چگونگی استفاده از اصول معماری اسلامی در شهرسازی امروز/ 23
می‌توانيم با بهره‌گيری از معماری گذشته ايران برای امروزمان راه حل پيدا كنيم
گروه هنر: تقليد معماران از بسياری از سبك‌های شكل گرفته در خارج از ايران از جمله سبك پست مدرن اين مشكل را ايجاد می‌كند كه بعد از چند سالی كه می‌گذرد با شكست روبه‌رو می‌شوند و به نتيجه نمی‌رسند. به نظر من معماری گذشته ايران آنقدر ارزش فرهنگی معماری دارد كه ما بتوانيم با تكيه بر آن‌ها برای امروزمان راه حل پيدا كنيم.
«يعقوب دانش‌دوست» معمار، شهرساز و مرمت‌كار آثار باستانی در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، ضمن بيان مطلب فوق گفت: عنوان «معماری اسلامی» صحيح نيست بلكه برای نشان‌دادن تقسيم‌بندی صحيح در عرصه معماری ايران می‌توان از عنوان «معماری ايران در دوره‌های اسلامی» نام برد. به‌طور نمونه معماری ايران در دوره تيموريان يا صفويان.
او كه در زمينه معماری ايران در دوره‌های تميوريان پژوهش كرده، درباره ويژگی‌های اين سبك از معماری چنين توضيح داد: معماری دوره تيموری دارای بناهای زيبا و باشكوهی است، ولی مسأله‌ای كه بسيار مورد توجه است اين است كه اين معماری چگونه به وجود آمده و بستر اجتماعی شكل‌گيری آن چگونه بوده است؟
دانش‌دوست كه دكترای شهرسازی دارد، در ادامه خاطرنشان كرد: تيمور پس از كشتارها و ويرانی‌هايی كه در ايران به بار آورد به فكر ايجاد يك پايتخت باشكوه برای خود افتاد و برای اين كار از معماران ايرانی و به‌ويژه معماران شيراز استفاده كرد. شواهدی در دست است كه اين معماران نه با تصميم خود بلكه با زور و اجبار حكومت وقت مجبور به اين همكاری شدند.
كارشناس ارشد معماری اظهار كرد: بنا بر شواهدی كه در دست است و از جمله بنا بر قول «شرف‌الدين علی يزدی» در كتاب ظفرنامه(1) به دستور تيمور، تعداد زيادی از هنرمندان، معماران و كسانی كه در كار ساختمان بودند را به صورت خانه‌كوچ از شهرهای مختلف به سمرقند بردند. شواهدی در دست است كه تيمور برای ساختن يك پايتخت باشكوه در شهر سمرقند معماران و هنرمندان را در فشار شديدی قرار داد و هنرمندان كه آزارهای زيادی از تيمور ديده بودند به اين فكر می‌افتند كه راه حلی پيدا كنند كه بتوان بنا را سريع‌تر ساخت. اين است كه كاشی‌كاری در شكل‌گيری بناهای آن دوران بسيار نمود دارد.
دانش‌دوست كه مدت‌ها مسئول مرمت و حفاظت آثار باستانی استان خراسان بود، تأكيد كرد: با اين‌كه كاشيكاری، كار زمان‌بری است، ولی از آن‌جايی كه می‌توان كاشيكاری را به طور پيش‌ساخته تهيه كرد، اين كار در اين دوره رونق می‌گيرد و با ساختن بنا، كاشيكاری بنا را هم به طور موازی شروع می‌كردند يا برای اين كه حجم ساختمان و ساختن اسكلت آن هم وقت زيادی نگيرد، حجم آجرچينی را كاهش می‌دهند، درنتيجه در اين دوران بناها جلوه ظريف‌تری پيدا می‌كنند.
وی افزود: تيمور علاقه‌مند بوده كه بناها، بلند و باشكوه ساخته شوند و معماران آن زمان تا جايی كه مقاومت مصالح آن زمان اجازه می‌داده، بناها را بلندتر می‌ساختند ولی اين كافی نبوده و راه‌حل‌های ديگری هم پيدا كردند از جمله اين كه طرح بنا را طوری بگيرند كه بنا بلندتر جلوه كند بنابراين نمای ساختمان‌ها در اين دوره به گونه‌ای است كه ساختمان عمودی بسياری می‌بينيد.
