غلبه بر آزادی فضای مجازی با تبيين معيارهای اخلاقی اجرايی
گروه گزارش: آزادی فضای مجازی نوعی مزيت است چرا كه به كاربران اين اجازه را می‌دهد كه به هر اطلاعاتی كه می‌خواهند دسترسی داشته باشند اما به علت نبود هيچ گونه گزينشی، مخاطراتی به همراه دارد كه ضرورت نياز اين عرصه را به تبيين معيارهای اخلاقی اجرايی برای بهره‌مندی كاربران دوچندان می‌كند.
جهان مجازی امروز تبديل به جهان جدی‌تری شده‌است. جهان تجارت، آموزش، پژوهش و جهان زندگی است. بنابراين نگاه اوليه به اين فضا است كه ما را با شاخص‌های فضای مجازی يعنی جهان وجوه بيگانگان و فضای تهديد فرهنگی مواجه می‌كند.
مجاز را می‌توان امری ذهنی در برابر امر عينی فرض كرد. استفاده يك لغت خارج از معنای حقيقی و معنايی كه به ذهن متبادر می‌شود را مجاز می‌گويند. معنا همچنين به معنای اثر يك ذات هم است. بحث فضای مجازی و دين آنقدر گسترده است كه می‌توانيم از آن به بحث ميان دين و جهان و يا دين و كل كره زمين نام ببريم. دين هم جزء مفاهيمی است كه هم به لحاظ تكثر اديان در جهان و هم به لحاظ تكثر در حوزه مفاهيم دينی گسترده است.
دين معنای بسيار بزرگی دارد. می‌توان برای اين موضوع يكسری معنا گفت؛ مثلاً عده‌ای دين را فرهنگ و مسير زندگی تعريف كردند كه به لحاظ هنجاری اموری را به ما معرفی می‌كند. دين يعنی باورها، مناسك، شعائر و چيزهايی كه دين نهی كرده و ديگران انجام می‌دهند، اينها لايه‌هايی است كه درباره دين مطرح است.
بنابراين دين چه در وجه عام انسان‌گرايانه و چه در وجه خاص مومنان گرايانه خود، پديده‌ای است كه جهان را مورد خطاب قرار می‌دهد. فضای مجازی هم كه اساس‌اش جهانی بودن است. هر چيزی كه در اين جهان وجود دارد برای همه قابل دسترسی است.(سعيد‌رضا عاملی، سی‌و‌هشتمين جلسه سخنرانی، از مجموعه جلسات علمی ماهانه مؤسسه گفت‌و‌گوی اديان)
اخلاق به عنوان يكی از زيرمجموعه‌های دين ريشه در وجدان انسان دارد و مجموعه صفات روحى و باطنى انسان است. همچنين نظام‌هایى از ارزش‌ها و عادات كه در زندگى گروه‌هاى خاصى از انسان‌ها تحقق يافتهاند به عنوان «اخلاق» توصيف مى‌شوند.
در فضای مجازی كه ذات آن آزاد بودن است و فضايی كه متعلق به هيچ شخص يا سازمانی نيست، فضايی بی‌مرز و بی‌‌مكان است و محيط اشاعه انديشه‌هاست فيلترهای گاهاً سليقه‌ای بر خلاف اخلاق است. چرا كه ناقض آزادی است، واژه‌ای كه با ارزش‌تر از آن نيست.
در فضای مجازی بهترين فرصت برای تقابل انديشه‌ها، گفتمان، احترام به حريم خصوصی و تفكر و تعمق در آرای مخالف، وجود دارد و مقابله با نظرات مخالف و فيلتر كردن آنها راه فرار است از پذيرفتن واقعيت و نقض آزادی و زير پا گذاشتن اخلاق. چرا كه لازم است به شعور جمعی و حق انتخاب آنها احترام گذاشته شود.
اخلاق از نوعی كه در مورد اجتماع به‌كار گرفته می‌شود بايد در فضای مجازی به‌گونه‌ای باشد كه آزادی از نوع ايجابی را پيشرو خود داشته‌باشد يعنی پس از عبور از موانع موجبات رشد و تعالی افراد را فراهم كند.
در گزارش قبل به اين نتيجه رسيديم كه نمی‌توان يك نظام اخلاقی جديد را برای فضای آزاد سايبر به‌صورت مجزا تعريف كرد. با توجه به فضای پر التهاب امروزی فضای مجازی به مرور و با گذشت زمان بنيان‌های اخلاقی در فضای سايبر تقويت خواهند شد و نظم خواهنديافت.
توجه به اين موضوع كه معيارها و مصداق‌های اخلاق در فضای مجازی به چه ميزان با معيارهای دنيای واقعی تطابق دارد و اينكه آيا می‌توان چارچوبی برای اين مفهوم در فضای مجازی تعريف كرد نيازمند بررسی كارشناسان فضای مجازی و دينی دارد.
حجت‌الاسلام‌والمسلمين «خدامراد سليميان»، مسئول گروه حديث پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی حوزه علميه در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا)، با اشاره به اينكه اصول اخلاق دينی در هر شرايط و هر موقعيتی نسبت به كسی كه خود را متعهد نسبت به اين اصول می‌داند همچنان باقی خواهد ماند و نقشش را ايفا می‌كند، بيان كرد: يعنی كسی كه به همان اندازه از مطلب يك كتابی نقل كند و نگويد كه اين از كدام منبع است مرتكب خلاف اخلاقی شده كه بيايد در فضای مجازی از يك وبلاگ يا سايتی مطلبی را بدون ذكر منبع استفاده كند.
مسئول گروه حديث پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی حوزه علميه خاطر نشان كرد: بنابراين عرصه‌هايی كه جديد به وجود آمده به هيچ‌وجه آن اصول كلی را كه بر فضای اخلاق دينی حاكم است را نقض نمی‌كند و حتی گاهی نگاه ما به مبانی اصول اخلاقی دوچندان نيز می‌شود زيرا در فضای مجازی منابعی كه می‌تواند در دسترس ديگران قرار بگيرد راحت‌تر شده، و اين می‌طلبد كه حقوق معنوی افراد مورد توجه قرار بگيرد و لحاظ شود.
