استاد نجفی زنجانی؛ احیاگر تراث خط ثلث/ سایه عثمان‌طه بر کتابت قرآن استاد نجفی
کانون خبرنگاران نبأ: انتشار کتابت قرآن استاد نجفی از یک سو در بحبوحه انقلاب بود و از سوی دیگر ظهور خط نسخ عثمان‌طه بعد از انقلاب و گسترش آن باعث شد تا زحمات استاد نجفی زنجانی در کتابت قرآن در سایه رسم‌الخط عثمان‌طه دیده نشود.
به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، قلم بر لوحی سپید می‌لغزد و آیات حق یک به یک بر صفحه حک می‌شود؛ انگشتان با وضوی عشق از سحر تا شامگاه قلم را در آغوش گرفته و کلماتی را کتابت می‌کنند که آغازگرش حضرت عشق است علی آن زلال رحمت. دل گره می‌خورد با نقطه نقطه این مصحف تا یادگاری بماند از جنس عشق برای سال‌ها و قرن‌ها تا شاید نامی به نکویی باقی بماند از صاحب اثر.
حجت‌الاسلام میرزا احمد نجفی زنجانی مشهور به معصومی،(۱۲۸۷ ش - ۱۳۶۱ ش) فرزند مرحوم حسین زنجانی در سال ۱۲۸۷ شمسی در نجف متولد شد و بیشتر عمر را در تهران سکونت داشت. او در انواع خطوط نسخ، ثلث، رقاع، کوفی، نستعلیق، شکسته و طغرا دست داشت. وی شاگرد هاشم‌محمد بغدادی و حامدالامدی محسوب می‌شود.
وی پنج بار به کتابت کلام وحی پرداخت که از جمله آنها قرآن رحلی مذّهب چاپ هفت رنگ تهران و تحریر جزوه قرآن برای مدارس است. از آثار درخور توجه وی چهار بار نگارش سوره اخلاص روی چهار دانه برنج با امضا و تاریخ است. از دیگر آثار کتیبه‌نگاری آیات قرآنی در اماکن متبرکه عتبات عالیات، سوریه و ایران است.
به منظور بزرگداشت این هنرمند قرآنی مجلسی با حضور استادان بزرگ خوشنویسی ایران عباس اخوین، کاظم صادقا، عبدالله ملکی پور، ایرج نعیمایی، محمدحسین عطارچیان، سعیدشمس انصاری، ضیاء‌الدین غلامی در قالب مراسم صمیمی خاطره‌گویی در سالن اجتماعات سازمان فعالیت‌های قرآنی دانشگاهیان کشور برگزار شد.
نقش استاد زنجانی در حفظ و انتقال خط ثلث
استاد ایرج نعیمایی در ابتدای این جلسه اظهار کرد: تاریخ معاصر ما در بخش خط، مدیون معدود افرادی است که اگر اینها نبودند، ممکن بود بسیاری از آثار ما از بین برود. پس از دوره قاجار افراد انگشت‌شماری بودند که زحمات فراوانی برای حوزه خط کشیدند و این افراد بودند که توانستند تعلیم و تعلم و خوشنویسی را برای نسل آینده حفظ و به آنان منتقل کنند.
وی افزود: در بحث حفظ خط ما دو یا سه نفر بیشتر نداشتیم که به خط اشتغال داشته باشند؛ بیشتر از همه استاد زنجانی و استاد طاهر معروف بودند. استاد طاهر به علت کثرت کار شهرت داشتند، اما استاد زنجانی به دلیل پرورش شاگردان بسیار و انتقال این امانت به آیندگان معروف بودند؛ ضمن اینکه استاد زنجانی از بزرگان خط ثلث در عراق و همچنین ترکیه تعلیم دیده بودند و از این حیث نیز متمایز بودند. پس از ایشان به نظرم کسی که توانست این راه را ادامه دهند و حق بزرگی بر گردن تاریخ خط دارند استاد صمدیان هستند.
استاد عبدالصمد حاج‌صمدی با اشاره به سابقه آشنایی خود با آستاد نجفی زنجانی گفت: پدرم علاقه وافری به خط و خوشنویسی داشتند و خط نسخ ایشان بسیار عالی بود. خودم نیز سال‌ها شاگرد استاد زرین‌خط بودم و مشق نستعلیق می‌کردم. پدر بنده آذری‌زبان بودند با مرحوم پدرم مراوده خوبی داشتند. یادم هست یک جلسه ایشان برایم شعری نوشتند.