دانش‌دوست در ادامه توضيح داد: ساختمان‌های عمودی در دوران تيموری به گونه‌ای است كه اين خطوط عمودی چشم را از پايين به بالا هدايت می‌كند و احساس بلندی بيشتری را به انسان منتقل می‌دهد يا مثلاً طاق‌های ساختمان‌های دو طبقه از پايين‌ترين طبقه شروع می‌شده و تا بالای طبقه دوم ادامه پيدا می‌كرده و اين طاق‌ها و طاق‌ناماها نمای ساختمان را می‌ساختند.
اين محقق بناهای تاريخی كه در حدود 35 سال است كار مرمت آثار باستانی را انجام می‌دهد، در پاسخ به پرسش خبرنگار ما مبنی بر چرايی آشفتگی شهرسازی معاصر گفت: شهرسازی مسايل زيادی دارد كه علت‌يابی آن‌ها در قالب يك صحبت و چند جمله ميسر نيست. امروزه به طور كلی شرايط اجتماعی ما به طور عجيبی تغيير كرده و علت اين كه در گذشته شهرها و بناهای آن زيبا بودند اين است كه امور شهرسازی به دست حكومت‌ها بوده و شهرها از پيش طراحی می‌شد. مثلاً شهری مثل اصفهان ابتدا طراحی و بعد ساخته شده است.
وی تصريح كرد: محله بالا خيابان و پايين خيابان دور تا دور حرم امام رضا(ع) در شهر مشهد در زمان پهلوی اول ساخته شده است. اين برنامه‌ها به ندرت پيش می‌آيد. مشكل عمده اين است كه ساخت و ساز با مقياس بزرگ وجود ندارد.
دانش‌دوست در توضيح بيشتر سخنان فوق گفت: بايد حركتی اصلی در زمينه معماری و شهرسازی انجام شود و آن حركت اين است كه ساخت و سازها در مقياس بزرگ انجام شود ولی در عمل چنين چيزی را مشاهده نمی‌كنيم و شهرك‌های كه ساخته می‌شود از نظر معماری با مشكل مواجه است بدين معنی كه يك معماری ملی وجود ندارد.
مؤلف كتاب سه جلدی «طبس، شهری كه بود» عنوان كرد: هر معماری بر حسب تحصيلاتی كه در كشوری خاص داشته از معماری همان كشور تقليد كرده و عناصر آن معماری را كنار هم چيده و در شهرهای ايران پياده می‌كند كه نتيجه آن ظهور بناها و چيزهای عجيب و غريب در عرصه شهرهايمان است در حالی كه ما بايد معماری ملی داشته باشيم، معماری ايرانی كه به اصطلاح مورد پذيرش همه جوامع ايرانی قرار گرفته باشد. ما چنين كوششی برای رسيدن به معماری ملی نكرديم و تا اين كار به انجام نرسد و ما به يك توافق و پذيرش بزرگی بين معماران نرسيم، راه به جايی نخواهيم برد.
دانش‌دوست در پاسخ به نقد خبرنگار ايكنا مبنی بر اين كه اين پذيرش و توافق بين معماران چگونه حاصل می‌شود، اذعان كرد: منظور من از پذيرش اين نيست كه معماران كنار هم بنشينند و توافق كنند كه معماری چگونه باشد بلكه بايد يك پذيرش قانونمند از طريق شكل‌گيری مديريتی آگاه حاصل شود كه معماری كشور را سامان دهد و اين مديريت با گذاردن قوانين و مقررات سنجيده معماری مملكت را به سمت گرايش ملی و در عين حال مدرن سوق دهد در غير اين صورت اگر بخواهيم معماری و شهرسازی را به حال خود رها كنيم، معماری ما بر حسب تحصيلات معماران در كشورهای مختلف به رنگ آن كشورها درآمده و تلفيقی ناميمون و نامتناسب از مجموع معماری‌های مختلف كشورهای ديگر خواهد شد.
اين معمار تقليد از سبك معماری‌های ديگر كشورها را چنين آسيب‌شناسی كرد: تقليد معماران از بسياری از سبك‌های شكل گرفته در خارج از ايران از جلمه سبك پست مدرن اين مشكل را ايجاد می‌كند كه بعد از چند سالی كه می‌گذرد با شكست روبه‌رو می‌شوند و به نتيجه نمی‌رسند. بنابراين ما خيلی سرگردان‌تر از آن می‌شويم كه هستيم. اين است كه ما بايد به خودمان بياويزيم. به نظر من معماری گذشته ايران آنقدر ارزش فرهنگی معماری دارد كه ما بتوانيم با تكيه بر آن‌ها برای امروزمان راه حل پيدا كنيم.
