جایگاه روزی حلال در اسلام/ فعالیت حلال اقتصادی از نظر قرآن تعطیل‌بردار نیست
گروه اقتصاد: فعالیت حلال اقتصادی از نظر قرآن کریم تعطیل‌بردار نیست؛ چرا که در روز جمعه که از صدر اسلام اعمال ویژه عبادی داشته نیز فرمان خداوند به کسب روزی حلال پس از نماز جمعه آمده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین حسین مرادی، مدرس حوزه و دانشگاه و مشاور مرکز تخصصی علوم حدیث، در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) قرار داده، به بررسی جایگاه کسب روزی حلال در دین مبین اسلام و اقتصاد اسلامی پرداخته است که متن این یادداشت در ادامه می‌آید:
بسم‌الله الرحمن الرحیم
رزق حلال از جمله مقولاتی است که مورد اهتمام دین مبین اسلام می‌باشد. دین به عنوان روش زندگی سعاتمندانه بشر بر کسب روزی حلال تأکید نموده است؛ به طوری که یکی از اسماء الهی، رزاق است. در مورد رزق، هم آیات قرآنی وارد و هم در احادیث گهربار معصومان (سلام‌الله علیهم) مکرر ذکر شده است، همچنین کمتر دعای معتبری وجود دارد که در لابلای مضامین عالی آن، خواهش اعطاء روزی حلال نشده باشد.
قرآن کریم، کتاب راهنمای بشر، انسان را به کسب روزی حلال فرا می‌خواند و با ندای ملکوتی می‌فرماید:«کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُم؛ ازروزی های پاکیزه ای که رزق تان نموده‌ایم، بخورید» (البقره/172) همچنین با خطاب «یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالاً طَیِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ؛ ای مردم، از آنچه در زمین حلال و پاک است بخورید و از راه شیطان پیروی نکنید چون او دشمن آشکار شما است» (البقره/ 168) همه مردم را دعوت به مصرف رزق حلال و پاک می کند و جالب اینکه فعالیت حلال اقتصادی از نظر قرآن کریم تعطیل‌بردار نیست؛ چرا که در روز جمعه که از صدر اسلام اعمال ویژه عبادی داشته است نیز فرمان خداوند به کسب روزی حلال پس از نماز جمعه آمده است. در سوره جمعه می‌خوانیم: «فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّه؛ پس وقتى نماز جمعه گزارده شد، رواست که در زمین پراکنده شوید و از فضل خدا بجوئید» و درست در پایان آیه بعدی همین سوره با سخن صریح «وَاللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِین» خداوند ذات اقدس خویش را بهترین رزق‌دهنده معرفی می‌کند.
وجوب کسب روزی حلال بر هر زن و مرد مسلمان
کتب حدیثی مسلمانان که از صدها سال پیش سخنان گرانمایه پیشوایان معصوم(ع) را در خود جای داده‌اند مملو از روایاتی است که کسب رزق حلال و شئون مختلف آن را به رهروان راستین متذکر می‌شوند. پیامبر عظیم‌الشأن اسلام، طلب رزق حلال را بر هر زن و مرد مسلمان لازم می‌شمارد و می‌فرماید: «طَلَبُ الْحَلَالِ فَرِیضَةٌ عَلَى کُلِ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَة» و در جای دیگر، آن حضرت برای عبادت، هفتاد جزء می‌شمارند و برترین آن را رزق حلال معرفی می‌کنند و همچنین ایشان می‌فرماید: «مَنْ أَکَلَ مِنَ الْحَلَالِ الْقُوتَ صَفَا قَلْبُه؛ هرکس که در پی رزق حلال باشد قلبش صفا می‌یابد» این مفاهیم سترگ بیانگر حقایق اجتناب‌ناپذیری است که در پرتو آن می‌توان به موفقیت‌های ارزشمندی در امور اقتصادی دست یافت.
شخص مسلمان با خود می‌اندیشد که کارکردهای رزق حلال چیست که تا این حد مورد توجه دین قرار گرفته؟ و همان اوست که با اندک تفحصی در میراث مکتوب دینی درمی‌یابد که کسب رزق حلال آثار فراوانی دارد؛ به طور مثال زمینه بخشش اشتباهات و گناهان انسان را فراهم می‌آورد، چرا که رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «إِنَّ مِنَ الذُّنُوبِ ذُنُوباً لَا یُکَفِّرُهَا صَلَاةٌ وَ لَا صَوْمٌ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَا یُکَفِّرُهَا قَالَ الْهُمُومُ فِی طَلَبِ الْمَعِیشَة؛ برخی از گناهان هستند که حتی به وسیله نماز و صدقه نیز آمرزیده نمی‌شوند» سؤال می‌شود ای رسول خدا پس چه چیزی موجب آمرزش آن می‌شود؟ جواب می‌شنوند «جدیت و تلاش در کسب رزق حلال».