وی با اشاره به تسلط استاد نجفی زنجانی به خط نسخ، ثلث و نستعلیق، گفت: در آن زمان ایشان در خوشنویسی مشهور بودند به‌ویژه در زمینه نسخ و ثلث. بارها پیش ایشان رفتم البته نه برای تعلیم. به قول یکی از اساتید ترک، وقتی خدمت استاد رسیدم فقط 5 سال مفردات نوشتم و این طور نبود که مثل الان سریع به سراغ ترکیب بروند.
حضور اثربخش در انجمن خوشنویسی
در ادامه استاد محمدحسین عطارچیان با اشاره به سابقه آشنایی خود با زنجانی گفت: من در دو مرحله با ایشان آشنا شدم؛ یکی قبل از ورود به انجمن خوشنویسان و دیگری پس از ورود به انجمن. مرحوم اخوی بنده، غلامعلی عطارچیان از شاگردان استاد زرین‌خط بودند و به خوبی استاد را می‌شناختند و با ایشان حشر و نشر داشتند. بنده در زمینه نستعلیق، نسخ و ثلث با نام استاد از طریق اخوی آشنا شدم. همه برای نام استاد زنجانی احترام ویژه‌ای داشتند.
وی افزود: هنگامی که وارد انجمن شدم ایشان کلاس آزاد خوشنویسی در کنار اساتیدی مانند آسیدحسن و آسید حسین میرخانی داشتند که هم خط نسخ و هم ثلث تعلیم می‌دادند. از سال 45 و 46 که وارد انجمن با مرحوم زنجانی افتخار آشنایی حضوری پیدا کردم. آیت‌الله نجومی از اساتید عالی حوزه، از سجایای اخلاقی استاد زنجانی همواره به نیکی یاد می‌کردند.
عطارچیان با اشاره به جلسات انجمن خوشنویسی اظهار کرد: از جمله اساتیدی که در انجمن خوشنویسی حضور داشتند، استاد زنجانی بودند که از فرمایشات‌شان استفاده می‌کردیم؛ به یاد دارم سعه صدر خوبی در جلسات داشتند. شاید ساعت‌های طولانی درباره یک موضوع بحث می‌کردیم تا آینده خوشنویسی را ترسیم کنیم.
در ادامه استاد کاظم صادقا با اشاره به برکات حضور ایرانیان در حوزه‌های علمیه عراق اظهار کرد: اکثر بزرگان ما به حوزه علمیه نجف می‌رفتند و از این جهت تعداد بسیاری از ایرانیان در عراق ساکن می‌شدند. به خاطر همین فاصله‌های قومی در آنجا کاملا از بین می‌رفت. افراد با قومیت‌های مختلف با یکدیگر ازدواج می‌کردند. از آنجایی که استاد بسیار خوش‌اخلاق بودند و روابط خوبی با عرب‌ها داشتند، آنان نیز استاد را دوست داشتند. استاد نجفی زنجانی به همین منظور خوشنویس حوزه علمیه ایران و نجف شدند و مشاهده می‌کنیم که بیشتر آثار کتیبه‌ای در آن دوران برای ایشان است.
وی افزود: مرحوم هاشم بغدادی از اساتید بزرگ خط، استاد زنجانی بود و رابطه بسیار نزدیک و صمیمی با ایشان داشتند. یادم هست وقتی استاد هاشم فوت کردند، استاد تا 10 روز گریه می‌کردند. صمیمیت در زمینه خوشنویسی، فاصله اینها را از بین برده بود. استاد زنجانی حافظه بسیار خوبی داشتند و این مسئله یکی از عوامل محبوبیت‌شان بود.
