تأثیر تفکر عاشقانه ابوالحسن دیلمی بر سعدی شیرازی

به گزارش ایكنا از فارس، محمدرضا خالصی، استاد دانشگاه، پژوهشگر، نویسنده و شاعر معاصر، عصر دیروز، 2 اردیبهشت‌ماه در بخش دوم نشست تخصصی سعدی‌شناسی، پیرامون تأثیر تفکر عاشقانه ابوالحسن دیلمی بر سعدی شیرازی، سخنانی ایراد کرد.
این استاد دانشگاه، ابتدا به موضوع عشق پرداخت و گفت: اگر به آثار عرفانی و حکمی بزرگان فرهنگِ اسلامی – ایرانی نظر کنیم بی‌شک عشق ارجمندترین واژه و مفهوم خواهد بود اما این واژه ارجمند برای به دست آوردن این جایگاه فراز و نشیب فراوانی را پشت سر گذاشته است علت اصلی آن هم این بود که این واژه در عصر جاهلیت تنها مبین نحوه دوست داشتن نیست بلکه بیانگر نوعی انحراف جنسی بی حد و مرز در اعراب جاهلی است و از همین روست که در قرآن از آن نامی برده نمی‌شود.
خالصی ادامه داد: ایزوتسو با واکاوی و تحقیق در این واژه آن را در جاهلیت معادل رفتارهای جنسی غیر اخلاقی دانسته است، جاحظ نیز در رساله القیان و رساله العشق و النساء به همین موضوع اشاره دارد به همین دلیل واژه عشق در میان صوفیان نخستین جایگاهی نداشت.
این سعدی پژوه گفت: صوفیان مکتب بغداد و خراسان به جد از به کار بردن نام آن خودداری می‌کردند ابونصرسراج، ابوبکرکلابادی، ابوطالب مکی، هجویری، عبدالله انصاری و ابوحامد غزالی از این کلمه استفاده نکردند یعنی نزدیک به دو قرن این کلمه به شکلی ممنوعه بود.
وی با بیان اینکه این واژه توسط رابعه و از او مهم‌تر حلاج، آرام آرام وارد فرهنگ تصوف اسلامی شد، یادآوری کرد که پیش از این در مورد تفاوت دیدگاهی رابعه و حلاج در مورد عشق در کنگره حافظ سخنانی ایراد کرده است و گفت: عشق در دید حلاج نوعی فضای یستمولوژیکی دارد.
این نویسنده و شاعر معاصر یادآور شد: متأسفانه مانند بسیاری از بزرگان این سرزمین از زندگی ابوالحسن علی‌بن محمد دیلمی نیز اطلاعی در اختیار نداریم، می‌دانیم از شاگردان شیخ کبیر عبدالله‌بن خفیف بوده و کتابی هم در سیره ابن خفیف به عربی نوشته که بعدها رکن‌الدین یحیی بن جنید شیرازی آن را به فارسی ترجمه کرده است؛ از متن عربی آن هیچ نشانی وجود ندارد اما متن فارسی آن به همت آنه ماری شیمل خاورشناس شهیر آلمانی تصحیح شده و در اختیار ما قرار دارد.
وی با یادآوری اینکه اطلاعات دقیقی از زندگی محمد دیلمی وجود دارد، تا جائی که مرحوم استاد قزوینی در حواشی شدالإزار می‌نویسد هیچ چیز از او نیافتم، گفت: اما با بررسی کتاب‌های موجود او می‌توان شمه‌ای از زندگی او را دانست.
خالصی با اشاره به اینکه از ابوالحسن علی‌بن محمد دیلمی، جز کتاب سیره شیخ کبیر، سه کتاب دیگر نیز به چشم می‌خورد؛ گفت: کتاب مشیخه فارس که مأخذ و منبع مهم معین الدین جنید شیرازی در شدالإزار بوده و بارها و در صفحات متعدد به آن اشاره داشته و همچنین زرکوب شیرازی نیز در شیرازنامه این کتاب را مأخذ خود قرار داده، از کتاب‌های این شخصیت برجسته است، اما امروز از آن چیزی در دست نداریم.
