مسجد جامع عتیق؛ کهن‌ترین یا ویرانه‌ترین مسجد شیراز! + عکس
گروه اجتماعی: مسجد جامع عتیق، کهن‌ترین مسجد شیراز است که در گذر هزار ساله خود، چندین بار مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است اما وضعیت کنونی این مسجد ما را بر آن داشت تا گزارشی از آن تهیه کنیم.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از فارس، شیراز سومین حرم اهل بیت(ع) و مهد تمدن ایرانی ـ اسلامی دارای جاذبه‌های گردشگری و زیارتی فراوانی است که هر کدام از آن‌ها بیانگر فراز و نشیب‌های بخشی از تاریخ این سرزمین است.
یکی از بناهای تاریخی این شهر، مسجد جامع عتیق یا مسجد جمعه یا مسجد آدینه، از کهن‌ترین مساجد قدیمی شیراز است که در شرق حرم مطهر حضرت شاهچراغ(ع) قرار دارد و از داخل صحن آستان مقدس از طریق بازار نوساز، راهی به آن وجود دارد.
این مسجد در دوره بیست ساله سلطنت عمرولیث صفاری در سال 281 هجری قمری ساخته شده است. در گذر هزار ساله، این مسجد چندین بار از جمله در سال 973 هجری قمری در زمان حکومت شاه طهماسب اول صفوی، سال 1026 هجری قمری و 1027 هجری قمری در زمان حکومت شاه عباس کبیر، سال 1092 هجری قمری در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی و در سال 1316 خورشیدی به‌همت مردم نیکوکار و شهید عبدالحسین دستغیب و با همکاری اداره باستان‌شناسی فارس بازسازی شده است.
جهت تهیه گزارش راهی این مسجد می‌شویم تا همراه با محمد سهامی، خادم این مسجد نقاط مختلف آن را بررسی کرده و توصیف کنیم. این مسجد دارای دو ایوان است و ساختمان آن اولین هسته تاریخی شهر شیراز است و مشتمل بر بنایی مرتفع است که دارای چندین حجره و شبستان است و برخی قسمت‌های آن دو طبقه است.
مسجد دارای 6 درب ورودی و خروجی است، ما نیز از درب جنوبی و از کوچه‌های بین‌الحرمین شیراز وارد این مسجد می‌شویم.
درب آهن زنگی این مسجد و همچنین نمای بیرون آن حکایت از وضعیت درونی آن نیز برای ما داشت. وارد راهروی مسجد می‌شویم که تمام دیوارهای آن کنده‌کاری و یا فرو ریخته و در برخی از قسمت‌ها آجرهای این نما مشخص شده است. وجود دست‌نوشته‌های یادگاری‌های متعدد به وسیله خودکار، قلم و خراش دیوار از سالیان قبل تاکنون در نقاط مختلف این راهرو و سایر ورودی‌های مسجد بسیار به چشم می‌خورد. در این راهرو 3 کتیبه سنگی با خط ثلث مربوط به زمان شاه طهماسب اول صفوی مشاهده می‌شود که حاوی اشعار عربی و قوانین مسجد در زمان بازسازی آن در دوران اولیه است.
در محوطه روبروی این راهرو قسمتی از دیوار برداشته شده و به جای آن یک تخته چوب گذاشته شده است که به گفته خادم مسجد این قسمت از راهرو جهت انجام تعمیرات شبستان پشت دیوار تخریب شده و بعد از آن به جای دیوارکشی این تخته قرار گرفته است.
بعد از راهرو در ضلع شرقی این مسجد شبستانی مخروبه را مشاهده می‌کنیم که کاملاً بلااستفاده بود، کف آن از شن و ماسه پر شده و دیوارهای آن تخریب شده است. به گفته خادم این مسجد این شبستان زمانی محل اقامه نماز بوده و سپس در سال 1358 تا 1361 خورشیدی تبدیل به کانون فرهنگی مسجد و کتابخانه شد اما از آن سال به بعد دیگر غیرقابل استفاده شد.
در ضلع شرقی، یک ایوان و دو رواق سه دهنه به چشم می‌خورد و در یکی از این رواق‌ها درب دیگری مشاهده می‌شود که باز هم به کوچه‌های بین‌الحرمین راه دارد و وضعیت این راهرو کمی بهتر از درب قبلی بود اما باز هم نیاز به مرمت فراوانی دارد. در بالای ایوان این ضلع کتیبه‌های فراوانی از آیات قرآن اعم از سوره جمعه، آیه تطهیر و احادیث معصومین(ع) به چشم می‌خورد.