حجت‌الاسلام‌والمسلمين «علی زادسر»، نماينده سابق مردم جيرفت و عنبرآباد در مجلس شورای اسلامی، با بيان اين نكته كه مسائلی كه نفس اماره آدمی را تحت‌الشعاع قرار داده در فضای مجازی قابل شمارش نيست، اظهار كرد: خوشبختانه مسلمانان در فضای مجازی دست به كار شده‌‌اند و اگر شما امروزه هر موضوع دينی و اسلامی را در موتورهای جستجوگر سرچ كنيد حتماً مطلبی را درباره آن به‌دست خواهيد آورد.
زادسر با ابراز تأسف از اينكه با وجود مطلب فوق موضوعات دينی در فضای مجازی يك دهم موضوعات غيراخلاقی نيست و موقعيت‌های غيراخلاقی برای كاربران جهان بيشتر از اخلاقی‌هاست، تصريح كرد: بايد روزی برسد كه حتی كودكان مسلمان امروز بتوانند اخلاق دينی را به سراسر دنيا انتقال دهند.
وی با اشاره به اينكه رذائل اخلاقی در فضای مجازی تفاوتی با دنيای واقعی ندارد عنوان كرد: به همان ميزان كه يك فرد می‌تواند در فضای واقعی دروغ، تهمت و ... را رواج دهد در فضای مجازی نيز يك كاربر می‌تواند با نوشتن يك مطلب به دروغ باعث تهمت زدن به كسی شود كه هيچ تفاوتی با فضای واقعی ندارد.
«مهدی جليلی»، متعلم كارشناسی ارشد مركز تخصصی تبليغ در حوزه علميه قم و وبلاگ‌نويس يادداشت‌های روحانی، معيارهای اخلاق در فضای مجازی را همان حدودی دانست كه خداوند در نوع برخورد با حقوق خود و ديگر انسان‌ها وضع كرده و هر عملی كه باعث شود حقوق خود انسان و نيز حقوق خداوند و ديگر كاربران در آن فضا حفظ شود را می‌توان معيار اخلاق برشمرد.
وی به‌عنوان مثال ذكر كرد: حفظ كرامت و شخصيت خود فرد و پرهيز از وقت‌گذرانی و صرف وقت و هزينه برای برنامه‌هايی كه كرامت انسانی فرد را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد از سايت‌های غيراخلاقی گرفته تا سرگرمی‌هايی كه در نهايت نگاه كودكانه و بازی‌گونه به زندگی را در ذهنيت كاربر اشاعه می‌دهد از معيارهای اخلاق در فضای مجازی است.
جليلی ضمن تأكيد بر حفظ حقوق مادی و معنوی ساير كاربران از توليدكننده گرفته تا مصرف‌كننده گفت: عدم اهانت و تجاوز به حريم خصوصی افراد، همچنين بازی نكردن با شخصيت و احساس و عاطفه و تعقل ديگران، چه آن كه كاربران زيادی در عين علم به مجازی بودن رفتار و گفتار در فضای مجازی گاهی گرفتاری‌های عاطفی و احساسی و جنسی شديدی را از اين فضا متوجه خود می‌كنند، از ديگر معيارهای رعايت اخلاق در فضای مجازی است.
اين متعلم كارشناسی ارشد حوزه همچنين هر اقدام فرهنگی در اين راستا كه دردی از دردهای مخاطبان را درمان كند و كمكی در جهت رشد توان و استعداد او باشد از يك سو، و هر اقدامی كه انسان را با خدای خودش نزديك كرده و آشتی دهد را از سوی ديگر، جزو حقوق خداوند بر بشر در اين فضا دانست.
دكتر «بهروز مينايی»، سرپرست معاونت فنی دبير‌خانه شورای عالی اطلاع‌رسانی، تصريح‌كرد: اولويت اول ابعاد اخلاقی در فضای مجازی دسترسی جهانی به اطلاعات است كه همه كشورها را به فعاليت در راستای كاهش شكاف ديجيتالی موجود بين كشورهای منطقه و كشورهای توسعه‌يافته ترغيب می‌كند و بر اهميت ترويج سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای برای استفاده افراد از اطلاعات موجود در فضای مجازی اشاره می‌كند.
وی گفت: در اين بخش گسترش عرضه عمومی اطلاعات از لحاظ كمی و كيفی به‌طور خاصی مورد نظر قرار گرفته‌است و بر تعادل بين حقوق مالكيت معنوی و حق كاربران برای دسترسی به اطلاعات و نقش دولت در عرضه عمومی اطلاعات تأكيد شده‌است.
سرپرست معاونت فنی دبير‌خانه شورای عالی اطلاع‌رسانی تأكيد كرد: اين بخش همچنين به اهميت ترويج چند‌زبانه بودن در اين رسانه و فراهم آوردن امكان استفاده همگانی از مزايای جامعه اطلاعاتی و سهيم‌شدن همه كشورهای منطقه در فوايد انقلاب اطلاعاتی اشاره دارد.
وی در ادامه درباره اولويت دوم از ابعاد اخلاقی جامعه اطلاعاتی و فضای مجازی گفت: اولويت دوم از ابعاد اخلاقی جامعه اطلاعاتی به آزادی بيان اختصاص دارد كه بر اصل به رسميت شناختن تك‌تك كشورها(دولت‌ها و ملت‌ها) به عنوان لازمه ايجاد جامعه دانش‌محور و فراگير تأكيد می‌كند و كشورها را به ارتقاء و گسترش آزادی بيان و آزادی اطلاعات تشويق می‌كند.
