فقدان تناسب با مفاهیم آیات، اولین نقص ترجمه‌های منظوم است
گروه ادب: عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه اوزان شعر باید متناسب با مفاهیم باشد، فقدان تناسب با مفاهیم آیات را اولین نقصان ترجمه‌های منظوم قرآن بیان کرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدحسن جواهری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) درباره ترجمه‌های منظوم قرآن گفت: در آیه 69 سوره «یس»، خداوند می‌فرماید؛ «ما به او شعر نیاموختیم و در خود او هم نیست»، این سخن جز اندرز روشن قرآن نیست، هر چند براساس تعریف مشهور شعر، بین شعر و منظومه تفاوت‌هایی وجود دارد و هر منظومه‌ای شعر نیست، اما شباهت‌ها در قالب‌های شعری کافی است تا توجه ملامت‌انگیز را به ترجمه‌های منظوم سوق دهد.
وی با بیان این که قرآن در این آیه شعر را نفی کرده است، افزود: هر چه مجازگویی و مبالغه‌گویی در شعر بیشتر باشد، شعر هنری‌تر است، اما زمانی که این شعر از ابعاد هنری خالی باشد و صرفاً در خدمت انتقال معانی قرار گیرد، آن وقت است که گفته می‌شود در ترجمه‌های منظوم، هنری دیده نمی‌شود و هیچ ترجمه منظومی نیست که از نثر آن بهتر باشد.
ترجمه‌های منثور در انتقال مفاهیم ناتمام است
حجت‌الاسلام جواهری با بیان این که ترجمه‌های منثور در انتقال مفاهیم ناتمام است، ادامه داد: با وجود این ترجمه‌های ناتمام، اگر با انجام ترجمه‌های منظوم غل و زنجیر و قید و بندهایی را در قالب‌های شعری به این ترجمه‌ها اضافه کنیم، ناکامی در دریافت معانی و مفاهیم قرآن بیشتر می‌شود، از سوی دیگر هر چه به معارف قرآن پایبند می‌شویم از هنری بودن شعر کاسته می‌شود.
وی تصریح کرد: مخاطب قرآن عام است و ترجمه‌های منظوم دارای مخاطبان خاصی است، به این معنی که همه به ترجمه‌های قرآن مراجعه نمی‌کنند و در این امر بین مخاطبان قرآن و مخاطبان خاص تفاوتی ایجاد می‌شود. قرآن مخاطبان عامی دارد که گسترده‌تر است و ترجمه‌های منظوم مخاطبان محدودی دارد، اما در رابطه با کودکان ترجمه‌های منظوم می‌تواند به صورت گزینشی برای آنها خوب باشد و در قالب ترجمه‌های آزاد یا اقتباسی داستان‌های قرآنی برای آنها بیان شود.
عدم رعایت تناسب در ترجمه‌های منظوم قرآن
نویسنده کتاب «درسنامه ترجمه قرآن» با اشاره به متناسب بودن شعر با مفهوم آیه بیان کرد: اوزان شعر باید متناسب با مفاهیم باشد، وقتی می‌خواهیم سوره «تبت» را ترجمه کنیم باید این ترجمه حماسی باشد، اما آیا ترجمه سوره «یوسف(ع)» هم می‌تواند حماسی باشد، آیا ترجمه آیات فقهی می‌تواند حماسی باشد و تناسبی وجود دارد یا در شأن آن نیست؟ در نقد شعر اگر مولوی مباحث اخلاقی را بر وزن حماسی می‌گفت؛ آیا ما اولین نقدمان به مولوی این نبود که وزن شعر را درست انتخاب نکرده است؛ از این رو اولین عیب در ترجمه‌های منظوم همین است و این عدم رعایت تناسب در ترجمه‌های منظوم قرآن موضوع مهمی است که به آن توجه نمی‌شود.
وی در ادامه گفت: به عنوان مثال یکی از شاعران، «بسم الله الرحمن الرحیم» را این گونه ترجمه کرده است؛ «به نام خداوند کون و مکان/که بخشنده است و دگر مهربان» در این ترجمه «کون و مکان» به آیه اضافه شده و وجود ندارد؛ شاعر دیگری «سرآغاز گفتار نام خداست/ که رحمتگر و مهربان خلق راست» ترجمه کرده و دیگری گفته است؛ «می‌کنم آغاز با نام کریم/ من به بسم الله الرحمن الرحیم» که در آن هنر و ظرافتی را به خرج داده است و می‌توان گفت عملاً ترجمه نکرده است.
حجت‌الاسلام جواهری با اشاره به ترجمه آیه «فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ» در سوره «الرحمن» اظهار کرد: این آیه که به صورت مکرر آمده است، در ترجمه مجد، این شاعر هنرمندی به خرج داده و تلاش کرده تا هر یک از این آیات را به گونه‌ای متفاوت ترجمه کند. «کدامین نعم را ز یکتا خدا/دروغین بخوانید آیا شما؟»، این ترجمه را با ترجمه نثر «پس کدامیک از نعمت‌های پروردگارتان را منکرید» مقایسه کنید، که چه اندازه ساده و روان است و در شعر این ترجمه افت کرده است.
ترجمه‌های منظوم کار موفقی نبوده است
وی افزود: این شاعر در آیه دیگر، همین جمله «فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ» را این گونه ترجمه کرده است؛ «کنون راه انکار گیرید پیش/کدامین نعم را ز یزدان خویش؟» یا «کنون پس نعمات یزدان خویش/پس راه انکار گیرید پیش؟»، «کنون بر چه نعمت برانید ظن/ از الطاف یکتارب خویشتن؟» که باز هم به نظر می‌رسد نثر زیباتر است و در آخرین ترجمه، «ظن» به معنای شک است در حالی که در آیه بحث شک مطرح نشده است.
حجت‌الاسلام جواهری با تأکید بر دقت در ترجمه‌های قرآن گفت: ترجمه‌های منظوم کار موفقی نبوده است، البته زحمت و تلاش زیادی کرده‌اند و قابل تقدیر است و ابیات خوبی هم در میان ترجمه‌ها وجود دارد، اما خطاهایی وجود دارد که فراتر از مصادیق یاد شده است و بحثم این است که شاعران در این زمینه وارد نشوند و کاری کنند که ثمره بالاتری داشته باشد.
وی در ادامه گفت: ترجمه‌های منظوم ظرفیت این را ندارند که با دقت بیشتری انجام شوند، یعنی هرچه بخواهند این ترجمه‌ها هنرمندانه‌تر باشد، ترجمه از هدف خود دورتر می‌شود. من به شعر علاقه‌مند هستم، اما از ترجمه‌های موجود لذت نمی‌برم. اما کارهای منظومی که برای کودکان انجام شده بهتر است.
این کارشناس ترجمه‌های قرآن درباره ترجمه منظوم شاه نعمت‌الله ولی گفت: این ترجمه از جهاتی قویتر است اما نمی‌توان گفت از ترجمه‌های فعلی قویتر است؛ چرا که تفسیری‌تر بوده و زبانش قدیمی‌تر است و برای مخاطب امروزی قابل فهم نیست و یک اثر تاریخی به شمار می‌شود و قابل استفاده برای اهل آن است.