ضلع شمالی این مسجد دارای دو درب شمال شرقی و شمالی، یک ایوان و شبستان است. درب شمالی این مسجد به دروازه امام معروف است و کتیبه‌ای بر فراز آن قرار گرفته است که در دوره صفوی و در سال 1031 هجری قمری به خط علاءالدین جوهری نگاشته شده است. این کتیبه تاریخ مرمت مسجد را در سال مذکور بیان می‌کند. سردرب شمالی مسجد با کاشی مقرنس‌کاری شده است. بر روی چهار کتیبه نام دوازده امام(ع) بر روی کاشی نگاشته شده و در جرزهای دو طرف این سردرب نصب شده است.
در این میان چیزی که موجب تعجب ما شد وجود داربست‌های فلزی بود که به گفته خادم مسجد اکنون 4 سال است که این داربست‌ها در درب دروازه امام مسجد جهت تعمیرات هشتی قرار گرفته است و تنها قسمت بسیار کمی از سقف آن تعمیر شده و ما بقی به حال خود رها شده است.
درب این دروازه چوبی و مربوط به دوران صفویه است که متأسفانه در طی سال‌های اخیر به دلیل عدم مراقبت از مسجد، قسمتی از این درب به وسیله افراد خیابانی که در پشت آن تجمع کرده و آتش روشن کرده بودند، سوخته شده است.
در دو سمت این درب از طرف نمای بیرون دو حوض مربوط به دوره اولیه مسجد قرار داشته است که در سفرنامه ابن بطوطه آمده است دو سنگابه در ورودی مسجد جامع عتیق شیراز قرار داشت که مردم در آنجا پاهای خود را شسته و با طهارت وارد مسجد می‌شدند که اکنون دیگر اثری از این دو حوض نیست و به گفته خادم این مسجد در زمان رضاخان، استعمارگران انگلیس سعی در سرقت این دو حوض داشتند که موفق نشدند و یکی از این حوض‌ها اکنون در موزه پارس شیراز قرار گرفته است و دیگری در اثر جابجایی در آن زمان نابود شده است.
ایوان ضلع شمالی یکی از نقاط زیبای این مسجد به شمار می‌آید که بر بالای آن دو گلدسته خودنمایی می‌کند و به طاق مروارید مشهور است. داخل این ایوان یک کتیبه قرار دارد که در آن آیه تطهیر نوشته شده است و دو طرف آن شبستان قرار دارد.
شبستان سمت چپ تبدیل به دفتر مسجد شده و شبستان سمت راست محل اقامه نمازگزاران است و در ورودی این شبستان وضوخانه‌ای مشاهده می‌شود. وارد این شبستان می‌شویم تا از نزدیک از وضعیت اقامه نماز در مسجد مطلع شویم.
این شبستان دو طبقه بوده و با وجود وسعت آن، بدون ستون بنا شده است در بالای دیوارهای آن کاشی‌کاری‌ها و مقرنس‌کاری‌هایی مشاهده می‌شود که همراه با محراب آن در طی 70 سال گذشته و بازسازی‌های اساسی که صورت گرفته، احداث شده است و 6 ماه زمستان نماز در آن اقامه می‌شود.
دو طرف سقف این شبستان ترک‌های بزرگی مشاهده می‌شود که به گفته خادم مسجد از بالای پشت‌بام این دیوار و سقف کاملاً از هم جدا شده و با توجه به عدم ستون در این شبستان، معلوم نیست چه زمانی فرود آید!
تأسیساتی که در شبستان مسجد مشاهده می‌شود، تأسیسات ایمنی نیست. لوله‌کشی گاز و برق‌کشی کاملاً روکار است و حتی فیوز برق آن از فیوزهای قدیمی است.
خادم این مسجد تأکید می‌کند که یکی از نگرانی‌ها ما این است که با وجود داشتن 6 درب ورودی و خروجی، مسجد ماشین‌رو نیست یعنی از طریق هیچ‌کدام از درب‌های آن ماشین نمی‌تواند عبور و مرور کند و اگر با این تأسیسات ناامن، آتش‌سوزی رخ دهد، چگونه می‌توان شعله‌های این آتش را خاموش کرد!