مينايی همچنين پيشنهاد كرد كه كشورهای منطقه الگوهای ارتباطی مبتنی بر جامعه اطلاعاتی را به عنوان مكمل الگوهای ارتباطی موجود به منظور ترويج تبادل اطلاعات تدوين كنند و به‌طور گسترده در روابط خود به‌كار برند.
سرپرست معاونت فنی دبير‌خانه شورای عالی اطلاع‌رسانی اولويت سوم معيارهای اخلاق در فضای مجازی را موضوع حريم خصوصی و مراقبت از آن دانست و تصريح كرد: اعضای جامعه اطلاعاتی بر اين امر توافق دارند كه تعاريف مختلفی از حريم خصوصی بين دولت‌ها و ملت‌های با فرهنگ‌های متفاوت وجود‌ارد بنابراين دولت‌ها و ملت‌ها ابتدا مجموعه قواعد حقوقی مرتبط با احترام به اطلاعات شخصی و حريم خصوصی افراد را بر اساس شرايط داخلی هر كشور و در چارچوب قواعد بين‌المللی وضع كنند و از اجرای آنها حمايت كنند.
وی بيان كرد: البته لازم به ذكر است كه اقدامات جامعه اطلاعاتی در راستای جهانی‌سازيست؛ انتشار عمومی اطلاعات، ايجاد جامعه دانش‌محور و آزادی بيان به خودی خود از سجايای مطلوب اخلاقی به حساب می‌آيند و به عنوان ارزش در همه كشورها مورد توافق هستند.
مينايی تأكيد كرد: بنابراين به دليل محدوديت‌های جامعه اطلاعاتی كه ناشی از ماهيت آن كه بر پايه فناوری اطلاعات است، اين سجايای اخلاقی نيز ممكن است به ضدارزش تبديل شوند.
وی افزود: به‌طوری كه در همين جامعه اطلاعاتی كه يكی از محورهای اصلی آن را آزادی بيان تشكيل‌می‌دهد هنگامی كه زبان غالب و بخش عمده‌ای از محتوای ارائه‌شده را كشورهای محدودی در تسلط خود دارند، اين محدوديت می‌تواند برای ساير كشورها خطرآفرين باشد و صدمات جبران‌ناپذيری را بر ساير عقايد و فرهنگ‌ها تحميل كند.
«فاطمه موسوی»، مدير محتوايی پايگاه وبلاگ‌های ارزشی، درباره اينكه اكنون در ديد كلی اخلاق به چه معنی و چه مفهوم است، بيان كرد: اين همان سؤالی است كه جامعه مجازی با پاسخ به آن می‌تواند بسياری از مشكلات روبه‌روی فضای سايبر را پيدا كند و به حل و فصل آن بپردازد.
وی در ادامه توضيح‌داد: وقتی يك شهروند مجازی در ايجاد امنيت می‌تواند مؤثر و مفيد واقع شود كه در وهله اول دارای اخلاق باشد و اينكه قوانين و حقوق و برنامه‌های اين فضا را مقدس بشمارد و برای خود جايز نداند كه اين حقوق و برنامه‌ها را در راهی بكار بگيرد كه در از بين بردن صيانت فرد يا افرادی بكار برده شود.
وی گفت: اخلاق در فضای مجازی يعنی اگر كاربری در رابطه با فعاليت خود به نمونه‌های كج‌روی و يا اخلاق ناشايست برخورد داشت با برخورد شايسته سعی در بهبود و يا دفاع از حريم و حقوق خود، تصميمی اتخاذ كند.
موسوی ادامه داد: از نظر من معيار يعنی سبك و سنگين كردن با وزنه‌ای كه قابل قبول همگان باشد و معيارهای اخلاقی در اين فضای مجازی باز هم همان انديشه و گرايش و رفتارهای نوشتاری و علاقمندی‌های افراد است كه به آن عمل می‌كنند.
وی بيان كرد: بنابراين اگر در اين فضا افرادی متخصص و مسلط بر علوم اينترنت و سايبر از مكتب و معيار اخلاقی ارزشمندی برخوردار نباشند بدترين و مهلك‌ترين ضربات را بر پيكره اين فضا و افراد فعال و حاضر در آن خواهند زد.
مدير محتوايی پايگاه وبلاگ‌های ارزشی اظهار كرد: در اينجا باز لزوم آموزش و دست‌يابی به علوم و فنون جهت كاربران متعهد و با اخلاق در حوزه‌های عملياتی سايبر احساس می‌شود چرا كه به قول پيامبر(ص) كه می‌فرمايد: «طلب العلم فريضه علی كل مسلم و مسلمه» امروزه مهار و لجام توليدات علمی در دستان كسانی قرار می‌گيرد كه با داشتن علوم و فنون و دارا بودن اخلاقيات پسنديده توانسته‌اند در پيشبرد اهداف بشر دوستانه قدم‌هايی بزرگ بردارند.
وی گفت: در مقابل هم هستند افرادی كه خلاف اين رويه را پيشه گرفته‌اند كه به قول و تعبير حضرت امام(ره) اينان علمشان همان حجابشان است.
«اكبر شيركوند»، مدرس دانشگاه و مؤلف كتاب «پيامبر اعظم(ص) در اينترنت»، با اشاره به اينكه برخورد نادرست با اينترنت باعث شده عادت‌های نادرستی در اين فضا ايجاد شود، تصريح كرد: ما در برخورد با موارد مختلف فرهنگ‌سازی نمی‌كنيم، هم‌اكنون اينترنت حدود 16 سال است وارد ايران شده، اما هيچ كار جدی و زيربنايی در سطح وسيع برای آن انجام نداده‌ايم و با آن منطقی برخورد نشده‌است.
شيركوند عنوان كرد: به همين دليل زمانيكه جوانان وارد اينترنت می‌شوند چون چشم‌انداز روشنی ندارند و بحث‌های غيراخلاقی هم در فضای مجازی بسيار است، جوانان حركت می‌كنند و به اين سمت كشيده می‌شوند در صورتی كه عملاً راه‌های اخلاقی زيادی را پيشرو دارند.
