از تأثیرگذاری کلام منظوم تا نفی شعر در قرآن

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، ترجمه قرآن کریم بر اساس شواهد تاریخی از زمان پیامبر اکرم(ص) آغاز شد و ضرورت آن طبعاً فهم مفاهیم قرآن کریم به زبان دیگر بوده است. اما در این میان ترجمه‌های منظوم انگیزه‌های مضاعفی دارد که جذابیت و تأثیرگذاری کلام موزون یکی از آنهاست.

 کارشناسان، مترجمان و اساتید علوم قرآنی موضع‌گیری‌های متفاوتی درباره ضرورت ترجمه منظوم قرآن دارند که عمدتاً حاوی مواضع مخالف است؛ فقدان تناسب با مفاهیم آیات، دوری از هدف کلام وحی، خروج از چارچوب معادل‌سازی و تأمین نشدن هدف قرآن در ترجمه‌های منظوم مهمترین نکاتی است که مترجمان و کارشناسان قرآنی در گزارش پیش رو به آن اشاره کرده‌اند.

در این گزارش، نظرات حجت‌الاسلام والمسلمین مسعود آذربایجانی، عضو هیئت نظارت بر ضوابط نشر، سیدیحیی یثربی، مؤلف «تفسیر روز»، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا صفوی، مترجم قرآن کریم، حجت‌الاسلام سیدمحمدحسن جواهری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و امید مجد، مترجم منظوم قرآن از نظرتان می‌گذرد.

حجت‌الاسلام آذربایجانی: نظارت بر ترجمه‌های منظوم قرآن باید دقیق‌تر شود

حجت‌الاسلام والمسلمین مسعود آذربایجانی، عضو هیئت نظارت بر ضوابط نشر، درباره ترجمه‌های منظوم قرآن می‌گوید: اگر درباره این نوع ترجمه‌ها منع فقهی داشته باشیم ـ که در رابطه با این موضوع وجود ندارد ـ باید بر اساس آن عمل کنیم، البته در حال حاضر مشکل قانونی در این زمینه وجود ندارد.

وی تأکید می‌کند: همانطور که در اصل قرآن و نشر آن مراحل متعددی در کمیته قرآن و عترت به صورت جدی نظارت می‌شود، در این مورد هم باید این گونه باشد و نظارت جدی وجود داشته باشد تا رسالت ترجمه قرآن محفوظ باشد.

حجت‌الاسلام آذربایجانی به نظر اعضای هیئت نظارت بر ضوابط نشر اشاره و عنوان کرد: مجموع نظر اعضا این است که مترجمان در ترجمه منظوم قرآن ناچار هستند به دلیل رعایت وزن و قافیه از چارچوب معادل‌سازی خارج شوند و ما تعبیر عنوان ترجمه را برای آن نداشته باشیم، بلکه منظوم‌‌واره‌ای از قرآن باشد که استناد آن به قرآن مقداری با مسامحه باشد.

وی معتقد است: ترجمه‌های منظوم قرآن از جهت لطافت و زیبایی به‌ویژه برای فارسی‌زبانان بهتر بوده و سهولت بیشتری در حفظ معانی آن دارد که از این نظر یک امتیاز است و ما برای ترویج فرهنگ و معانی قرآن باید از آن استفاده کنیم، از سوی دیگر این نقد وجود دارد که دقت کافی در معادل‌سازی‌ها و ترجمه‌ها وجود ندارد و از این نظر باید توجه شود و نظارت‌ها با حساسیت بیشتری از سوی وزارت ارشاد و کمیته قرآن و عترت انجام گیرد.

نظارت کارشناسان و متخصصان وزارت ارشاد بر ترجمه‌های قرآن یکی از نکات مهمی است که حجت‌الاسلام آذربایجانی بر آن تأکید کرده و می‌گوید: همانطور که اصل چاپ قرآن و ترجمه‌های آن تحت نظارت جدی قرار می‌گیرد، ترجمه‌های منظوم نیز باید تحت نظارت باشد و از انجام و چاپ این ترجمه‌ها ممانعت نکنیم، بلکه نظارت‌ها دقیق‌تر شود.

یحیی یثربی: ترجمه منظوم قرآن دور از هدف کلام وحی است

سیدیحیی یثربی، مؤلف «تفسیر روز»، با اشاره به آیه 69 سوره مبارکه «یس» معتقد است: قرآن بارها می‌گوید که من شعر نیستم، «وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَمَا یَنبَغِی لَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ وَقُرْآنٌ مُّبِینٌ». بنابراین آنچه شعر نیست، چرا باید آن را به شعر و نظم درآوریم و منظوم کردن قرآن همانند این است که قرآن را با خطوط گوناگون بنویسیم. این کار خوبی است، اما زینتی و فرع بوده و اصل هدف قرآن آموزش است.