در ضلع غربی این مسجد، درب ورودی حرم آستان مقدس شاهچراغ(ع) قرار گرفته است و این ضلع دارای رواق‌های 10 دهانه است که در انتهای آن یک درب ورود به شبستان ضلع جنوبی قرار دارد.
به نظر می‌رسد ضلع جنوبی این مسجد بیش از سایر ضلع‌های دیگر این مسجد خودنمایی می‌کند در این ضلع یک ایوان و در دو طرف آن شبستان قرار دارد. این ایوان یکی از بزرگترین ایوان‌های مسجد است که در جلوی آن حصارکشی و داربست کشیده شده است. قفل درب حصار را باز می‌کنیم اما با صحنه‌ای روبرو می‌شویم که موجب تعجب ما شد!
داربست‌های این ایوان در سال 1388 خورشیدی از سوی اداره میراث فرهنگی جهت انجام تعمیرات کشیده شد و بخش‌هایی از دیوارهای آن جهت مرمت تخریب شد اما بعد از دو ماه این کار نیمه تمام رها ماند و تاکنون دیوار سمت راست این ایوان تخریب شده، سنگ‌هایی که قرار بود جهت مرمت این ایوان به کار رفته باشد در جلوی این ایوان ریخته شده است.
در این ایوان درب بزرگ چوبی نصف نیمه‌ای به رنگ آبی قرار دارد که به گفته خادم مسجد مربوط به دوران صفویه است و تاکنون با این وضعیت نصفه نیمه رها شده است. این درب را باز کرده وارد شبستان آن می‌شویم.
دو طرف این شبستان سکو قرار دارد و در انتهای آن، قدیمی‌ترین محراب و منبر مسجد شیراز به چشم می‌خورد که بر فراز این محراب به خط کوفی سوره توحید و نام پنج تن نگاشته شده و در زیر آن دو آیه قرآنی به خط نسخ مکتوب است و در پایان تاریخ 1361 هجری قید شده است. سقف این محراب با کاشی لاجوردی کاشی‌کاری شده و دو طرف محراب نیز سنگ‌کاری شده است. در کنار این محراب، تاریخچه مرمت مسجد بر روی دو سنگ نقش شده است. وضعیت این شبستان به نظر ما بیشتر شبیه وضعیت سرداب بود زیرا هیچ کار تعمیری و اساسی در این شبستان صورت نگرفته است و تنها قسمتی از دیوارهای آن در طی سال‌های اخیر بندکشی شده بود.
به گفته خادم این مسجد، شبستان سمت چپ این ایوان، تنها مکانی است که میراث فرهنگی از سال 83 تا 85 برای آن واقعاً زحمت کشید و آن را بازسازی کرده، سیستم رطوبت‌گیر قرار داده، کف آن را یک متر و نیم خاکبرداری کرده است و در ایام اعتکاف از آن استفاده می‌شود.
محراب این شبستان همان محرابی است که در سال 1316 خورشیدی ساخته شده است و این شبستان به شبستان 40 ستون معروف است و چیزی که نظر ما را به خود جلب کرد مشاهده شعار مرگ بر شاه به خط درشت بر روی دیوارهای این مسجد بود که بیانگر نقش سیاسی آن در زمان مبارزه با حکومت شاهنشاهی است.
بر روی دیوار شبستان سمت راست ایوان ضلع جنوبی، کتیبه سنگی مشاهده می‌شود که در آن قانون پرداخت مالیات در زمان شاه شجاع پسر شاه ابواسحاق اینجو نوشته شده است که این قانون تا سال 53 اجرا می‌شده است.
این شبستان در 6 ماه اولیه سال و برگزاری مراسم خاص استفاده می‌شود اما کف آن برخلاف سایر مساجد امروزی که دارای فرش‌های مخصوص مسجد و با رنگ یکسان است، فرش‌هایی با رنگ‌های مختلف پهن شده است و سقف آن به دلیل عدم تعمیرات، سوراخ شده و در نقاطی از آن چکه می‌کند.
سقف این شبستان آهن‌کوبی شده و در آن 14 ستون بتون آرمه پوشیده از سنگ مرمر قرار دارد. دیوار این شبستان تا ارتفاع 3 متر از سطح زمین، با سنگ مرمر پوشیده شده است. در این شبستان منبری 12 پلکانی از چوب و سنگ مرمر وجود دارد. بر روی دیوار و محراب این شبستان نیز 13 کتیبه از آیات قرآنی و احادیث با خط ثلث و نسخ بر روی کاشی نگاشته شده است.