کتابت پنج قرآن توسط استاد زنجانی
این استاد خوشنویسی با اشاره به تاریخچه کتابت قرآن توسط استاد نجفی زنجانی، گفت: ایشان پنج قرآن را کتابت کرده‌اند که معروف‌ترین‌شان اثری است که انتشارات امیرکبیر منتشر کرده است. کار دیگر ایشان تفسیر گازر و همچنین قرآن مرحوم عمادزاده است که در اواخر سال 1352 و 1353 چاپ شد. در این قرآن هر آیه را در یک سطر کتابت کرده‌اند. اثر دیگر قرآن طلایی بود که در سال 1356 چاپ شده که البته چون با پیروزی شکوهمند انقلاب مواجه شدیم فرصت مطرح شدن خود را نیافت. ایشان نوشته‌های متفرقه‌ای هم از آیه‌ها و سوره‌های قرآن دارند که بسیار جالب هستند.
وی افزود: از شاهکارهای دیگر خطاطی ایشان کتبیه آرامگاه بوعلی سینا در همدان، کتیبه مسجد آئینه قم، ضریح حضرت رقیه، کتیبه حضرت امام رضا(ع)، درب طلای حضرت امیرالمؤمنین(ع)، کتیبه مسجد ماهان، مسجد سجاد در مشهد و مقدار زیادی کتب و ادعیه است که معرفی همه آنها میسور نیست. ایشان به‌حق انسان بسیار پرکاری بودند.
صادقا در معرفی سایر کتبی که استاد نجفی زنجانی نگاشته‌اند، گفت: انوارالمجالس، گنج جواهر دانش، رسائل مرحوم آیت‌الله بروجردی، کتاب رجال ممقانی، مفاتیح‌الجنان، و چندین کتاب درسی به خط ایشان در ایران و نجف چاپ شده است.
استاد نجفی زنجانی قهرمان خوشنویسی در زمان خود بود
حاج‌صمدی در ادامه با اشاره به پر کار بودن استاد نجفی گفت: اکثر کتاب‌های قدیمی که در زمان ایشان ملاحظه می‌کنیم به خط ایشان هستند؛ ایشان یک‌بار گفتند که «رجال مامقانی» را بسیار سریع می‌خواندند و من می‌نوشتم. از این نظر ایشان در زمینه خوشنویسی و پرکاری قهرمان بودند و کسی مثل او نبود.
این استاد خوشنویسی با اشاره به ویژگی‌های خط استاد نجفی زنجانی گفت: خط نسخ ایشان ایشان تند و تیز و خیلی شاداب بود. کمی ثلث نیز در خط‌شان بود و به تعبیری بوی ثلث می‌داد.
محمدجواد رضایی از افرادی که در دوره کودکی با استاد زنجانی آشنایی داشتند نیز در ادامه گفت: استاد زنجانی تازه از عراق آمده بودند؛ بعد از انقلاب که بقیه ایرانی‌های مقیم عراق از آن کشور بیرون رانده می‌شدند دیدیم که خودشان مشغول بنایی برای ساخت اتاق برای مسافران جدید هستند. ایشان منزل بزرگی داشتند و گفتند دارم برای بچه‌ها اتاق را بازسازی می‌کنم. یادم هست که چهره و لباس ایشان خاک‌آلود شده بود ولی با شادابی مشغول کمک بودند.
وی افزود: در کودکی برادرم در خیابان صور اسرافیل مغازه داشت. ایشان به مغازه ما رفت و آمد داشتند. دیدم خط‌های بسیار زیبایی دارند و با خود فکر کردم که بروم و از آنها کپی بگیرم که هنوز دارم. ایشان در کنار شوخ‌طبعی خیلی مقید به مسائل شرعی بودند. ایشان معروف بودند به پرکاری و گفته بودند: من تخت خوابم را آورده‌ام در اتاق کارم.
در ادامه حاج‌صمدی در بیان برخی آثار قرآنی استاد زنجانی گفت: ایشان چند جزوه درسی قرآن تألیف کرده بود؛ البته برای آموزش و پرورش وقت نبود ولی برای ناشران متفرقه این کار را انجام داده بود. ایشان چند جزوه آموزشی قرآن و نستعلیق نیز به‌صورت دستی نوشته‌اند. از دستنوشته‌های آرامگاه بوعلی سینا، مساجدی در ترکیه، آرامگاه حضرت رقیه(س)، درب نجف در کتابی که از آثارشان لیست شده نام برده شده است؛ همچنین در تهران نیز آثاری از ایشان در مسجد اردبیلی‌ها، دانشگاه تهران و آثار فراوان دیگری به جای مانده است.
