تفسیر جامعه‌شناسانه قرآن؛ نقطه قوت «پرتوی از قرآن»
گروه اندیشه: علوی‌مهر امتیاز و نقطه قوت تفسیر «پرتوی از قرآن» را استفاده از قرآن در عرصه اجتماعیات دانست و گفت: یکی از ویژگی‌های بسیار مهم تفسیر آیت‌الله طالقانی، نگاه جامعه‌شناسانه به قرآن است.
حجت‌الاسلام و المسلمین حسین علوی‌مهر، رئیس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه علمیه در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، به بیان نکاتی درباره تفسیر پرتوی از قرآن اثر مرحوم آیت‌الله طالقانی پرداخت.
علوی‌مهر با اشاره به این‌که پرتوی از قرآن از تفاسیر دوران معاصر است که در اواخر قرن 14 به رشته تحریر درآمده است، عنوان کرد: همین طور که می‌دانیم، این تفسیر توسط مرحوم آیت‌الله سیدمحمود طالقانی که در سال 1399 قمری فوت کردند، به زبان فارسی نوشته شده و دربردارنده تفسیر سوره حمد تا بخشی از سوره نساء و همچنین جزء آخر قرآن کریم است و در شش جلد به چاپ رسیده است.
تفسیر پرتوی از قرآن؛ روشی اجتهادی و مبتنی بر تحلیل و استدلال‌های عقلی و نقلی
وی با بیان این‌که این تفسیر دارای روشی اجتهادی و مبتنی بر تحلیل و استدلال‌های عقلی و نقلی است، افزود: تفسیر پرتوی از قرآن به علت برخورداری از گرایش دوران معاصر ما که یک گرایش علمی اجتماعی است، علی القاعده یک گرایش علمی اجتماعی به خود گرفته است.
علوی‌مهر با اشاره به شخصیت مرحوم آیت‌الله طالقانی، بیان کرد: همچنان که می‌دانید ایشان شخصی بود که سال‌ها در زندان ستم‌شاهی به خاطر مبارزات، زجرها کشیده و آسیب‌ها دید و اولین امام جمعه تهران پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی بود. مرحوم آیت‌الله طالقانی تفسیر خود را در واقع در زندان می‌نویسند و جرقه‌های آن در همان زمان به ذهن ایشان وارد می‌شود و شروع به نگارش می‌کنند.
رویکرد مصلحانه در تفسیر پرتوی از قرآن
وی ادامه داد: مفسر از آن جا که خود یک مصلح و مبارز است و در مبارزات سیاسی علیه ظالمان و رژیم ستم‌شاهی مبارزه داشته، لذا تفسیر او هم از یک رویکرد اجتماعی مصلحانه برخوردار است. در واقع مفسر تصمیم دارد جامعه را به سمت قرآن بکشاند و جامعه فاسد را به سمت اصلاح ببرد و از همین روی عواملی را که برای اصلاح یک جامعه نیاز است در تفسیر خود ذکر می‌کند.
توجه آیت‌الله طالقانی به مباحث و مسائل علمی در تفسیر پرتوی از قرآن
علوی‌مهر با اشاره به توجه مفسر به مباحث و مسائل علمی در تفسیر پرتوی از قرآن، گفت: منظور ما از علم در این جا علوم تجربی و پوزیتیویستی است. در دوران معاصر ما تقریباً رشد علوم تجربی در حد بسیار بالایی است و از زمان رنسانس به این طرف یک نهضت علمی در کشورهای دنیا به ویژه اروپا شکل گرفت که این پیدایش و رشد به کشورهای اسلامی هم کشیده شد و علی القاعده مفسران هم از آن چه به عنوان کشفیات علمی در همین علوم تجربی مطرح شد، استفاده کردند و در توضیح دین از آن‌ها بهره‌وری کردند.
وی ادامه داد: مسائلی در مباحث کیهان‌شناسی، در مباحث علم پزشکی، در مباحث فیزیک، در مباحث شیمی، جامعه‌شناسی و ... و آن چه که در دنیای امروز در رابطه با علوم تجربی، اعم از علوم طبیعی و علوم انسانی، مطرح بود و پدیده‌هایی که در این حوزه‌ها کشف می‌شد مورد توجه مفسران قرار می‌گرفت و جناب آیت‌الله طالقانی هم به علت همراهی‌ای که با برخی از دانشمندان و افرادی که در مباحث علوم تجربی مطالعه یا تخصصی داشتند و همچنین مباحثات و مناظراتی که با برخی از مهندس‌ها و پزشک‌های زمان خود داشتند، غافل از این گرایش علمی نشده و در جای جای تفسیر پرتوی از قرآن به مباحث علمی به معنای علوم تجربی ورود کرده‌اند.
استفاده پرتوی از قرآن از سه تفسیر «الجواهر»، «مجمع البیان» و «المنار»
وی با اشاره به منابع و تفاسیری که مورد توجه آیت‌الله طالقانی در نگارش تفسیر پرتوی از قرآن بوده است، عنوان کرد: ایشان برای برخی از مسائل علوم تجربی از تفسیر الجواهر طنطاوی استفاده کرده است. همچنین در مباحث اصلی تفسیر از تفسیر مجمع البیان بهره برده است و در مباحث اجتماعی هم از تفسیر المنار از شیخ محمد عبده استفاده کرده است و مطالبی را از آن‌ها نقل می‌کند.