درب سمت چپ این شبستان وضوخانه قرار دارد و در انتهای وضوخانه یکی از درب‌های دیگری ورود این مسجد قرار دارد که اکنون در طرح توسعه حرم شاهچراغ(ع) بلااستفاده مانده است زیرا درست در روبروی آن رواق‌های آستان مقدس شاهچراغ(ع) به چشم می‌خورد.
بالای این درب نیز یک کتیبه به دستور شاه عباس صفوی به خط علاءالدین جوهری در سال 1031 هجری قمری مشاهده می‌شود اما متأسفانه سنگ‌های کنار این درب نیز فرسوده شده و برخی از آن‌ها فرو ریخته است.
از خادم مسجد درباره وضعیت این درب می‌پرسیم که آیا ساخت این رواق‌های حرم مطهر شاهچراغ(ع) و آمد و شد وسائل نقلیه سنگین چون غلطک و لودر تأثیری بر روی بنای تاریخی نداشته است؟ و او سنگ‌های فروریخته و فرسوده این درب را به ما نشان می‌دهد!
وارد حیاط می‌شویم تا به توصیف این بخش بپردازیم. کف حیاط مسجد اکنون در دست تعمیر است و کارگران در حال کف‌سازی مسجد هستند. سه حوض سنگی قدیمی در وسط حیاط به چشم می‌خورد که زمانی آب روانی جهت وضو و تطهیر نمازگزاران در اینجا جاری بود که اکنون یکی از آن‌ها تعمیر شده و مابقی قرار است که تعمیر شود!
از شبستان ضلع جنوبی تا میانه حیاط یک جوی مانندی قرار دارد که به گفته خادم مسجد این سیستم رطوبت‌گیر و آبگیر مسجد است و قرار است در آینده تکمیل شود.
وسط حیاط مسجد دارالمصحف یا خدای خانه یا کعبه ثانی قرار دارد. عمارت خدای خانه و ایوان‌های آن، دارای 12 متر طول و 10 متر عرض است و مساحت اتاقی که در وسط آن قرار گرفته است به ابعاد 8 متر طول و 6 متر عرض است که از سنگ و گچ ساخته شده است. در ضلع شرقی و غربی این اتاق، دو سنگ مشبک قرار دارد و در دو ضلع جنوبی و شمالی آن، هر کدام یک در ورودی است که بر روی در ضلع شمالی خاتم‌کاری صورت گرفته است. در چهار گوشه خدای خانه، چهار ستون مدور مغازه مانندی وجود دارد که نمای بیرونی آن از سنگ‌های مکعب شکل آجر مانندی است که لابه لای آن سنگ‌های رنگین به کار رفته و با گچ نصب شده است و روی سنگ‌های ازاره پایین نیز نقش و نگارهایی دیده می‌شود.
بر بالای این عمارت، کتیبه‌هایی به خط ثلث شامل اشعار عربی در وصف قرآن نوشته شده است و به گفته خادم این مسجد، اساس این ساختمان فقط برای کتابت قرآن بوده است زیرا در زمان‌های قدیم چاپخانه وجود نداشت؛ لذا این عمارت برای کاتبان و حافظان قرآن در سال 752 هجری قمری در زمان شاه شیخ ابواسحاق اینجو ساخته شد و تنها یک بار در 1316 خورشیدی مرمت شد.
در این عمارت یک جلد قرآن 30 پاره جزء به جزء مربوط به دوره شاه اسماعیل صفوی که در گوشه تمام صفحات آن نوشته مسجد جامع عتیق و چند قرآن تک جزئی وجود داشته است و به گفته برخی زمانی قرآن دست‌نویس حضرت علی(ع) در اینجا وجود داشته است و اکنون تمام این قرآن‌ها در موزه پارس شیراز نگهداری می‌شوند.
در پایان مشاهدات خود از خادم مسجد درباره اقدامات سازمان‌های اوقاف و میراث فرهنگی برای این مسجد می‌پرسیم و او پاسخ می‌دهد که سازمان اوقاف در دو سال گذشته 16 دوربین مدار بسته در این مسجد نصب کرد و 60 درصد کف‌سازی این حیاط 60 توسط اوقاف و 40 درصد مابقی توسط شهرداری بافت تاریخی شیراز است که هم‌اکنون کارگران شهرداری در این مسجد مشغول به کار هستند.
