نقد برخی روشنفکران به زیارت جامعه کبیره ناشی از مطالعه سطحی آن است

حجت‌الاسلام والمسلمین احمد غلامعلی، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، در گفت‌وگو با ایکنا؛ به ارائه توضیحاتی در زمینه سیره زندگی امام هادی(ع) پرداخت و در ابتدا با اشاره به وضعیت حاکم بر دوره امامت ایشان بیان کرد: دوره امامت امام هادی(ع)، دوره نسبتاً طولانی (34 سال امامت) بود. در این دوره خلفای عباسی از وزیران غیرعرب یعنی فارس و ترک استفاده کردند. قدرت ترکان در دوره امامت امام هادی(ع) در خلافت عباسی بسیار پررنگ شد و گاه تصمیم‌‌های مهم را بر خلیفه عباسی تحمیل می‌کردند و همچنین اقتدار وزرا در این دوره بسیار زیاد بود.

وی در ادامه افزود: از جهت نظامی نیز نظامیان غیرعرب قدرت گرفتند و از سویی گستره خلافت اسلامی بسیار وسیع شد. قفقاز در شمال، کاشغر (در جین) از شرق، بلغارستان شمال غرب، شاخ آفریقا در غرب و حتی تا بیزانس اسلام گسترش پیدا کرد و در جنوب هم تمام جزیره‌العرب را شامل شد.

غلامعلی بیان کرد: دولت‌های نیمه‌مستقل مانند صفاریان و سامانیان هم در این دوره وجود داشتند. بنابراین دوره امامت امام هادی(ع) با تنوع وزرا و نظامیان روبه‌رو بود و از جهت جغرافیایی هم سرزمین اسلامی بسیار گسترش پیدا کرده بود.

چگونگی نهاد وکالت در زمان امام هادی(ع)

این عضو هیئت علمی دانشگاه در پاسخ به این پرسش که وضعیت نهاد وکالت در زمان امام هادی(ع) به چه صورتی بود، تصریح کرد: نهاد وکالت کم‌و‌بیش از زمان امامان پیشین وجود داشت. در دوره امام صادق(ع) هم وکلا واسطه ائمه(ع) و مردم بودند. اما در دوره امام هادی(ع) به دلیل گستره جغرافیایی، می‌توان گفت نهاد وکالت به سازمان وکالت تبدیل شد. به گونه‌ای که انسجام و نظم خاصی یافت و هر وکیلی با امام(ع) مرتبط نمی‌شد، بلکه در هر منطقه شخصی وکیل ارشد یا به قول امروزی‌ها وکیل تام‌الاختیار بود و همان شخص پاسخگوی مسائل وکلای مناطق کوچکتر بود و از سویی با امام(ع) هم ارتباط داشت.

وی در ادامه افزود: در سازمان وکالت وکلا بیشتر شخصیت‌های اجتماعی بودند و البته در میان آنان عالمان هم بودند، ولی چهره اجتماعی آنان غالب بود. سازمان وکالت در گردآوری سؤالات و وجوهات و رساندن آن به امام و هزینه کردن وجوهات در مصالحی که امام تعیین کرده بود نقش داشتند. همچنین در دوره امام هادی(ع) احادیث بیشتر به صورت مکتوب(نوشته) منتقل می‌شد. زیرا وکلا سؤالات خود را برای امام می‌فرستادند و امام(ع) هم مکتوب جواب می‌داد. مسائل به معنای پاسخ به سؤالات و توقیع به معنای نوعی خاص از پاسخگویی که با مُهر امام(ع) همراه می‌شد و دیگر اینکه در این دوره دو روش رایج برای انتقال معارف وجود داشت. البته دعا و زیارت هم نسبتاً گسترش یافت.

غلامعلی در ادامه بیان کرد: اثرگذاری امام هادی(ع) تنها بر مردم مناطق دوردست و از طریق وکلا نبود، بلکه نفوذ امام هادی(ع) به دربار خلافت و اثرگذاری بر مادر متوکل و فرزند متوکل را هم نباید از نظر دور دانست. به گونه‌ای که فرزند خلیفه مرید امام هادی(ع) شد و از این رو، او را به قتل رساندند. فارسی حرف زدن امام هادی(ع) در مواردی بیانگر فعالیت‌های ترویجی امام هادی(ع) بر اقوام مختلف است.

وی در پاسخ به این پرسش که امام هادی(ع) در زمینه مهدویت چه فعالیت‌هایی انجام دادند، تصریح کرد: ائمه(ع) متأخر همگی با نوع ارتباط خود با مردم که بیشتر ارجاع دادن مردم به عالمان بود زمینه‌سازی غیبت را فراهم آوردند. یعنی با اینکه گاهی امام می‌توانست خود مستقیماً جواب دهد، مراجعه‌کنندگان را به عالمانی که در مسیر اهل بیت(ع) بودند ارجاع می‌داد. دعا برای امام زمان(عج) در ادعیه امام هادی(ع) نیز هست و همچنین تصریح به عصر غیبت شده است.

