها باید بیشتر شود، گفتمان مسجدی در کشور ما 20 سال مغفول مانده بود چراکه در دهه 70 و 80 غفلت‌های بزرگی در زمینه مسجد رخ داد.
اما درباره بخش دیگر سؤال شما که چگونه مساجد زمان شاه با وجود سیاستگذاری‌های غیردینی کشور توانستند چنان نهضتی را پدید بیاورند، باید بگویم برای مسجد در تاریخ معاصر سه دوره را باید متصور بشویم، دوره اول قبل از سال 42، دوره دوم از سال 42 تا اواخر دفاع مقدس، دوره سوم از دهه 70 تا اواخر 80 و دوره چهارم از آغاز دهه 90 است. پیش از سال 42 مساجد کشور مطلقاً چیزی برای عرضه نداشتتند و اتفاقی از مساجد رخ نداد، رونق خاصی هم نداشتند. اما از سال 42 که نهضت انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) آغاز شد، مساجد به سنگر و پایگاه انقلابی تبدیل شد. پس رونق مساجد از سال 42 به بعد به علت سیاستگذاری‌های حکومت شاه نبود بلکه به علت انقلاب اسلامی بود. روحیه انقلابی، مساجد را پررونق کرد، انقلاب را پیروز کرد و دفاع مقدس را اداره کرد. وقتی روحیه انقلابی تضعیف شد، مساجد هم از کارکردهای اصیل خود جاماندند.
*با توجه به اینکه چهل سال مدیریت اسلامی بر کشور ما حاکم شده است انتظار این بود که برای مدیریت مساجد، سازوکارهایی علمی در قالب کتاب چاپ شود و مدیریت این نهاد مهم اسلامی، قاعده‌مند شود.
اولاً اینکه در این چهل سال هنوز دولت اسلامی نداشته ایم، به فرمایش رهبری هنوز در مرحله ایجاد دولت اسلامی هستیم که لازمه آن مدیریت اسلامی است. شاید در بخش‌های مختلف کشور به شکل جزیره‌ای مدیریت اسلامی داشته‌ایم، اما مدیریت اسلامی به معنای واقعی و فراگیر کلمه نداشته ایم.
*حداقل در زمینه مسجد می‌توان ادعا کرد مدیریت آن در اختیار بخشی بوده است که می‌توانسته مدیریت اسلامی را محقق کند.
مسجد را باید عضوی از جامعه اسلامی بدانیم، بله توقع این است که در زمینه مسجد، مدیریت اسلامی باشد، ما یک «مدیریت بر مسجد» داریم و یک «مدیریت در مسجد» اما در هر دو زمینه غفلت‌هایی را شاهد بوده ایم. چطور می‌شود که در اسناد توسعه‌ای کشور ما مسجد جایگاهی ندارد؟ یکی از نقدهای ما در چهل سالگی انقلاب این است که در سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، کلمه‌ای راجع به مسجد وجود ندارد. رهبر معظم انقلاب همه دلسوزان کشور را به نقد این سند دعوت کردند، ما هم بر حسب ضرورتی که احساس کردیم، نقدی در این زمینه به دفتر الگوی پیشرفت ارسال کردیم و انتقاد کردیم که چرا از مسجد صحبتی به میان نیامده است. مسجد، نهاد محوری جامعه اسلامی است و نباید در نظام جمهوری اسلامی، قربانی سیاستگذاری‌ها شود. البته در چند سال اخیر، مرکز رسیدگی به امور مساجد با مدیریت حجت‌الاسلام‌والمسلمین حاج علی اکبری توانست به سمت تولید دانش و تدوین اسنادی برای مدیریت مسجد حرکت کند که آن را در نمایشگاه مدیریت مسجد ارائه کردیم. اکنون تقریباً همه اسناد چاپ شده است. البته به علت شرایط اقتصادی به شکل محدود چاپ شد و کتاب الکترونیک آن را آماده کردیم که تا آخر هفته منتشر می‌شود و در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.
گفتوگو از مجتبی اصغری
انتهای پیام