اين مرمت‌كار بناهای تاريخی كه تعمير تعدادی بنای تاريخی شيراز و خراسان را در كارنامه فرهنگی و تخصصی خود دارد، چگونگی استفاده از معماری گذشته را در معماری امروز چنين توضيح داد: ما اندوخته فرهنگی داريم و بايد آن‌ها را بروز دهيم و اين كار بزرگی است كه بايد انجام شود. طراحی شهری را بايد قانونمند كرد. شهرداری‌ها در اين زمينه می‌توانند طرح‌های معماری بناها و شهرها را به مسابقه بگذارند و از كسانی كه دانش و استعداد اين كار را دارند بخواهند كه راه‌حل طراحی كنند. مجموع اين اقدامات ما را به نتيجه مطلوب می‌رساند.
وی كه در همايش مكتب شيراز مقاله‌ای با عنوان «شناخت معماری ايران در دوره تيموريان» ارائه كرد، ادامه داد: امروزه حكومت‌های بعضی از كشورهای عربی پذيرفته و اعلام كرده‌اند كه هر بنايی كه ساخته می‌شود بايد معماری آن هويت اسلامی داشته باشد، البته معماران بسياری كه اين مورد را رعايت می‌كنند، گاهی آدم می‌بيند كه در بسياری از جاها نتايج خوب می‌گيرند گرچه راه‌حل ما به طور كامل نبايد صرفاً اين طرز نگاه باشد.
دانش‌دوست در پايان سخنان خود يادآور شد: موضوع اين است كه معماران كشورهای عربی خيلی اروپايی هستند. آن‌ها وقتی كه می‌گويند «معماری اسلامی» از معماری گذشته ايران به نام معماری اسلامی استفاده می‌كنند و گاهی نتايجی كه اين كار می‌دهد، بسيار پذيرفتنی و خوب است دست‌كم نه به آن شكل، ولی در يك شكل منطقی‌تر می‌توانيم در مملكت خود، آغازگر اقداماتی از اين دست باشيم.
---------------------------------
(1) ظفرنامه يكی از بهترين و قديم‌ترين منابع تاريخ عصر تيموری است. مؤلف كتاب، شرف‌الدين علی يزدی است كه از بزرگان ادبای روزگار بوده كتاب را به اصرار و خواست شاهزاده ابوالفتح سلطان ابراهيم ميرزا ــ كه خود مردی شاعر و در فن خط از استادان زمان خويش بوده ــ به رشته تحرير درآورده و در سال 828، آن را به پايان برده است.
او كه در زمينه معماری ايران در دوره‌های تميوريان پژوهش كرده، درباره ويژگی‌های اين سبك از معماری چنين توضيح داد: معماری دوره تيموری دارای بناهای زيبا و باشكوهی است، ولی مسأله‌ای كه بسيار مورد توجه است اين است كه اين معماری چگونه به وجود آمده و بستر اجتماعی شكل‌گيری آن چگونه بوده است؟
دانش‌دوست كه دكترای شهرسازی دارد، در ادامه خاطرنشان كرد: تيمور پس از كشتارها و ويرانی‌هايی كه در ايران به بار آورد به فكر ايجاد يك پايتخت باشكوه برای خود افتاد و برای اين كار از معماران ايرانی و به‌ويژه معماران شيراز استفاده كرد. شواهدی در دست است كه اين معماران نه با تصميم خود بلكه با زور و اجبار حكومت وقت مجبور به اين همكاری شدند.
كارشناس ارشد معماری اظهار كرد: بنا بر شواهدی كه در دست است و از جمله بنا بر قول «شرف‌الدين علی يزدی» در كتاب ظفرنامه(1) به دستور تيمور، تعداد زيادی از هنرمندان، معماران و كسانی كه در كار ساختمان بودند را به صورت خانه‌كوچ از شهرهای مختلف به سمرقند بردند. شواهدی در دست است كه تيمور برای ساختن يك پايتخت باشكوه در شهر سمرقند معماران و هنرمندان را در فشار شديدی قرار داد و هنرمندان كه آزارهای زيادی از تيمور ديده بودند به اين فكر می‌افتند كه راه حلی پيدا كنند كه بتوان بنا را سريع‌تر ساخت. اين است كه كاشی‌كاری در شكل‌گيری بناهای آن دوران بسيار نمود دارد.