خستگی در طلب روزی حلال؛ عامل بخشش گناهان
هم چنین در روایات دیگری، خستگی انسان در طلب روزی حلال، خود عامل بخشش گناهان اوست و چه زیباست انسانی که می‌داند با کار و تلاش در محضر آفریدگار مورد رحمت و مغفرت قرار می‌گیرد و با توکل به او، کار خویش را با دلی پر از ایمان، یعنی طهارت روح همراه با طهارت جسم شروع می‌کند تا در زمان انجام کار و کسب رزق حلال به مقام قرب خداوند نزدیک‌تر شود و خود را در محضر محبوب خویش مشاهده نماید. تلاش چنین انسانی چونان مجاهدی فی‌سبیل‌الله است و اگر در زمان تلاش جهت کسب معیشت خانواده خویش جان به جان‌آفرین تسلیم کند بسان شهید می‌ماند و اجر و پاداش شهید به او داده می‌شود. در همین راستا پیامبر خوبی‌ها می‌فرمایند: «الْکَادُّ عَلَى عِیَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّه؛ آن که خانواده خویش را از حلال روزى مى‌دهد ، مانند مجاهدِ در راه خدا است».
کارکرد دیگر تلاش جهت رزق حلال، دوستی و محبت حضرت باریتعالی است. پیامبر خدا (ص) می‌فرمایند: «اِنَّ اللهَ تَعالی یُحِبُّ اَنْ یَری عَبْدَهُ تَعِباً فیطَلَبِ الحَلالِ؛ خداوند دوست دارد که بنده‌اش را در راه به دست آوردن روزی حلال، خسته ببینید».
باید به این نکته توجه داشت که اگر چه خداوند همه بندگانش را دوست دارد اما برخی با اعمال خودشان باعث دوری از رحمت و الطاف ویژه خداوند می‌شوند و گروهی با اعمال نیکشان محبوب حضرت پروردگار می‌گردند و فرد مسلمان نیز وقتی که در پی روزی حلال دچار خستگی جسم می‌شود مشمول حُب و دوستی خدا قرار می‌گیرد و خداوند با نظر محبت به او نگاه می‌کند.
در لابلای نگاشتن این سطور با خود اندیشیدم، حال که خداوند تلاش بنده در توسعه رزق را دوست دارد و وسعت رزق حلال و ازدیاد مال حلال جهت توسعه رفاه خانواده و اداره شئون مختلف زندگی از جمله انجام امور خیر نیز امری پسندیده است، به راستی راهکارهای دست‌یابی به رزق حلال بیشتر چیست؟ بعد از تمرکز و تفکر به سراغ خزانه‌داران رزق الهی و معدن اسرار آفرینش یعنی اولیاء الهی رفتم که ایشان که تمام علوم در حضورشان حاضر است چه دستورالعمل‌هایی ارائه نموده‌اند؟ که به اهم آنها اشاره می‌کنم:
تأثیر برنامه‌ریزی و مهارت‌آموزی شغلی بر وسعت رزق انسان
- برنامه‌ریزی، هدف‌گزاری صحیح و آینده‌نگری، نقش بسزایی در وسعت رزق انسان دارد. امیرالمومنین علی(ع) می‌فرمایند: «التَّلَطُّفُ فِی الْحِیلَةِ أَجْدَى مِنَ الْوَسِیلَةِ؛ ظرافت و دقت دربرنامه‌ریزی، بهتر از امکانات و وسیله است». انسان با برنامه‌ریزی، هدف مطلوب خویش را ترسیم و راه‌های نیل به آن را با تحلیل قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدات پی‌ریزی می‌کند و در راه رسیدن به مطلوب، راهبردهای خویش را به کار می‌بندد تا به موفقیت برسد. در این فرآیند برنامه‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت را بازتعریف و سنگ‌بنای اقتصاد پایدار زندگی‌اش را با برنامه‌های بلند‌مدت استوار می‌سازد. امام علی(ع) در این‌باره می‌فرمایند: «الْمُؤْمِنُونَ هُمُ الَّذِینَ عَرَفُوا مَا أَمَامَهُم؛ مؤمنان کسانی هستند که آینده‌نگری دارند». برنامه‌ریزی میوه گوارای تدبیر زیباست. امام علی(ع) در پیامی می‌فرمایند: «حُسْنُ التَّدْبِیرِ یُنْمِی قَلِیلَا لْمَا لِوَسُوءُالتَّدْبِیرِ یُفْنِی کَثِیرَه؛ تدبیر نیکو ملک مرا زیاد می‌کند و تدبیر بد مال زیاد را ازبین می‌برد». توفیق یاعدم توفیق یک واحد اقتصادی به تعریف صحیح و جامع اهداف و استراتژی‌ها، شناخت دقیق فضای کسب‌وکار، متناسب بودن عوامل و محدودیت‌ها و توان آن واحد دربهره جستن ازاین عوامل بستگی دارد.