وی می‌گوید: افراد در صحبت‌های روزمره خود ابیاتی از شاعران و ضرب‌المثل‌هایی را می‌آورند، اما در زبانشان آیه قرآن جریان ندارد و دو نفر که با یکدیگر گفت‌و‌گو می‌کنند، حتی یک آیه را هم شاهد نمی‌آورند؛ چرا که ما مردم را از معنی و مفهوم آن جدا کرده‌ایم. از این رو باید گفت که به نظم درآوردن قرآن همانند تجوید، ترتیل و خطاطی و ... دور از هدف قرآن است.

این مفسر قرآن با بیان اینکه قرآن کتاب آموزش است و باید با بیان روشن برای مردم تبیین شود، می‌افزاید: نباید دوباره آن را گرفتار سجع و قافیه کنیم. من نمی‌گویم حرام است، بلکه باید آنها را در حاشیه قرار دهیم، اما اکنون فقط به این موارد مشغولیم. در صدر اسلام مسلمانان بر این باور بودند که چون کتاب آسمانی قرآن را دارند، دیگر به هیچ کتاب دیگری نیاز نیست اما امروزه وضعیت وارونه شده است.

مجد: با دقت و مهارت شعری ترجمه‌ای پخته از قرآن ارائه می‌شود

امید مجد، مترجم منظوم قرآن، توانایی شاعر را در قوت ترجمه منظوم قرآن مؤثر دانسته و می‌گوید: شاعر باید بتواند هم از نظر دقت و هم از نظر مهارت‌های شعری ترجمه‌ای پخته ارائه دهد و تاکنون ترجمه‌های منظومی که از قرآن ارائه شده، ترجمه‌های چندان خوبی نیستند و در فاصله سال‌های 86 تا 88 چه نظم و چه نثر، بسیاری از آنها از سوی معاونت قرآن و عترت وزارت ارشاد مردود شد و فقط ترجمه‌ای که من انجام داده بودم، به دلیل دقت و پختگی شعر توانست مخاطبان خود را پیدا کند.

وی بیان می‌کند: در طول دوره‌های گذشته از قرن چهارم تاکنون، مترجمان بسیاری قرآن را ترجمه کرده‌اند و به نظر من اشکالی ندارد که فرد در ترجمه قرآن به ترجمه‌های دیگر نیز رجوع کند؛ اساساً اقتضای کار علمی می‌طلبد که  فرد ترجمه‌های دیگر را نیز بررسی کرده و از علم مترجمان دیگر نیز بهره‌مند شود.

مجد درباره چگونگی انجام ترجمه‌های منظوم قرآن و این که باید از روی متن عربی قرآن یا ترجمه‌های دیگر انجام شود، اظهار می‌کند: این موضوع یک قانون کلی است و فرقی میان نظم و نثر وجود ندارد و بستگی به این دارد که مترجم به زبان مبدأ مسلط است یا نه. اگر مسلط نباشد از روی ترجمه‌های دیگر قرآن این نوع ترجمه را انجام می‌دهد و در غیر این صورت علاوه بر اینکه مترجم می‌فهمد، عقل ایجاب می‌کند که از ترجمه‌های دیگر نیز استفاده کند.

ارائه تصویرسازی مناسب و ترکیب خوب و آهنگ دلنشین از ویژگی‌های ترجمه منظوم مجد است که در این باره می‌گوید: آنچه مترجم در آن نقش داشته، حضور زبان ادبی در ترجمه بوده است که در نثر اصلاً وجود ندارد و بیشتر ترجمه‌های قرآن نثر روزنامه‌ای دارند.

وی ادامه می‌دهد: جامعه آماری که مخاطب ترجمه‌های من بودند، از همه طیف بودند و این نشان می‌دهد که این نوع ترجمه در همه طیف‌ها و اقشار طرفدار دارد و تنها یک قشر کمی آن را نپسندیدند که کلاً با شعر مخالفند.

حجت‌الاسلام صفوی: هدف قرآن در ترجمه‌های منظوم تأمین نمی‌شود

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا صفوی، مترجم قرآن کریم معتقد است: ترجمه منظوم، نوعی ترجمه آزاد است که قافیه و وزن شعر می‌طلبد، مطالبی به آن افزوده یا از آن کم شود که مطابق آیات شریفه نیست، این مورد طبعاً ترجمه آزاد است و اگر از این منظر به آن نگاه شود، مشکلی ندارد.

وی می‌افزاید: نباید با ترجمه تطبیقی و وفادار اشتباه شود؛ چرا که در ترجمه‌های تطبیقی، الفاظ مطابق آیات بوده و کم و کاستی در آن وجود ندارد، اما در ترجمه آزاد مواردی وجود دارد که در آن رعایت نمی‌شود، نظیر معلوم یا مجهول بودن فعل، جمله شرطی یا  غیرشرطی. در ترجمه منظوم نیز همین گونه است.

حجت‌الاسلام صفوی تأکید می‌کند: مخاطبان نباید انتظارشان این باشد که ترجمه منظوم یک ترجمه وفادار باشد، در این صورت اصل ترجمه منظوم مشکلی نخواهد داشت.