دانش‌دوست كه مدت‌ها مسئول مرمت و حفاظت آثار باستانی استان خراسان بود، تأكيد كرد: با اين‌كه كاشيكاری، كار زمان‌بری است، ولی از آن‌جايی كه می‌توان كاشيكاری را به طور پيش‌ساخته تهيه كرد، اين كار در اين دوره رونق می‌گيرد و با ساختن بنا، كاشيكاری بنا را هم به طور موازی شروع می‌كردند يا برای اين كه حجم ساختمان و ساختن اسكلت آن هم وقت زيادی نگيرد، حجم آجرچينی را كاهش می‌دهند، درنتيجه در اين دوران بناها جلوه ظريف‌تری پيدا می‌كنند.
وی افزود: تيمور علاقه‌مند بوده كه بناها، بلند و باشكوه ساخته شوند و معماران آن زمان تا جايی كه مقاومت مصالح آن زمان اجازه می‌داده، بناها را بلندتر می‌ساختند ولی اين كافی نبوده و راه‌حل‌های ديگری هم پيدا كردند از جمله اين كه طرح بنا را طوری بگيرند كه بنا بلندتر جلوه كند بنابراين نمای ساختمان‌ها در اين دوره به گونه‌ای است كه ساختمان عمودی بسياری می‌بينيد.
دانش‌دوست در ادامه توضيح داد: ساختمان‌های عمودی در دوران تيموری به گونه‌ای است كه اين خطوط عمودی چشم را از پايين به بالا هدايت می‌كند و احساس بلندی بيشتری را به انسان منتقل می‌دهد يا مثلاً طاق‌های ساختمان‌های دو طبقه از پايين‌ترين طبقه شروع می‌شده و تا بالای طبقه دوم ادامه پيدا می‌كرده و اين طاق‌ها و طاق‌ناماها نمای ساختمان را می‌ساختند.
اين محقق بناهای تاريخی كه در حدود 35 سال است كار مرمت آثار باستانی را انجام می‌دهد، در پاسخ به پرسش خبرنگار ما مبنی بر چرايی آشفتگی شهرسازی معاصر گفت: شهرسازی مسايل زيادی دارد كه علت‌يابی آن‌ها در قالب يك صحبت و چند جمله ميسر نيست. امروزه به طور كلی شرايط اجتماعی ما به طور عجيبی تغيير كرده و علت اين كه در گذشته شهرها و بناهای آن زيبا بودند اين است كه امور شهرسازی به دست حكومت‌ها بوده و شهرها از پيش طراحی می‌شد. مثلاً شهری مثل اصفهان ابتدا طراحی و بعد ساخته شده است.
وی تصريح كرد: محله بالا خيابان و پايين خيابان دور تا دور حرم امام رضا(ع) در شهر مشهد در زمان پهلوی اول ساخته شده است. اين برنامه‌ها به ندرت پيش می‌آيد. مشكل عمده اين است كه ساخت و ساز با مقياس بزرگ وجود ندارد.
دانش‌دوست در توضيح بيشتر سخنان فوق گفت: بايد حركتی اصلی در زمينه معماری و شهرسازی انجام شود و آن حركت اين است كه ساخت و سازها در مقياس بزرگ انجام شود ولی در عمل چنين چيزی را مشاهده نمی‌كنيم و شهرك‌های كه ساخته می‌شود از نظر معماری با مشكل مواجه است بدين معنی كه يك معماری ملی وجود ندارد.
مؤلف كتاب سه جلدی «طبس، شهری كه بود» عنوان كرد: هر معماری بر حسب تحصيلاتی كه در كشوری خاص داشته از معماری همان كشور تقليد كرده و عناصر آن معماری را كنار هم چيده و در شهرهای ايران پياده می‌كند كه نتيجه آن ظهور بناها و چيزهای عجيب و غريب در عرصه شهرهايمان است در حالی كه ما بايد معماری ملی داشته باشيم، معماری ايرانی كه به اصطلاح مورد پذيرش همه جوامع ايرانی قرار گرفته باشد. ما چنين كوششی برای رسيدن به معماری ملی نكرديم و تا اين كار به انجام نرسد و ما به يك توافق و پذيرش بزرگی بين معماران نرسيم، راه به جايی نخواهيم برد.