اين مدرس دانشگاه درباره نحوه آموزش اخلاق برای كاربران فضای مجازی بيان كرد: رسالت ما اين است كه در همه فضاها اعم از خارج از فضای مجازی، فضای واقعی، توليد محتوای قرآنی و غيره است و ما بايد در همه زمينه‌ها حركت كنيم و حتی می‌توانيم بحث فيلترينگ را هم به‌صورت منطقی داشته باشيم.
حجت‌الاسلام «ناصر شهيدی»، مسئول سايت مهديه و مدير فرهنگی - آموزشی مجتمع مهدی‌ياران، ادامه‌داد: در حوزه تبليغ دينی اگر كار را به‌صورت كارگاهی عمل‌كردن دنبال كنيم موفق خواهيم شد و در كنار اينكه يك حديث اخلاقی و يا شيوه رفتاری از اخلاق و بزرگان اخلاق را در يك سايت بيان می‌كنيم، فايل صوتی و تصويری هم قرار دهيم، مخاطب می‌تواند علاوه بر كلام و متن، عكس كسی را كه تبليغ اخلاق می‌كند را هم ببيند و صدای او را هم بشنود و اين روش به يقيين تأثيرگذارتر خواهد‌بود.
وی متذكر شد: در حوزه تبليغ دينی اگر كار را به‌صورت كارگاهی عمل‌كردن دنبال كنيم موفق خواهيم شد و در كنار اينكه يك حديث اخلاقی و يا شيوه رفتاری از اخلاق و بزرگان اخلاق را در يك سايت بيان می‌كنيم، فايل صوتی و تصويری هم قرار‌دهيم، مخاطب می‌تواند علاوه بر كلام و متن، عكس كسی را كه تبليغ اخلاق می‌كند را هم ببيند و صدای او را هم بشنود و اين روش به يقيين تأثيرگذارتر خواهد‌بود.
مسئول سايت مهديه در پايان اظهار كرد: معيار اخلاقی در فضای مجازی اين است كه كاربران حقوق را در فضای مجازی رعايت كنند و هر فرد يك خط قرمزها‌يی را برای خود قرار‌دهد كه به حقوق ديگران تجاوز نكنند.
«عيسی جهانگير»، كارشناس ارشد جامعه‌شناسی و تحصيل كرده حوزه در خارج فقه و اصول و مؤلف كتاب «كاوش در اينترنت» اخلاق مجازی و اخلاق دينی مجازی را دو وادی جداگانه دانست و گفت: ما يك بحثی داريم به عنوان اخلاق آن‌لاين و اخلاق دينی آن‌لاين كه دو بحث جداگانه هستند و نبايد اين‌دو را در يك وادی تلقی كرد.
كارشناس ارشد جامعه‌شناسی در ادامه افزود: يكی از اين اخلاق‌ها، اخلاق فناوری اطلاعات است. دانشی است در ارتباط با رابطه متقابل اخلاق و فناوری اطلاعات را شكل گرفته و در اين باب كتاب‌ها و همايش‌های گسترده‌ای هم برگزار شده و در حال برگزاری است. از جمله همايش اخلاق و فناوری اطلاعات كه در چندين نوبت برگزار شد.
اين كارشناس سه دسته‌بندی برای اخلاق آن‌لاين و يا مجازی در فضای سايبر بيان كرد و افزود: سه نوع نگاه به اين مسئله وجود دارد، يكی اخلاق كاربران آن‌لاين است و چيزی كه مربوط می‌شود به اخلاق كاربرانی كه آن‌لاين هستند و كاربر اينترنتی به حساب می‌آيند و به اخلاق كاربری اشاره دارد.
سپس جهانگير به دسته دوم كه اخلاق اطلاعات و ارتباطات آن‌لاين يعنی محتوايی را شامل می‌شود اشاره كرد و گفت: اين اخلاق به‌صورت آن‌لاين در اينترنت وجود دارد و به بررسی ميزان سنخيت اين محتوا با معيارها و مباحث اخلاق می‌پردازد كه گونه‌های مختلف ارتباطات و اطلاعات اينترنتی و آن‌لاين را می‌توان با سجايای اخلاقی بررسی كرد.
شاخه سوم كه اين كارشناس فقه و اصول از آن به عنوان مباحث كلی مربوط به اخلاق آن‌لاين و اخلاق ارائه‌دهنده‌های سرويس‌های اينترنتی ياد كرد و گفت: منظور صرفاً سرويس‌های isp نيستند اين ارائه‌دهنده‌ها می‌توانند حاكمان و سياست‌گزارانی باشند كه سياست‌گزاری‌های اين فضا به عهده آنها است. كه البته بايد اين نكته را هم مورد توجه قرار داد كه تنها شامل فنی‌های اين عرصه نمی‌شود.
شايد بتوان گفت معيارها و مصداق‌های اخلاق در فضای مجازی با معيارهای فضای واقعی تفاوتی ندارد و انديشه و گرايش و رفتارهای نوشتاری كه هر فرد در فضای واقعی رعايت می‌كند می‌تواند معياری برای اخلاق مجازی نيز محسوب شود.
در فضای واقعی هر فرد خط قرمزها‌يی را برای خود قرار داده تا به حقوق ديگران تجاوز نكند و به حريم شخصی آنها احترام بگذارد، برای مثال در فضای مجازی دروغ، تهمت، ريا، تجسس و ... جزو رذايل اخلاقی به‌شمار می‌آيند و در فضای مجازی نيز اين رفتارها در قالبی ديگر بداخلاقی ناميده می‌شوند.
برای مثال هك كردن آی دی ديگران، يا عدم رعايت كپی‌رايت همان نفوذ به حريم شخصی است يا نشر يك دروغ در فضای مجازی به همان ميزان در فضای مجازی نكوهيده است كه در فضای واقعی.