این پژوهشگر اضافه کرد: اسرار المعارف که خود دیلمی در کتاب دیگرش به نام عطف الالف به آن اشاره دارد و از این کتاب هم اثری نیست و در آخر کتاب عطف‌الألف المالوف علی اللام المعطوف که بحث ما بر اساس این کتاب شکل می‌گیرد.
خالصی با بیان اینکه از تاریخ تولد ابوالحسن علی‌بن محمد دیلمی نیز اطلاعی وجود ندارد، گفت: می‌دانیم در جوانی با شیخ کبیر دیدار کرده و از مریدان او شده است، او در حوالی سال‌های 352 هجری که حدوداً 19 یا 20 ساله بوده به دیدار شیخ می‌رسد؛ ابن خفیف در سال 371 هجری وفات یافته و دیلمی تا آخر عمر کنار او بوده پس دیدار او منطقا با شیخ باید حدود حوالی سال 352 بوده باشد.
معاون فرهنگی جهاددانشگاهی استان فارس ادامه داد: از سوی دیگر شیخ، خادمی دارد به نام احمد کبیر که جنید شیرازی زندگی اورا در شدالإزار از قول دیلمی نقل می‌کند و دیلمی تاریخ وفات او را سال 377 هجری قمری می‌نویسد. سال تولد دیلمی را می‌توان بر اساس این مستندات حدود سال های 332 هجری دانست.
خالصی گفت: قفطی در تاریخ الحکماء می‌نویسد که دیلمی در سال 392 هجری با ابا علی مؤیدالملک، وزیر آل بویه در بغداد دیدار می‌کند، پس دیلمی تا اواخر قرن چهارم زنده بوده است؛ البته ماسینیون وفات دیلمی را 416 بیان می کند اما مدرکی ارائه نمی‌کند.
این پژوهشگر ادامه داد: از کتاب‌های دیلمی بر می‌آید که او مردی جامع الاطراف بوده و در زمینه‌های فلسفی، نجومی، فقهی، فلسفی، طبی و تصوف اطلاعات بسیاری داشته، اما از همه مهم‌تر اینکه او به شدت تحت تأثیر حلاج قرار داشته است.
خالصی با بیان اینکه دیلمی اهل سفر بوده و او را رجلا نشیطا یعنی پرانرژی و پرتکاپو، خفیف الحرکه یعنی پر جنب و جوش و مولعا بالرحله یا عاشق سفر معرفی می‌کنند، گفت: مهم‌ترین کتاب دیلمی کتاب عطف‌الالف المالوف به شمار می‌رود، این کتاب نخستین کتاب با محوریت عشق الهی و انسانی بوده که تاثیر بسیاری بر متأخران خود گذاشته است.
این استاد دانشگاه یادآور شد: دیلمی در این کتاب به شدت تحت تاثیر حلاج است و این کتاب را می‌توان به شکلی شرح اندیشه‌های حلاج دانست؛ بعد از بردار کردن حلاج کتاب عطف اولین کتابی است که آشکارا و صریح و واضح به تجلیل و تبجیل و تحسین و تمجید حلاج می‌پردازد و به سخنان او استشهاد می‌جوید و آن‌ها را تصدیق می‌کند و برای آن‌ها ادله و برهان می‌آورد.
خالصی ادامه داد: پس از مرگ و شهادت حلاج، تدابیر سختی برای محو نام و رسم و طریقت او از سوی خلافت شکل گرفت، آثارش را از میان بردند و به انهدام کامل اندیشه او پرداختند، هر آن کس که از شاگردان او محسوب می‌شد، مرگش حتمی بود، سر شاکربغدادی در باب الطاق بریده شد و حیدره، شعرانی و ابن منصور؛ از شاگردان حلاج کشته شدند و پیکرهایشان سال‌ها بر دیوار ساحل غربی ماند؛ کتاب‌های حلاج را سوزاندند تا جایی که قشیری می‌نویسد که استادش ابوعلی دقاق او را وادار به سرقت یکی از کتاب‌های حلاج از کتابخانه سلمی کرده است.