دانش‌دوست در پاسخ به نقد خبرنگار ايكنا مبنی بر اين كه اين پذيرش و توافق بين معماران چگونه حاصل می‌شود، اذعان كرد: منظور من از پذيرش اين نيست كه معماران كنار هم بنشينند و توافق كنند كه معماری چگونه باشد بلكه بايد يك پذيرش قانونمند از طريق شكل‌گيری مديريتی آگاه حاصل شود كه معماری كشور را سامان دهد و اين مديريت با گذاردن قوانين و مقررات سنجيده معماری مملكت را به سمت گرايش ملی و در عين حال مدرن سوق دهد در غير اين صورت اگر بخواهيم معماری و شهرسازی را به حال خود رها كنيم، معماری ما بر حسب تحصيلات معماران در كشورهای مختلف به رنگ آن كشورها درآمده و تلفيقی ناميمون و نامتناسب از مجموع معماری‌های مختلف كشورهای ديگر خواهد شد.
اين معمار تقليد از سبك معماری‌های ديگر كشورها را چنين آسيب‌شناسی كرد: تقليد معماران از بسياری از سبك‌های شكل گرفته در خارج از ايران از جلمه سبك پست مدرن اين مشكل را ايجاد می‌كند كه بعد از چند سالی كه می‌گذرد با شكست روبه‌رو می‌شوند و به نتيجه نمی‌رسند. بنابراين ما خيلی سرگردان‌تر از آن می‌شويم كه هستيم. اين است كه ما بايد به خودمان بياويزيم. به نظر من معماری گذشته ايران آنقدر ارزش فرهنگی معماری دارد كه ما بتوانيم با تكيه بر آن‌ها برای امروزمان راه حل پيدا كنيم.
اين مرمت‌كار بناهای تاريخی كه تعمير تعدادی بنای تاريخی شيراز و خراسان را در كارنامه فرهنگی و تخصصی خود دارد، چگونگی استفاده از معماری گذشته را در معماری امروز چنين توضيح داد: ما اندوخته فرهنگی داريم و بايد آن‌ها را بروز دهيم و اين كار بزرگی است كه بايد انجام شود. طراحی شهری را بايد قانونمند كرد. شهرداری‌ها در اين زمينه می‌توانند طرح‌های معماری بناها و شهرها را به مسابقه بگذارند و از كسانی كه دانش و استعداد اين كار را دارند بخواهند كه راه‌حل طراحی كنند. مجموع اين اقدامات ما را به نتيجه مطلوب می‌رساند.
وی كه در همايش مكتب شيراز مقاله‌ای با عنوان «شناخت معماری ايران در دوره تيموريان» ارائه كرد، ادامه داد: امروزه حكومت‌های بعضی از كشورهای عربی پذيرفته و اعلام كرده‌اند كه هر بنايی كه ساخته می‌شود بايد معماری آن هويت اسلامی داشته باشد، البته معماران بسياری كه اين مورد را رعايت می‌كنند، گاهی آدم می‌بيند كه در بسياری از جاها نتايج خوب می‌گيرند گرچه راه‌حل ما به طور كامل نبايد صرفاً اين طرز نگاه باشد.
دانش‌دوست در پايان سخنان خود يادآور شد: موضوع اين است كه معماران كشورهای عربی خيلی اروپايی هستند. آن‌ها وقتی كه می‌گويند «معماری اسلامی» از معماری گذشته ايران به نام معماری اسلامی استفاده می‌كنند و گاهی نتايجی كه اين كار می‌دهد، بسيار پذيرفتنی و خوب است دست‌كم نه به آن شكل، ولی در يك شكل منطقی‌تر می‌توانيم در مملكت خود، آغازگر اقداماتی از اين دست باشيم.
---------------------------------
(1) ظفرنامه يكی از بهترين و قديم‌ترين منابع تاريخ عصر تيموری است. مؤلف كتاب، شرف‌الدين علی يزدی است كه از بزرگان ادبای روزگار بوده كتاب را به اصرار و خواست شاهزاده ابوالفتح سلطان ابراهيم ميرزا ــ كه خود مردی شاعر و در فن خط از استادان زمان خويش بوده ــ به رشته تحرير درآورده و در سال 828، آن را به پايان برده است.