تعريف مفهومی با عنوان «اخلاق مجازی» برای فضای مجازی امری اجتناب ناپذير است، پس بايد مصداق‌ها و معيارهايی نيز برای اين مفهوم تعريف كرد و قوانين قابل دسترسی را برای كاربران اينترنتی تبيين كرد كه قابل اجرا در فضای مجازی نيز باشد تا كاربران با سهولت بتوانند علی‌رغم فضای آزاد و بی‌حد و مرز فضای مجازی اخلاق‌مدار باقی بمانند.
مجاز را می‌توان امری ذهنی در برابر امر عينی فرض كرد. استفاده يك لغت خارج از معنای حقيقی و معنايی كه به ذهن متبادر می‌شود را مجاز می‌گويند. معنا همچنين به معنای اثر يك ذات هم است. بحث فضای مجازی و دين آنقدر گسترده است كه می‌توانيم از آن به بحث ميان دين و جهان و يا دين و كل كره زمين نام ببريم. دين هم جزء مفاهيمی است كه هم به لحاظ تكثر اديان در جهان و هم به لحاظ تكثر در حوزه مفاهيم دينی گسترده است.
دين معنای بسيار بزرگی دارد. می‌توان برای اين موضوع يكسری معنا گفت؛ مثلاً عده‌ای دين را فرهنگ و مسير زندگی تعريف كردند كه به لحاظ هنجاری اموری را به ما معرفی می‌كند. دين يعنی باورها، مناسك، شعائر و چيزهايی كه دين نهی كرده و ديگران انجام می‌دهند، اينها لايه‌هايی است كه درباره دين مطرح است.
بنابراين دين چه در وجه عام انسان‌گرايانه و چه در وجه خاص مومنان گرايانه خود، پديده‌ای است كه جهان را مورد خطاب قرار می‌دهد. فضای مجازی هم كه اساس‌اش جهانی بودن است. هر چيزی كه در اين جهان وجود دارد برای همه قابل دسترسی است.(سعيد‌رضا عاملی، سی‌و‌هشتمين جلسه سخنرانی، از مجموعه جلسات علمی ماهانه مؤسسه گفت‌و‌گوی اديان)
اخلاق به عنوان يكی از زيرمجموعه‌های دين ريشه در وجدان انسان دارد و مجموعه صفات روحى و باطنى انسان است. همچنين نظام‌هایى از ارزش‌ها و عادات كه در زندگى گروه‌هاى خاصى از انسان‌ها تحقق يافتهاند به عنوان «اخلاق» توصيف مى‌شوند.
در فضای مجازی كه ذات آن آزاد بودن است و فضايی كه متعلق به هيچ شخص يا سازمانی نيست، فضايی بی‌مرز و بی‌‌مكان است و محيط اشاعه انديشه‌هاست فيلترهای گاهاً سليقه‌ای بر خلاف اخلاق است. چرا كه ناقض آزادی است، واژه‌ای كه با ارزش‌تر از آن نيست.
در فضای مجازی بهترين فرصت برای تقابل انديشه‌ها، گفتمان، احترام به حريم خصوصی و تفكر و تعمق در آرای مخالف، وجود دارد و مقابله با نظرات مخالف و فيلتر كردن آنها راه فرار است از پذيرفتن واقعيت و نقض آزادی و زير پا گذاشتن اخلاق. چرا كه لازم است به شعور جمعی و حق انتخاب آنها احترام گذاشته شود.
اخلاق از نوعی كه در مورد اجتماع به‌كار گرفته می‌شود بايد در فضای مجازی به‌گونه‌ای باشد كه آزادی از نوع ايجابی را پيشرو خود داشته‌باشد يعنی پس از عبور از موانع موجبات رشد و تعالی افراد را فراهم كند.
در گزارش قبل به اين نتيجه رسيديم كه نمی‌توان يك نظام اخلاقی جديد را برای فضای آزاد سايبر به‌صورت مجزا تعريف كرد. با توجه به فضای پر التهاب امروزی فضای مجازی به مرور و با گذشت زمان بنيان‌های اخلاقی در فضای سايبر تقويت خواهند شد و نظم خواهنديافت.
توجه به اين موضوع كه معيارها و مصداق‌های اخلاق در فضای مجازی به چه ميزان با معيارهای دنيای واقعی تطابق دارد و اينكه آيا می‌توان چارچوبی برای اين مفهوم در فضای مجازی تعريف كرد نيازمند بررسی كارشناسان فضای مجازی و دينی دارد.
حجت‌الاسلام‌والمسلمين «خدامراد سليميان»، مسئول گروه حديث پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی حوزه علميه در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا)، با اشاره به اينكه اصول اخلاق دينی در هر شرايط و هر موقعيتی نسبت به كسی كه خود را متعهد نسبت به اين اصول می‌داند همچنان باقی خواهد ماند و نقشش را ايفا می‌كند، بيان كرد: يعنی كسی كه به همان اندازه از مطلب يك كتابی نقل كند و نگويد كه اين از كدام منبع است مرتكب خلاف اخلاقی شده كه بيايد در فضای مجازی از يك وبلاگ يا سايتی مطلبی را بدون ذكر منبع استفاده كند.
مسئول گروه حديث پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی حوزه علميه خاطر نشان كرد: بنابراين عرصه‌هايی كه جديد به وجود آمده به هيچ‌وجه آن اصول كلی را كه بر فضای اخلاق دينی حاكم است را نقض نمی‌كند و حتی گاهی نگاه ما به مبانی اصول اخلاقی دوچندان نيز می‌شود زيرا در فضای مجازی منابعی كه می‌تواند در دسترس ديگران قرار بگيرد راحت‌تر شده، و اين می‌طلبد كه حقوق معنوی افراد مورد توجه قرار بگيرد و لحاظ شود.