- تخصص‌گرایی ومهارت‌آموزی شغلی از دیگر عوامل رونق رزق آدمی است. اصولا هر مقوله‌ای که با دانش همراه باشد باعث بهره‌وری بیشتر می‌گردد. انسان‌های موفق با تبدیل دانش به ثروت و یا تجاری‌سازی علوم، بستر هم‌افزایی بین دانش و ثروت را مهیا می‌کنند و این دو به وسیله همدیگر تقویت می‌شوند. امام صادق(ع) می‌فرماید:«التِّجارَةُ تَزِیدُ فِی الْعَقْلِ؛ تجارت مایه افزونی خرد است». حضرت یوسف(ع) هنگامی‌که از پادشاه مصر می‌خواهد او را به منصب وزارت دارایی منصوب کند دو ویژگی «حفیظٌ علیم» یا «تعهد و تخصص» را دلایل شایستگی خود برای احراز این پست معرفی می‌کند: «قَالَ اجْعَلْنِی عَلَی خَزَآئِنِ الاْءَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ؛ یوسف گفت: مرا سرپرست خزائن سرزمین مصرقرار ده که نگهدارنده و آگاهم» جمله من امین و آگاهم نیزدلیل بر اهمیت دانش و تخصص در کارهاست. همچنین قرآن کریم می‌فرماید «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْم؛ دنبال آنچه به آن علم نداری حرکت مکن» (الإسراء/ 36). امام صادق(ع) نیز به صراحت، رضایتمندی خود را از حرفه‌مندی افراد در کسب روزی خود اعلام می‌دارند و می‌فرمایند: «إِنِّی لاَءُحِبُّ أَنْ أَرَی الرَّجُلَ مُتَحَرِّفا فِی طَلَبِ الرِّزْقِ؛ من دوست دارم مرد در طلب رزق، حرفه‌مند و ماهر باشد».
ضرورت تلاش و پشتکار، اقدام به کارهای بزرگ و صله رحم
- تلاش و پشتکار نیز در وسعت رزق بسیار مؤثر است. قرآن کریم با رهنمود «وَأَن لَیسَ لِلإِنسانِ إِلّا ما سَعىٰ؛ و اینکه برای انسان بهره‌ای جز سعی و کوشش او نیست» (النجم/ 39) داشته‌های انسان را در گروی سعی و تلاش او می‌داند. رسول گرامی اسلام(ص) نیز در تشویق به پیگیری و تلاش می‌فرماید: «إِنَّ مَنْ یُدِمْ قَرْعَ البابِ یُوشِکُ أَنْ یُفْتَحَ لَه؛ هر کس به کوفتن درب ادامه دهد، درب را به سوی او بگشایند». هر اندازه انگیزه‌ها قوی‌تر باشد تلاش و پشتکار و قدرت تحمل ریسک انسان بیشتر می‌شود و این خود عامل مهمی در جهت وسعت رزق است.
- اقدام به کارهای بزرگ، درآمد بیشتری به همراه دارد. هر شخصی به فراخور موقعیت و توانایی خویش عهده‌دار کاری می‌شود، حال هر اندازه اهمیت آن کار بیشتر باشد منفعت بیشتری دارد. عزت و کرامت مؤمن با انجام امور مهم‌تر، بیشتر حفظ می‌شود پیامبر خدا (ص) در این‌باره می‌فرماید: «شایسته نیست برادر مسلمان اقدام به خرید و فروش اشیاء جزئی کند». همچنین امام صادق(ع) در توصیه‌ای به یکی از یاران خود فرمود: «لَا تَکُونَنَّ دَوَّاراً فِی الْأَسْوَاقِ وَ لَا تَلِ دَقَائِقَ الْأَشْیَاءِ بِنَفْسِکَ فَإِنَّهُ لَا یَنْبَغِی لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ ذِی الْحَسَبِ وَ الدِّینِ أَنْ یَلِیَ شِرَاءَ دَقَائِقِ الْأَشْیَاءِ بِنَفْسِه؛ هرگز در بازارها پرسه مزن و تهیه اشیای کوچک را خودت پیگیری نکن؛ چراکه برای مسلمانان دیندار و با شخصیت، شایسته نیست خودش اقدام به خرید اشیای جزئی کند». امام صادق(ع) در توصیه دیگری فرمودند:«إِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ یُحِبُّ مَعَالِی الاْءُمُورِ وَیَکْرَهُ سَفْسَافَهَا؛ خداوند از هر چیزی نوع والا و عالی آن را دوست دارد و از نوع پست و کماهمیت آن ناخرسند است». این حدیث قاعده کلی می‌دهد که باید با همت بلند قله‌ها را فتح کرد نه با پرسه‌زدن در دامنه‌ها عمر گران‌بها را هدر داد.