وی بیان کرد: در این شرایط دیلمی نخستین فردی است که به تشریح و تبیین و تعریف و تمجید او می‌پردازد و از نخستین منابع و ماخذ آثار حلاج به شمار می‌رود؛ حتی ژان کلوده معتقد است این سکوت سنگینی که سال‌ها بر آثار دیلمی حکمفرما بوده به دلیل آنست که به نشر اندیشه‌های حلاج پرداخته است.
خالصی با بیان اینکه نام کتاب دیلمی هم از اشعار حلاج وام گرفته شده است، گفت: واللام بالالف المعطوف مؤتلف/ کلاهما واحد فی السبق معناء؛ این شعر مغلق و سمبولیک عنوان ناآشنای کتاب دیلمی قرار می‌گیرد.
این پژوهشگر گفت: ابن ندیم در الفهرست، نام کتابی از حلاج را می‌آورد که با نام کتاب دیلمی نزدیک است؛ این کتاب یعرف بالالف المقطوع و الالف المالوف، نام دارد.
خالصی با بیان اینکه هم زمان با دیلمی سه کتاب مهم در تصوف تالیف می‌شود، از این سه با عنوان اللمع سراج متوفی 387 هجری، التعرف کلابادی متوفی 385 هجری و قوت القلوب مکی متوفی 386 هجری نام برد و گفت: این سه کتاب به شکلی برای تطهیر تصوف بعد از شهادت حلاج نوشته و در آن‌ها سعی شده است که مبانی تصوف با قرآن و سنت همخوان شود.
وی یادآور شد: دیلمی کتاب خود را به عشق و مبانی آن اختصاص می‌دهد و دائرةالمعارفی در قرن چهارم می‌سازد که به مقوله عشق می‌پردازد و این اوست که کتابی مستقل در باب عشق الهی آن هم بر اساس اندیشه‌های حلاج می‌نگارد و طرحی نظریه مند مطرح می‌سازد و گامی اساسی در کراهت‌زدائی از عشق زمینی و قدسیت بخشی و تقویت نظری تصوف عاشقانه ارائه می‌دهد او برای تبیین اندیشه عشق از قرآن، حدیث، فیلسوفان یونانی، منجمان، متکلمان، ادیبان، پزشکان، فقهیان و صوفیان بهره می‌برد.
خالصی گفت: او از این میان به اندیشه حلاج بیش از همه توجه می‌کند و بر این باور است که؛ انفرد الحسین بن منصور بهذا القول عن سائر المشایخ؛ نکته مهم دیگر در کتاب عطف این است که دیلمی در کتابش تنها به عشق الهی بسنده نمی‌کند بلکه به تقدیس عشق زمینی نیز می‌پردازد او از طریق جمع‌آوری روایات و مستندات لازم به کراهت زدایی از عشق زمینی می‌پردازد و زیبایی صورت را واجد منشأ الهی می‌داند.
این استاد دانشگاه همچنین گفت: دیلمی مفصل به عشق عذری می‌پردازد که نقطه مقابل عشق اباحی است؛ که عشقی است مجاز و بی‌پرده و جنسی و آزاد و کامجو؛ در صورتی که عشق عذری عشقی است پاک و عفیف و به دور از مسائل جنسی.
خالصی گفت: کتاب عطف از نخستین رفرنس‌های زندگی مجنون ( قیس بن ملوح) به شمار می‌رود، در این کتاب مفصل به زندگی و اشعار او و همچنین به دیگر قهرمانان عشق عذری مثل کثیرعزه، جمیل بثینه و بشرهند و ... پرداخته شده است.