حجت‌الاسلام‌والمسلمين «علی زادسر»، نماينده سابق مردم جيرفت و عنبرآباد در مجلس شورای اسلامی، با بيان اين نكته كه مسائلی كه نفس اماره آدمی را تحت‌الشعاع قرار داده در فضای مجازی قابل شمارش نيست، اظهار كرد: خوشبختانه مسلمانان در فضای مجازی دست به كار شده‌‌اند و اگر شما امروزه هر موضوع دينی و اسلامی را در موتورهای جستجوگر سرچ كنيد حتماً مطلبی را درباره آن به‌دست خواهيد آورد.
زادسر با ابراز تأسف از اينكه با وجود مطلب فوق موضوعات دينی در فضای مجازی يك دهم موضوعات غيراخلاقی نيست و موقعيت‌های غيراخلاقی برای كاربران جهان بيشتر از اخلاقی‌هاست، تصريح كرد: بايد روزی برسد كه حتی كودكان مسلمان امروز بتوانند اخلاق دينی را به سراسر دنيا انتقال دهند.
وی با اشاره به اينكه رذائل اخلاقی در فضای مجازی تفاوتی با دنيای واقعی ندارد عنوان كرد: به همان ميزان كه يك فرد می‌تواند در فضای واقعی دروغ، تهمت و ... را رواج دهد در فضای مجازی نيز يك كاربر می‌تواند با نوشتن يك مطلب به دروغ باعث تهمت زدن به كسی شود كه هيچ تفاوتی با فضای واقعی ندارد.
«مهدی جليلی»، متعلم كارشناسی ارشد مركز تخصصی تبليغ در حوزه علميه قم و وبلاگ‌نويس يادداشت‌های روحانی، معيارهای اخلاق در فضای مجازی را همان حدودی دانست كه خداوند در نوع برخورد با حقوق خود و ديگر انسان‌ها وضع كرده و هر عملی كه باعث شود حقوق خود انسان و نيز حقوق خداوند و ديگر كاربران در آن فضا حفظ شود را می‌توان معيار اخلاق برشمرد.
وی به‌عنوان مثال ذكر كرد: حفظ كرامت و شخصيت خود فرد و پرهيز از وقت‌گذرانی و صرف وقت و هزينه برای برنامه‌هايی كه كرامت انسانی فرد را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد از سايت‌های غيراخلاقی گرفته تا سرگرمی‌هايی كه در نهايت نگاه كودكانه و بازی‌گونه به زندگی را در ذهنيت كاربر اشاعه می‌دهد از معيارهای اخلاق در فضای مجازی است.
جليلی ضمن تأكيد بر حفظ حقوق مادی و معنوی ساير كاربران از توليدكننده گرفته تا مصرف‌كننده گفت: عدم اهانت و تجاوز به حريم خصوصی افراد، همچنين بازی نكردن با شخصيت و احساس و عاطفه و تعقل ديگران، چه آن كه كاربران زيادی در عين علم به مجازی بودن رفتار و گفتار در فضای مجازی گاهی گرفتاری‌های عاطفی و احساسی و جنسی شديدی را از اين فضا متوجه خود می‌كنند، از ديگر معيارهای رعايت اخلاق در فضای مجازی است.
اين متعلم كارشناسی ارشد حوزه همچنين هر اقدام فرهنگی در اين راستا كه دردی از دردهای مخاطبان را درمان كند و كمكی در جهت رشد توان و استعداد او باشد از يك سو، و هر اقدامی كه انسان را با خدای خودش نزديك كرده و آشتی دهد را از سوی ديگر، جزو حقوق خداوند بر بشر در اين فضا دانست.
دكتر «بهروز مينايی»، سرپرست معاونت فنی دبير‌خانه شورای عالی اطلاع‌رسانی، تصريح‌كرد: اولويت اول ابعاد اخلاقی در فضای مجازی دسترسی جهانی به اطلاعات است كه همه كشورها را به فعاليت در راستای كاهش شكاف ديجيتالی موجود بين كشورهای منطقه و كشورهای توسعه‌يافته ترغيب می‌كند و بر اهميت ترويج سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای برای استفاده افراد از اطلاعات موجود در فضای مجازی اشاره می‌كند.
وی گفت: در اين بخش گسترش عرضه عمومی اطلاعات از لحاظ كمی و كيفی به‌طور خاصی مورد نظر قرار گرفته‌است و بر تعادل بين حقوق مالكيت معنوی و حق كاربران برای دسترسی به اطلاعات و نقش دولت در عرضه عمومی اطلاعات تأكيد شده‌است.
سرپرست معاونت فنی دبير‌خانه شورای عالی اطلاع‌رسانی تأكيد كرد: اين بخش همچنين به اهميت ترويج چند‌زبانه بودن در اين رسانه و فراهم آوردن امكان استفاده همگانی از مزايای جامعه اطلاعاتی و سهيم‌شدن همه كشورهای منطقه در فوايد انقلاب اطلاعاتی اشاره دارد.
وی در ادامه درباره اولويت دوم از ابعاد اخلاقی جامعه اطلاعاتی و فضای مجازی گفت: اولويت دوم از ابعاد اخلاقی جامعه اطلاعاتی به آزادی بيان اختصاص دارد كه بر اصل به رسميت شناختن تك‌تك كشورها(دولت‌ها و ملت‌ها) به عنوان لازمه ايجاد جامعه دانش‌محور و فراگير تأكيد می‌كند و كشورها را به ارتقاء و گسترش آزادی بيان و آزادی اطلاعات تشويق می‌كند.
مينايی همچنين پيشنهاد كرد كه كشورهای منطقه الگوهای ارتباطی مبتنی بر جامعه اطلاعاتی را به عنوان مكمل الگوهای ارتباطی موجود به منظور ترويج تبادل اطلاعات تدوين كنند و به‌طور گسترده در روابط خود به‌كار برند.