- سحر خیزی: پیامبر اسلام(ص) می‌فرمایند: «باکروا فی طلب الرّزق و الحوائج؛ در پی روزی و نیاز سحرخیز باشید؛ چرا که حرکت در آغاز روز مایه حرکت و پیروزی است». همچنین حضرت باقرالعلوم(ع) می‌فرمایند: «از سحر تا طلوع خورشید درهای آسمان باز است و رزق و روزی انسان تقسیم می‌شود».
- صله رحم و رفت و آمد با خویشاوندان نیز رزق و روزی انسان را بیشتر می‌کند و در این بین خدمت، تواضع و رسیدگی به امور پدر و مادر بسیار کارساز است و نبی مکرم اسلام(ص) در این‌باره می‌فرمایند: «کسی‌که دنبال این است که عمرش طولانی و روزیش گسترده گردد به پدر و مادرش رسیدگی کند چون رسیدگی به آنان طاعت خدا محسوب می‌شود.
راهکارهای دینی گشایش روزی انسان
- تقویت ارتباطات، کیفیت‌افزایی، انضباط‌کاری، پرهیز از تغییر مکرر شغل وتزلزل و بی‌ثباتی، کنترل هزینه‌ها، مدیریت مصرف، تمرکز بر اولویت‌ها، مشارکت و شراکت، نگرش مثبت، نیت خوب داشتن، طهارت روح و جسم، با وضو بودن، خوش‌اخلاقی، تقوای‌الهی، عبادت خالصانه، حج و عمره، زیارت امام حسین(ع)، آراستگی، پوشش مناسب، خوش‌بوئی، جارو زدن جلوی منزل و محل کسب و نظافت آن، عدالت‌ورزی بین مردم، انفاق و سخاوت، توکل به خداوند، رضایت و بسندگی به روزی مقدر و با کفاف، قناعت، نیایش و دعا به درگاه الهی، نماز شب، صداقت و راست‌گوئی، سفر و هجرت، احسان و محبت به خانواده، حسن‌ظن به خداوند، اعتقاد به رزاقیت او، سپاس‌گذاری، شکر نعمت، پرداخت وجوهات شرعی، تجارت کردن، صدقه‌دادن و استغفار نمودن، ادای حقوق مردم، مهمان‌نوازی و غذا دادن، ازدواج کردن، کتمان فقر، اعطای قرض‌الحسنه، تلاوت سوره واقعه بعد از عشاء نیز از عوامل و راهکارهای دینی است که موجب گشایش روزی انسان می‌شود و به مال برکت می‌دهد.
عوامل سخت شدن معاش انسان
اما برخی از امور هستند که برکت را از زندگی انسان دور می‌کنند و در چنین حالتی آدمی دچار نوعی فقر و فلاکت، بی‌برکتی و سردرگمی می‌شود که مهم ترین آن نافرمانی از خداوند و انجام گناه می‌باشد. مفهوم درونی گناه، ناسپاسی از آفریدگار است و شخص ناسپاس محروم می گردد. خداوند رزاق در قرآن کریم می‌فرماید: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمى؛ و هر کس از یاد من رویگردان شود زندگى تنگ و سختى خواهد داشت و روز قیامت او را نابینا محشور مىکنیم»(طه/ 124). امام صادق(ع) نیز می‌فرمایند: «الذُّنُوبُ الَّتِی تُغَیِّرُ النِّعَم.... گناهانی که نعمت‌ها را تغییر می دهد حرص، خیانت، کسالت و تنبلی، حرام‌خواری، دروغ‌گوئی، تجاوز به حریم دیگران، ربا‌خوری، انجام زنا، بی‌صبری، جزع و فزع، بداخلاقی، امید به دیگران داشتن، قسم خوردن در بازار، کفران نعمت، سبک شمردن نماز و قطع ارتباط با خویشاوندان از جمله مواردی است که زندگی و معاش را بر انسان تنگ می‌کند».
باید توجه داشت که فقر، نداری و فلاکت غالبا به دست خود انسان رقم می‌خورد و چون شخص نتوانسته استعدادها و پتانسیل و توانائی‌های وجود خویش را خوب بشناسد به ورطه خطرناک فقر مبتلا می‌شود. امید است با کسب دانش و آگاهی و به کار بستن دستورالعمل‌هایی که از جانب معصومان(ع) ارائه شده است به وسعت رزق و روزی خویش کمک کرده و زندگی را بر خود، اطرافیان و دیگر مسلمانان گوارا‌تر نمائیم.
سلام مفید بود استفاده کردم. 