وی همچنین ضرورتی برای انجام ترجمه‌های منظوم قرآن نمی‌بیند و می‌گوید: اگر این کار انجام نشود بهتر است، چرا که نمی‌تواند همه جهات را منعکس کند و در آن دخل و تصرفاتی رخ می‌دهد و به همین دلیل مطلوب نیست که این کار انجام شود و همان طور که در آیه 69 سوره مبارکه «یس» آمده است، «وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَمَا یَنبَغِی لَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ وَقُرْآنٌ مُّبِینٌ»؛ قرآن شعر نیست و قرآن‌هایی که به صورت منظوم ارائه شده، آن چنان نتوانسته جایگاهی در میان مخاطبان داشته باشد و به گونه‌ای نبوده که مردم نسبت به احساس نیاز داشته باشند.

حجت‌الاسلام صفوی معتقد است: با توجه به این که استقبال مردم از ترجمه‌های ساده قرآن بیش از ترجمه‌های منظوم است، شاید بتوان گفت این ترجمه‌ها، خوب به نظم درنیامده‌اند و بیشتر مخاطبان این نوع ترجمه‌ها(منظوم) کسانی هستند که از روی تنوع به سراغ آنها می‌روند و یا اغلب می‌خواهند از چگونگی به نظم درآوردن قرآن اطلاع یابند نه اینکه بخواهند جنبه هدایتی آن را درک و یا جست‌وجو کنند و می‌توان گفت هدف قرآن، که جنبه هدایتی آن است، در ترجمه‌های منظوم تأمین نمی‌شود.

این مترجم قرآن تصریح می‌کند: مخاطب با خواندن این نوع ترجمه این دغدغه را خواهد داشت که آنچه گفته شده، از خداوند متعال نیست و در ترجمه‌های غیرمنظوم در راستای اطمینان‌بخشی به مخاطب کروشه‌هایی را در میان ترجمه باز کرده و معنای دقیق عبارات را می‌نویسند تا نشان دهند بازگردان یک واژه یا عبارت چیست، اما در ترجمه‌های منظوم و آزاد چون این اطمینان وجود ندارد، استقبال نیز کم است.

حجت‌الاسلام جواهری: فقدان تناسب با مفاهیم آیات، اولین نقص ترجمه‌های منظوم است

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدحسن جواهری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نیز به آیه 69 سوره «یس» استناد کرده و می‌گوید: قرآن در این آیه شعر را نفی کرده است، هر چه مجازگویی و مبالغه‌گویی در شعر بیشتر باشد، شعر هنری‌تر است، اما زمانی که این شعر از ابعاد هنری خالی باشد و صرفاً در خدمت انتقال معانی قرار گیرد، آن وقت است که گفته می‌شود در ترجمه‌های منظوم، هنری دیده نمی‌شود و هیچ ترجمه منظومی نیست که از نثر آن بهتر باشد.

وی ترجمه‌های منثور را در انتقال مفاهیم ناتمام می‌داند و می‌افزاید: با وجود این ترجمه‌های ناتمام، اگر با انجام ترجمه‌های منظوم غل و زنجیر و قید و بندهایی را در قالب‌های شعری به این ترجمه‌ها اضافه کنیم، ناکامی در دریافت معانی و مفاهیم قرآن بیشتر می‌شود، از سوی دیگر هر چه به معارف قرآن پایبند می‌شویم از هنری بودن شعر کاسته می‌شود.

حجت‌الاسلام جواهری تصریح می‌کند: مخاطب قرآن عام است و ترجمه‌های منظوم دارای مخاطبان خاصی است، به این معنی که همه به ترجمه‌های قرآن مراجعه نمی‌کنند و در این امر بین مخاطبان قرآن و مخاطبان خاص تفاوتی ایجاد می‌شود. قرآن مخاطبان عامی دارد که گسترده‌تر است و ترجمه‌های منظوم مخاطبان محدودی دارد، اما در رابطه با کودکان ترجمه‌های منظوم می‌تواند به صورت گزینشی برای آنها خوب باشد و در قالب ترجمه‌های آزاد یا اقتباسی داستان‌های قرآنی برای آنها بیان شود.

دقت در ترجمه‌های قرآن نکته مهمی است که حجت‌الاسلام جواهری بر آن اشاره می‌کند و معتقد است: ترجمه‌های منظوم کار موفقی نبوده است، البته زحمت و تلاش زیادی کرده‌اند و قابل تقدیر است و ابیات خوبی هم در میان ترجمه‌ها وجود دارد، اما خطاهایی وجود دارد که فراتر از مصادیق یاد شده است و بحثم این است که شاعران در این زمینه وارد نشوند و کاری کنند که ثمره بالاتری داشته باشد.

وی در ادامه گفت: ترجمه‌های منظوم ظرفیت این را ندارند که با دقت بیشتری انجام شوند، یعنی هرچه بخواهند این ترجمه‌ها هنرمندانه‌تر باشد، ترجمه از هدف خود دورتر می‌شود. من به شعر علاقه‌مند هستم، اما از ترجمه‌های موجود لذت نمی‌برم. اما کارهای منظومی که برای کودکان انجام شده بهتر است.