سرپرست معاونت فنی دبير‌خانه شورای عالی اطلاع‌رسانی اولويت سوم معيارهای اخلاق در فضای مجازی را موضوع حريم خصوصی و مراقبت از آن دانست و تصريح كرد: اعضای جامعه اطلاعاتی بر اين امر توافق دارند كه تعاريف مختلفی از حريم خصوصی بين دولت‌ها و ملت‌های با فرهنگ‌های متفاوت وجود‌ارد بنابراين دولت‌ها و ملت‌ها ابتدا مجموعه قواعد حقوقی مرتبط با احترام به اطلاعات شخصی و حريم خصوصی افراد را بر اساس شرايط داخلی هر كشور و در چارچوب قواعد بين‌المللی وضع كنند و از اجرای آنها حمايت كنند.
وی بيان كرد: البته لازم به ذكر است كه اقدامات جامعه اطلاعاتی در راستای جهانی‌سازيست؛ انتشار عمومی اطلاعات، ايجاد جامعه دانش‌محور و آزادی بيان به خودی خود از سجايای مطلوب اخلاقی به حساب می‌آيند و به عنوان ارزش در همه كشورها مورد توافق هستند.
مينايی تأكيد كرد: بنابراين به دليل محدوديت‌های جامعه اطلاعاتی كه ناشی از ماهيت آن كه بر پايه فناوری اطلاعات است، اين سجايای اخلاقی نيز ممكن است به ضدارزش تبديل شوند.
وی افزود: به‌طوری كه در همين جامعه اطلاعاتی كه يكی از محورهای اصلی آن را آزادی بيان تشكيل‌می‌دهد هنگامی كه زبان غالب و بخش عمده‌ای از محتوای ارائه‌شده را كشورهای محدودی در تسلط خود دارند، اين محدوديت می‌تواند برای ساير كشورها خطرآفرين باشد و صدمات جبران‌ناپذيری را بر ساير عقايد و فرهنگ‌ها تحميل كند.
«فاطمه موسوی»، مدير محتوايی پايگاه وبلاگ‌های ارزشی، درباره اينكه اكنون در ديد كلی اخلاق به چه معنی و چه مفهوم است، بيان كرد: اين همان سؤالی است كه جامعه مجازی با پاسخ به آن می‌تواند بسياری از مشكلات روبه‌روی فضای سايبر را پيدا كند و به حل و فصل آن بپردازد.
وی در ادامه توضيح‌داد: وقتی يك شهروند مجازی در ايجاد امنيت می‌تواند مؤثر و مفيد واقع شود كه در وهله اول دارای اخلاق باشد و اينكه قوانين و حقوق و برنامه‌های اين فضا را مقدس بشمارد و برای خود جايز نداند كه اين حقوق و برنامه‌ها را در راهی بكار بگيرد كه در از بين بردن صيانت فرد يا افرادی بكار برده شود.
وی گفت: اخلاق در فضای مجازی يعنی اگر كاربری در رابطه با فعاليت خود به نمونه‌های كج‌روی و يا اخلاق ناشايست برخورد داشت با برخورد شايسته سعی در بهبود و يا دفاع از حريم و حقوق خود، تصميمی اتخاذ كند.
موسوی ادامه داد: از نظر من معيار يعنی سبك و سنگين كردن با وزنه‌ای كه قابل قبول همگان باشد و معيارهای اخلاقی در اين فضای مجازی باز هم همان انديشه و گرايش و رفتارهای نوشتاری و علاقمندی‌های افراد است كه به آن عمل می‌كنند.
وی بيان كرد: بنابراين اگر در اين فضا افرادی متخصص و مسلط بر علوم اينترنت و سايبر از مكتب و معيار اخلاقی ارزشمندی برخوردار نباشند بدترين و مهلك‌ترين ضربات را بر پيكره اين فضا و افراد فعال و حاضر در آن خواهند زد.
مدير محتوايی پايگاه وبلاگ‌های ارزشی اظهار كرد: در اينجا باز لزوم آموزش و دست‌يابی به علوم و فنون جهت كاربران متعهد و با اخلاق در حوزه‌های عملياتی سايبر احساس می‌شود چرا كه به قول پيامبر(ص) كه می‌فرمايد: «طلب العلم فريضه علی كل مسلم و مسلمه» امروزه مهار و لجام توليدات علمی در دستان كسانی قرار می‌گيرد كه با داشتن علوم و فنون و دارا بودن اخلاقيات پسنديده توانسته‌اند در پيشبرد اهداف بشر دوستانه قدم‌هايی بزرگ بردارند.
وی گفت: در مقابل هم هستند افرادی كه خلاف اين رويه را پيشه گرفته‌اند كه به قول و تعبير حضرت امام(ره) اينان علمشان همان حجابشان است.
«اكبر شيركوند»، مدرس دانشگاه و مؤلف كتاب «پيامبر اعظم(ص) در اينترنت»، با اشاره به اينكه برخورد نادرست با اينترنت باعث شده عادت‌های نادرستی در اين فضا ايجاد شود، تصريح كرد: ما در برخورد با موارد مختلف فرهنگ‌سازی نمی‌كنيم، هم‌اكنون اينترنت حدود 16 سال است وارد ايران شده، اما هيچ كار جدی و زيربنايی در سطح وسيع برای آن انجام نداده‌ايم و با آن منطقی برخورد نشده‌است.
شيركوند عنوان كرد: به همين دليل زمانيكه جوانان وارد اينترنت می‌شوند چون چشم‌انداز روشنی ندارند و بحث‌های غيراخلاقی هم در فضای مجازی بسيار است، جوانان حركت می‌كنند و به اين سمت كشيده می‌شوند در صورتی كه عملاً راه‌های اخلاقی زيادی را پيشرو دارند.
اين مدرس دانشگاه درباره نحوه آموزش اخلاق برای كاربران فضای مجازی بيان كرد: رسالت ما اين است كه در همه فضاها اعم از خارج از فضای مجازی، فضای واقعی، توليد محتوای قرآنی و غيره است و ما بايد در همه زمينه‌ها حركت كنيم و حتی می‌توانيم بحث فيلترينگ را هم به‌صورت منطقی داشته باشيم.