زیارت جامعه کبیره، یادگار امام هادی(ع)

غلامعلی در بخش دیگری از مطالب خود به زیارت جامعه کبیره اشاره کرد و در این زمینه گفت: زیارت جامعه کبیره یادگار امام هادی(ع) در دوره‌ای صادر شد که برخی اهل غلو بودند. یعنی جایگاهی فراتر از جایگاه امام(ع) برای وی معتقد بودند. کسانی که گاهی صفاتی را به ائمه(ع) نسبت می‌دادند که مخصوص خدا بود و از طرفی عده‌ای امام(ع) را امام نمی‌دانستند. بنابراین زیارت جامعه هم پاسخ اهل غلو است و هم پاسخ کسانی که در حق امام(ع) کوتاهی می‌کردند. شاید بتوان محوری‌ترین معارف زیارت جامعه کبیره را توحید و امامت و رابطه توحید و امامت دانست.

وی تصریح کرد: اهل بیت(ع) در سراسر زیارت جامعه کبیره به عنوان سیاستمدار، عالم و گنجینه‌دار علم معرفی شدند، اما گنجینه‌دار علم خداوند یعنی عالمان که با خداوند مرتبط هستند نه اینکه خودشان مستقل باشند. همچنین از سویی صفات ائمه(ع) یک‌طرفه نیست، بلکه آنان برای دعوت الهی تلاش کردند. جملاتی مانند «و الی الله تدعون»، یعنی شما فقط و فقط به سوی خداوند دعوت می‌کنید و به سوی خود دعوت نمی‌کنید. در اینجا جار و مجرور مقدم شده است تا این حصر را برساند که تنها و تنها به سوی خدا دعوت می‌کنید.

غلامعلی در پاسخ به این سؤال که چرا در قرآن کریم پیامبر(ص) به عنوان بشر معرفی می‌شود که به او وحی می‌شود اما در زیارت جامعه ائمه(ع) انسان‌های فرازمینی معرفی شده‌اند، بیان کرد: آیه «قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَر مِثْلُکُمْ یوحی إلَی أَنَّما إلهُکُمْ إِله واحِد» در واقع پاسخ به جوّ دیگری است. در آن زمان ارتباط وحی با بشر عادی انکار می‌شد و می‌گفتند وحی باید به فرشته انجام شود و انسان عادی تحمل وحی را ندارد. آیه قرآن تأکید دارد که پیامبر(ص) بشر است و پیامبر هم خود بارها تأکید می‌کردند که من بشر هستم.

وی بیان کرد: ولی همین بشر آنچنان ظرفیتی دارد که به او وحی شود. پس بشر نباید خودش را دست‌کم بگیرد. پیامبران همگی بشر بودند، ولی با سختی‌ها، معنویت و تلاش توانستند که بنده برگزیده خدا شوند و خداوند به آنان وحی کرد. اگر این زمینه را قبول کنیم، اوصافی که برای اهل بیت(ع) در اینجا مطرح می‌شود قابل حلّ است. یعنی امتداد تبیین وحی هم باید در اختیار کسانی باشد که مهبط‌ الوحی هستند، یعنی وحی در خانه آنان فرود آمده است و آنان بهترین تبیین‌کننده‌ها هستند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه با اشاره به نظر برخی از روشنفکران در مورد زیارت جامعه که آن را مرامنامه شیعیان غالی دانسته‌اند، افزود: آری، برخی روشنکفران چنین گفته‌اند ولی به نظر می‌رسد این سخن ناشی از مطالعه سطحی برخی فقرات زیارت جامعه کبیره است. مثل فقراتی که حساب خلق را با اهل بیت(ع) می‌دانند. در حالی که نظیر این فقرات در قرآن نیز وجود دارد و خدا یکبار گرفتن جان انسان را به خودش نسبت می‌دهد و یکبار به ملائکه و یکبار ملک‌الموت. بنابراین اگر فقرات زیارت جامعه درست تحلیل شود، معلوم می‌شود که ارتباط توحیدی آن فوق‌العاده زیاد است و برای ائمه(ع) بدون خداوند مقامی قائل نیست.

غلامعلی در انتهای سخنان خود تصریح کرد: امام هادی(ع) انسجام شیعیان را در آن دوره که خلافت اسلامی بسیار گسترش یافته بود به خوبی حفظ کرد. ارتباط میان وکلا را ساماندهی و زیباترین معارف را در قالب دعا، زیارت و ... منتقل کرد. زیارت غدیریه امام هادی(ع) نیز زیارتی است که رابطه ما با ولایت و غدیر را تبیین می‌کند.

انتهای پیام