وی در مورد مطالب این تفسیر افزود: ایشان گاه گاهی به نظریات مفسران دیگر اشاره می‌کند و نقد و بررسی‌ای از این نظریات دارد. در این رابطه برخی از مطالب در رابطه با نظرات شیعه و مباحث مربوط به ولایت و بحث‌های مربوط به اعتقادات شیعه و اثبات حقانیت شیعه است که ما این‌ها را در تفسیر پرتوی از قرآن مشاهده می‌کنیم.
استفاده از قرآن در عرصه اجتماعیات؛ نقطه قوت تفسیر پرتوی از قرآن
علوی‌مهر امتیاز و نقطه قوت تفسیر پرتوی از قرآن را استفاده از قرآن در عرصه اجتماعیات دانست و در این رابطه بیان کرد: یکی از ویژگی‌های بسیار قوی ایشان این است که نگاه اجتماعی به قرآن دارد و به قرآن با یک دید جامعه‌شناسانه نگاه می‌کند و هدفش از نگارش این تفسیر این است که مشکلات اجتماعی دوران خود را بررسی کند. برای مثال ایشان به عنوان نمونه به بحث حقوق زن، به عوامل انحراف جوانان از دین و گرایش آنان به مادی‌گرایی و به مباحثی که در رابطه با نقش دین در زندگی است خیلی توجه کرده است و تمام توجهش این است که به شبهات و اشکالات پاسخ دهد و قرآن را افزون بر این که یک کتاب دینی و اخلاقی و هدایتی است تا حدودی یک کتاب علمی معرفی کند.
پاسخگوئی به شبهات دوران معاصر؛ از توجهات آیت‌الله طالقانی در تفسیر
وی ادامه داد: این یکی از ویژگی‌های بسیار مهم تفسیر پرتوی از قرآن است و ویژگی دیگر هم همین توجه به نکات علوم تجربی است. البته گاه گاهی ممکن است در این راستا، مفسر دچار لغزش‌هایی شود، اما در هر صورت توجه مفسر به این نکات در دوران معاصر ما، خود حائز اهمیت است؛ مثل آن چیزی که در تفسیر المیزان یا در تفسیر نمونه مشاهده می‌کنیم و همین طور بسیاری از تفاسیر اهل سنت هم به این نکات توجه دارند. همچنین از ویژگی‌های این تفسیر پاسخگوئی به شبهات دوران معاصر است که این نیز یکی از توجهات مفسر بوده است.
احتمال تأثیرپذیری تفسیر پرتوی از قرآن از برخی نظریات در حوز علوم تجربی
علوی‌مهر در مورد نقاط ضعف تفسیر پرتوی از قرآن هم بیان کرد: ممکن است و این احتمال هست که گاه گاهی در مسائل علوم تجربی، مفسر تحت تأثیر برخی از افکاری قرار گرفته باشد که با آن‌ها تبادل نظر و ارتباط داشته است. مرحوم آیت‌الله طالقانی با مهندس بازرگان، دکتر سحابی، دکتر سنجابی و ... جلساتی داشتند و احتمال این که برخی از اندیشه‌های این افراد وارد عرصه مباحثش شده باشد، وجود دارد.
وی در مورد ابعاد چنین تأثیرگذاری‌ای و این که آیا مقصود او از این تأثیرپذیری در افکار سیاسی است یا چیز دیگر، گفت: برای مثال دکتر سحابی کتابی راجع به آفرینش انسان دارد و نظریه داروین را پذیرفته است و آقای بازرگان بحث‌های علوم تجربی را در خیلی جاها مطرح کرده است. ایشان مهندسی ترمودینامیک داشته و گاهی به بحث‌های علوم روز پرداخته است و برای مثال کتابی دارد با عنوان باد و باران و در این رابطه بحث‌های بسیار جالب و زیبایی را مطرح کرده است. من الان نمی‌توانم مصداقی ذکر کنم، اما این که گاه گاهی امکان این که تحت تأثیر برخی از تفکرات قرار گرفته باشد وجود دارد؛ اما مطمئناً این موارد خیلی نادر است و تعبد ایشان بیشتر از این تأثیرات است.
جایگاه تفسیر پرتوی از قرآن
علوی‌مهر همچنین در مورد این که تفسیر پرتوی از قرآن از چه جایگاهی در میان تفاسیر و مفسران و متخصصان برخوردار است، گفت: این تفسیر در میان تفاسیر عمومی قابل تحسین است، اما در میان تفاسیر تخصصی شاید کمتر به آن توجه بشود. اما در هر صورت اگر بخواهیم رتبه‌بندی کنیم، می‌توانیم این تفسیر را در تفاسیر میانی قرار بدهیم که می‌تواند مورد استفاده عموم اهل مطالعه مثل دانشجویان، معلمان، اساتید دانشگاه و امثال این‌ها قرار بگیرد. اما این که آیا خود مفسران هم می‌توانند از این تفسیر استفاده کنند، شاید خیلی جایگاه نقش اولی این‌چنینی نداشته باشد.