حجت‌الاسلام «ناصر شهيدی»، مسئول سايت مهديه و مدير فرهنگی - آموزشی مجتمع مهدی‌ياران، ادامه‌داد: در حوزه تبليغ دينی اگر كار را به‌صورت كارگاهی عمل‌كردن دنبال كنيم موفق خواهيم شد و در كنار اينكه يك حديث اخلاقی و يا شيوه رفتاری از اخلاق و بزرگان اخلاق را در يك سايت بيان می‌كنيم، فايل صوتی و تصويری هم قرار دهيم، مخاطب می‌تواند علاوه بر كلام و متن، عكس كسی را كه تبليغ اخلاق می‌كند را هم ببيند و صدای او را هم بشنود و اين روش به يقيين تأثيرگذارتر خواهد‌بود.
وی متذكر شد: در حوزه تبليغ دينی اگر كار را به‌صورت كارگاهی عمل‌كردن دنبال كنيم موفق خواهيم شد و در كنار اينكه يك حديث اخلاقی و يا شيوه رفتاری از اخلاق و بزرگان اخلاق را در يك سايت بيان می‌كنيم، فايل صوتی و تصويری هم قرار‌دهيم، مخاطب می‌تواند علاوه بر كلام و متن، عكس كسی را كه تبليغ اخلاق می‌كند را هم ببيند و صدای او را هم بشنود و اين روش به يقيين تأثيرگذارتر خواهد‌بود.
مسئول سايت مهديه در پايان اظهار كرد: معيار اخلاقی در فضای مجازی اين است كه كاربران حقوق را در فضای مجازی رعايت كنند و هر فرد يك خط قرمزها‌يی را برای خود قرار‌دهد كه به حقوق ديگران تجاوز نكنند.
«عيسی جهانگير»، كارشناس ارشد جامعه‌شناسی و تحصيل كرده حوزه در خارج فقه و اصول و مؤلف كتاب «كاوش در اينترنت» اخلاق مجازی و اخلاق دينی مجازی را دو وادی جداگانه دانست و گفت: ما يك بحثی داريم به عنوان اخلاق آن‌لاين و اخلاق دينی آن‌لاين كه دو بحث جداگانه هستند و نبايد اين‌دو را در يك وادی تلقی كرد.
كارشناس ارشد جامعه‌شناسی در ادامه افزود: يكی از اين اخلاق‌ها، اخلاق فناوری اطلاعات است. دانشی است در ارتباط با رابطه متقابل اخلاق و فناوری اطلاعات را شكل گرفته و در اين باب كتاب‌ها و همايش‌های گسترده‌ای هم برگزار شده و در حال برگزاری است. از جمله همايش اخلاق و فناوری اطلاعات كه در چندين نوبت برگزار شد.
اين كارشناس سه دسته‌بندی برای اخلاق آن‌لاين و يا مجازی در فضای سايبر بيان كرد و افزود: سه نوع نگاه به اين مسئله وجود دارد، يكی اخلاق كاربران آن‌لاين است و چيزی كه مربوط می‌شود به اخلاق كاربرانی كه آن‌لاين هستند و كاربر اينترنتی به حساب می‌آيند و به اخلاق كاربری اشاره دارد.
سپس جهانگير به دسته دوم كه اخلاق اطلاعات و ارتباطات آن‌لاين يعنی محتوايی را شامل می‌شود اشاره كرد و گفت: اين اخلاق به‌صورت آن‌لاين در اينترنت وجود دارد و به بررسی ميزان سنخيت اين محتوا با معيارها و مباحث اخلاق می‌پردازد كه گونه‌های مختلف ارتباطات و اطلاعات اينترنتی و آن‌لاين را می‌توان با سجايای اخلاقی بررسی كرد.
شاخه سوم كه اين كارشناس فقه و اصول از آن به عنوان مباحث كلی مربوط به اخلاق آن‌لاين و اخلاق ارائه‌دهنده‌های سرويس‌های اينترنتی ياد كرد و گفت: منظور صرفاً سرويس‌های isp نيستند اين ارائه‌دهنده‌ها می‌توانند حاكمان و سياست‌گزارانی باشند كه سياست‌گزاری‌های اين فضا به عهده آنها است. كه البته بايد اين نكته را هم مورد توجه قرار داد كه تنها شامل فنی‌های اين عرصه نمی‌شود.
شايد بتوان گفت معيارها و مصداق‌های اخلاق در فضای مجازی با معيارهای فضای واقعی تفاوتی ندارد و انديشه و گرايش و رفتارهای نوشتاری كه هر فرد در فضای واقعی رعايت می‌كند می‌تواند معياری برای اخلاق مجازی نيز محسوب شود.
در فضای واقعی هر فرد خط قرمزها‌يی را برای خود قرار داده تا به حقوق ديگران تجاوز نكند و به حريم شخصی آنها احترام بگذارد، برای مثال در فضای مجازی دروغ، تهمت، ريا، تجسس و ... جزو رذايل اخلاقی به‌شمار می‌آيند و در فضای مجازی نيز اين رفتارها در قالبی ديگر بداخلاقی ناميده می‌شوند.
برای مثال هك كردن آی دی ديگران، يا عدم رعايت كپی‌رايت همان نفوذ به حريم شخصی است يا نشر يك دروغ در فضای مجازی به همان ميزان در فضای مجازی نكوهيده است كه در فضای واقعی.
تعريف مفهومی با عنوان «اخلاق مجازی» برای فضای مجازی امری اجتناب ناپذير است، پس بايد مصداق‌ها و معيارهايی نيز برای اين مفهوم تعريف كرد و قوانين قابل دسترسی را برای كاربران اينترنتی تبيين كرد كه قابل اجرا در فضای مجازی نيز باشد تا كاربران با سهولت بتوانند علی‌رغم فضای آزاد و بی‌حد و مرز فضای مجازی اخلاق‌مدار باقی بمانند.