این پژوهشگر با تصریح اینکه کتاب عطف از طریق مکتب عرفانی شیراز گسترش و انتشار می‌یابد، گفت: روی جلد کتاب نوشته شده است؛ عطف الالف المالوف علی اللام المعطوف تالیف الشیخ الامام العارف ابی الحسن علی بن محمد الدیلمی رحمه الل تعالی علیه، از ابوالحسن دیلمی تحت عناوین شیخ، امام و عارف یاد می ‌ند که از مقام والای او حکایت دارد.
وی ادامه داد: این کتاب دو راوی دارد که هر دو شیرازی هستند؛ شیخ ابی الحسن‌بن بکران بن فضل؛ که هجویری او را شیرازی و از بزرگان مشایخ صوفیه می‌داند و هجویری با او ملاقات داشته است و او را از پیروان طریقت خفیفیه می‌نامد و او را خوش سخن، حاضر جواب و زیبا صورت بیان می‌کند و ابن عساکر هم در تاریخ دمشق جلد 52 روایاتی از او نقل می‌کند.
خالصی، راوی دوم را ابوشجاع محمدبن سعدان مقاریضی متوفی 509 هجری دانست و گفت: در شدالازار، جنید شیرازی او را چنین معرفی می‌کند؛ کهف الاولیاء و سندالاوتاد و لم یکن له نظیرا فی فن التوحید و التحقیق و کان مستحضرا لجمیع الفنون.
وی همچنین گفت: در شیراز نامه نیز او را؛ شیخ العالم الکامل الربانی، بحر المعارف و المعانی المحقق و المدقق و شیخ الشیوخ الزمان معرفی می کند و محمود بن عثمان در فردوس المرشدیه نیز او را قطب می نامد.
خالصی اظهار کرد: بنابراین کتاب عطف الالف توسط دو شیرازی که هر دو از بزرگان و مشایخ درجه یک تصوف هستند روایت می‌شود؛ بعد از این دو تن روزبهان بقلی شیرازی در حفظ این اثر کوشاست.
این پژوهشگر با بیان اینکه در پژوهشی به این موضوع پرداخته که نزدیک به یک سوم کتاب عبهر العاشقین، رونویسی از کتاب عطف است، گفت: سعدی شیرازی را می‌توان راوی عشق دانست؛ به‌طوری که از مجموع 713 غزل او که حدودا 7100 بیت می‌شود سه موضوع اساس افکار شیخ را در بر می‌گیرد.
خالصی بیان کرد: عشق و ویژگی‌های آن در 1391 بیت، عاشق و صفات و ویژگی‌های آن در 2509 بیت، معشوق و صفات و ویژگی‌های آن در 3607 بیت مطرح شده که این نشان از بسامد بالای عشق در اندیشه و افکار سعدی دارد.
این پژوهشگر یادآور شد: در غزلیات سعدی می‌توان مسائل زیر را متاثر از کتاب عطف دانست؛ عشق عفیف، ارتباط عشق انسانی با عشق الهی، ارتباط عشق و زیبائی، جان سپاری در عشق، عشق و رنج، عشق زمینی و وصول به عشق الهی به وسیله آن، ازلیت عشق، لذت عشق با همه رنج‌ها و الم‌ها، عشق جوهری سیال و فعال، عاشق با عشق زنده می‌شود و با عشق می‌میرد، عاشق بر لطف و قهر معشوق به یکسان، حیرت‌آوری عشق، اتحاد عاشق و معشوق، محوریت عشق، جمال ستائی، تحسین عشق مجازی، عشق اساس خلقت است، عشق با شهوت نمی‌آمیزد، عشق دردی کهن، عشق پس از مرگ حتی در قبر نیز باقی است، عشق تا قیامت دوام دارد، استفاده سعدی از اشعار و زندگی مجنون و موارد بسیار دیگر.
این استاد دانشگاه سپس به استشهاد به اشعار شیخ اجل و مضامین و مطالب کتاب عطف و تشابهات این دو در مقولات ذکر شده پرداخت.
انتهای پیام