حلقه اتصال خط ثلث از گذشته به آینده
ایرج نعیمایی با اشاره به سابقه علمی درخشان استاد نجفی زنجانی در حوزه علمیه نجف گفت: از مرحوم نجومی که از نزدیکان و علمای فاضل بود یک‌بار در مورد فضل ایشان سؤال کردم که پاسخ دادند: متأسفانه جامعه ایران هنوز ایشان را درست درک نکرده است. استاد نجفی زنجانی دارای اساتید تراز اول بودند. مرحوم نجومی در مورد فضل استاد زنجانی این طور ادامه داد که استاد در جلسات دروس خارج بسیاری از اساتید حوزه علمیه قم حضور یافتند و رابطه خوبی با اساتیدشان داشتند.
وی با اشاره به مهارت استاد نجفی زنجانی در تمامی خط‌های نسخ، ثلث، رقاع، کوفی، نستعلیق، شکسته و طغرا گفت: کار استاد در خط ثلث آکادمیک بود و ایشان با مهارت‌هایی که داشتند توانستند این هنر را به آیندگان انتقال دهند. در واقع ایشان به‌نوعی حلقه اتصال گذشته به آینده بود.
در ادامه استاد عباس اخوین گفت: من در سال 58 وارد انجمن شدم، استاد آن موقع آنجا کلاس نداشتند. البته در منزل به شاگردها آموزش می‌دادند. کتاب‌های زیادی تألیف کرده‌اند که بنده قرآن زیبای ایشان را دیده‌ام. البته ایشان خطاطی جلد کتاب زیادی نیز داشتند.
این عضو انجمن خوشنویسی در بیان ویژگی‌های خط استاد نجفی زنجانی گفت: خط ایشان در حالی که ظریف و نازک بود، در عین حال تند و تیز نیز بود.
تمام اصول فنی خس نسخ را رعایت می‌کرد
نعیمایی با اشاره به نمایشگاه دارالکتابه که در سال گذشته از آثار ایشان برگزار شده گفت: تا قبل از آن فکر می‌کردیم که ایشان خط نسخ را جدی نگرفته‌اند ولی با دیدن برخی از آثارشان متوجه شدم دقتی که علمای این رشته در تحریر حروف داشتند، ایشان نیز داشته‌اند. استاد نجفی زنجانی با رعایت اصول فنی نسخ می‌نوشتند که کار صعب و سنگینی است که در آثار ایشان مشاهده شد. البته ایشان ثلث در انواع پشت جلد نیز نوشته است که برای رفع تکلیف بوده است.
وی افزود: ایشان یک صلواتی را نیز در دو سطر بسیار زیبا به رشته تحریر درآورده‌اند؛ ایشان این توان را داشته تا کار هنری را با دقت زیاد انجام دهد ولی گاهی اوقات کثرت کار باعث شده از کیفیت کاسته شود. در نسخ ایشان، کلمات و اندازه‌ها جمع و جورتر بوده که باعث شده است اقبال مردم بیشتر شود. کتابت پنج عدد قرآن کار بسیار سنگینی است ولی ایشان در عین حال کتابت مفاتیح‌الجنان و کتاب‌های دیگر این کار را هم داشته‌اند.
نعیمایی در پاسخ به این پرسش که چه چیز باعث شناخته نشدن ایشان شد، گفت: قرآن ایشان مشهور بود اما ظهور خط نسخ عثمان طه در شهرت کار ایشان اثر گذاشت ولی ایشان بین خواص مطرح بود. همچنین ایشان در کار بازاری مراجعه‌کننده بسیاری داشت.
عطارچیان در ادامه با بیان اینکه ترویج خط نسخ عثمان طه باعث در سایه قرار گرفتن کتابت قرآن استاد نجفی زنجانی شد، گفت: از یک جهت قرآن ایشان در بحبوحه انقلاب چاپ شد و اگر زودتر چاپ می‌شد، حتماً با اقبال عمومی بیشتری مواجه می‌شد. اما متأسفانه خط نسخ عثمان‌طه بعد از انقلاب گسترش یافت و زحمات استاد زنجانی در کتابت قرآن با این کار نابود شد.