به گزارش ایکنا، در ادامه به سراغ مدیران اوقاف و میراث فرهنگی فارس می‌رویم. حجت‌الاسلام سیداسماعیل حسینی‌‌مقدم، مدیرکل اوقاف و امور خیریه فارس در این رابطه به خبرنگار ایکنا گفت: اداره‌کل اوقاف و میراث فرهنگی در رابطه با مساجد قدیمی و تحت پوشش آن‌ها هماهنگ است و طرح‌ها و اعتباراتی که هزینه شده و با تعامل و هماهنگی این دو دستگاه اجرایی می‌شود.
وی در پاسخ به اینکه در رابطه با وضعیت کنونی مسجد جامع عتیق شیراز چه اقداماتی انجام داده‌اید؟ افزود: از آخرین اقدامات این سازمان در رابطه با مسجد جامع عتیق اطلاع دقیقی ندارم اما این سازمان دارای کمیته فنی است که اولویت‌ها را تعیین می‌کند و با توجه به آن اولویت اعتبار جهت مساجد تخصیص می‌دهد.
بنا بر این گزارش، مصیب امیری، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع و گردشگری فارس نیز در این رابطه به خبرنگار ایکنا گفت: مسجد جامع عتیق یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین مساجد شهر شیراز است ولی حجم و نیاز کار فوق‌العاده زیاد است و ما نیز متناسب با اعتباری که در دست داریم، اقدام می‌کنیم.
وی افزود: در بخشی از تعمیرات سقف و ایوان‌ها تا حدودی فعالیت‌هایی انجام داده‌ایم اما مرمت بخشی از طاق‌ها هنوز باقی مانده است و کف فرش آن نیز ناقص مانده است.
امیری با تأکید بر اینکه در فارس بسیاری از بناهای تاریخی نیاز به مرمت دارد که مسجد جامع عتیق نیز یکی از این بناهاست، افزود: تاکنون سازمان میراث فرهنگی در این زمینه خوب عمل کرده است.
مدیرکل میراث فرهنگی فارس تأکید کرد: اگر تمام اعتبارات ما صرف مسجد جامع عتیق شیراز شود باز هم این مسجد نیاز به کار دارد؛ لذا باید اعتبارات خود را به نحو مطلوب تنظیم کنیم و به ترتیب و اولویت و اهمیت بناهای تاریخی، در مورد بازسازی این بناها اقدام کنیم.
وی در پاسخ به اینکه با توجه به پیشینه هزار ساله مسجد جامع عتیق شیراز، در زمینه حفاظت امنیتی مسجد تاکنون اقدامی انجام داده‌اید؟ گفت: مسجد دارای متولی است و اوقاف نیز در برخی فعالیت‌ها نقش دارد و سازمان میراث فرهنگی بیشتر نقش حفاظت فنی را بر عهده دارد ضمن اینکه در شیراز بناهای تاریخی فراوانی قرار دارد که باید اولویت‌بندی شوند.
به گزارش ایکنا، علی‌رضا پاک‌فطرت، شهردار شیراز نیز در این رابطه به خبرنگار ایکنا گفت: در مساجد، شهرداری اصلاً متولی نیست البته هزینه کردیم اما هیچ اختیار و بودجه‌ای در این رابطه نداریم ضمن اینکه قانون شهرداری‌ها نیز به ما اجازه نمی‌دهد و این‌ها ملک‌های میراث فرهنگی است.
وی افزود: اگر شهرداری نیز بخواهد کاری انجام دهد، این اجازه به او داده نمی‌شود و تنها می‌تواند اطراف و بیرون مسجد را آباد کند گرچه در مورد مسجد جامع عتیق فعالیت‌های زیادی انجام داده‌ایم و اکنون سنگ‌فرش این مسجد به عهده ماست و در حال انجام است.
پاک‌فطرت عنوان کرد: شهرداری شیراز آمادگی رسیدگی به این مسجد را دارد زیرا این‌ها ملک‌های ملی است، ضمن اینکه حرمت اماکن مذهبی نیز باید حفظ شود.
سپاس از گزارش خوبتون؛ کاش از مدیرکل اوقاف در مورد موقوفات مسجد میپرسیدید؟ واقعا پول موقوفات مسجد عتیق رو کجا هزینه میکنند؟ 