وی افزود: باید در این نوع جلسات به خط نسخ توجه بیشتری کنیم چرا که خوانایی بهتری برای ایرانیان دارد. غلط‌خوانی بسیاری از دانش‌آموزان به خاطر شیوه نگارش عثمان طه است؛ بنده تا جایی که به خاطر دارم از دیرباز تاکنون کسی که با خط نسخ ایرانی قرآن می‌خواند، غلط نمی‌خواند.
ایرج نعیمایی در ادامه جلسه با اشاره به ضروت همراهی کاتبان و قاریان گفت: شاگردان استاد که حضور دارند، جمع کثیری هستند که مایه امیدواری است که کتابت قرآن و ادعیه را بتوانیم با این خط انجام دهیم. شاید این کار باعث شود که همه افراد بتوانند قرآن و ادعیه را به شکل صحیح بخوانند.
وی تأکید کرد: استاد نجفی زنجانی بیشترین زحمت را در تربیت شاگرد داشته‌اند. «لم یشکر مخلوق لم یشکر خالق»؛ باید توجه کنیم که زحمات بسیار ارزشمندی که این استاد کشیده‌اند را قدر بدانیم. اساسا بعد از دوره قاجار، اگر زحمات استادان خط نبود، خط نسخ ما این نبود. در زمان معاصر استادان انگشت‌شمار کنونی هستند که امانت تاریخ صدها ساله فرهنگ و هنر ما بر دوش آن‌هاست که این مسئله بسیار ارزش دارد و باید شاکر باشیم. آرزوی من این است که خط نسخ گسترش یابد.
حاج صمدی ضمن تأیید سخنان نعیمایی گفت: واقعاً نباید بگذاریم زحمات گذشتگان از بین برود. کاری که در دارالکتابه انجام می‌شود کار بزرگی است. شاید رسم‌الخط عثمان طه راحت‌تر خوانده شود اما زیبایی‌اش اندازه نسخ ما نیست.
رسم‌الخط عامل بروز قرائت ناصحیح قرآن توسط جوانان
محمدحسین عطارچیان نیز گفت: باید علاوه بر گرامی داشتن یاد و خاطره استاد زنجانی، از این جلسه نتیجه نیز بگیریم. امروزه شاهد هستیم که در جامعه ما، برخی جوان‌ها در قرائت مشکل دارند و غلط می‌خوانند. خوب است جوانان در همان چهاردیواری خانواده، طوری تربیت شوند که بتوانند قرآن را درست بخوانند. اما متأسفانه تا جایی ضعف داریم که شاهد ناتوانایی برخی جوانان فارغ‌التحصیل دانشگاه در زمینه قرائت قرآن هستیم. ارتباط خوشنویسی با این مسئله در رسم‌الخط است.
وی ادامه داد: رسم‌الخط عثمان طه با رسم‌الخط ما ایرانیان متفاوت است. مثلاً در اسماعیل بعد از میم، الف می‌آوریم اما در رسم‌الخط عثمان طه اسمعیل نوشته می‌شود که خواندنش برای ما که عادت نداریم، مشکل است. ما باید رسم‌الخط خودمان را گسترش دهیم. رسم‌الخط نیریزی ما از خطوط بسیار فاخر است. منتها ابتدا باید ببینیم چرا رسم‌الخط عثمان‌طه بیشتر نشر داده شد.
وی در پایان تصریح کرد: شاید یکی از دلایل اشاعه شیوه عثمان طه این است که ابتدای هر صفحه، ابتدای یک آیه و انتهای هر صفحه، انتهای یک آیه است. این مسئله برای کسانی که می‌خواهند قرآن را حفظ کنند و نیازمند تطابق نظم آیات با صفحات هستند مهم است. شاید یک دلیل دیگر این باشد که این رسم‌الخط زیاد پخش شده و ایرانیان خواستار این هستند که هرجا قرآنی به دست‌شان رسید برای قرائتش مشکلی نداشته باشند. یک دلیل هم می‌تواند روایات گوناگون در قرائت باشد که تمایل به قرائت مشهور را بیشتر می‌کند.
استادان حاضر در جلسه در پایان این مراسم، ضمن استقبال از برگزاری چنین مراسمی خواستار تداوم این جلسات شدند.
بسیار عالی و دقیق! 
