آشنايی با زندگينامه «فاضل اصفهانی»
گروه سياسی و اجتماعی: فاضل اصفهانی در 8 سالگی به تدريس شرح مختصر و مطوّل تفتازانی پرداخت و در 11 سالگی كتاب «منيه الحريص علی فهم شرح التخليص» را تأليف كرد.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا) شعبه اصفهان، فاضل اصفهانی، معروف به فاضل هندی در سال 1062 هـ.ق در اصفهان متولد شد پدرش، «تاج الدين حسن اصفهانی»، فرزند شرف الدين محمد مشهور به ملا تاجا مردی دانشمند و فاضل بود وی نام اين كودك را «ابوالفضل» نهاد كه بعداً به «فاضل هندی»[1] و «بهاء الدين محمد»[2] معروف شد.
خاندان؛ تاج الدين حسن از علمای اصفهان در اواخر قرن يازدهم و از شاگردان علامه مجلسی بود و از وی روايت نقل می‌كرد. زادگاه اين عالم فرهيخته «فلاورجان» ـ از توابع اصفهان ـ است.[3] تخصص ملاتاجا در زمينه تصحيح كتب روايی بود.[4] وی در هشتم رجب 1098 هـ.ق. در گذشت.[5]
آثار؛ برخی از تأليفات تاج الدين حسن بدين شرح است:
1. شرح بر كافيه؛[6]2 . شرح بر شافيه؛3. شرح بر صحيفه سجاديه؛4. جامع الفصول و قامع الفضول (به زبان فارسی) ؛ 5. رساله التزويجيه.[7]
كودكی؛ از كودكی فاضل هندی اطلاع دقيقی در دست نيست. نوشته‌اند: «چون در صغر سن با والد خود به هند رفت، به فاضل هندی مشهور شد.[8]»
اين كودك نابغه در 8 سالگی به تدريس شرح مختصر و مطوّل تفتازانی پرداخت و در 11 سالگی كتاب «منيه الحريص علی فهم شرح التخليص» را تأليف كرد.
تحصيلات: فيلسوف معاصر، سيد جلال الدين آشتيانی درباره تحصيلات فاضل، چنين می‌گويد:
«حقير در جُنگی قديمی در زمان گذشته، عبارتی از شخصی كه در اواخر صفويه می‌زيسته است ديدم كه چنين نوشته است: در مدرسه، صبیّ مُراهقی (پسر نزديك به بلوغ) را ديدم كه در بحث، عليم ماهر و واجد مقام عالی در علوم عصر (روز) بود و آثار نبوغ از ناصيه (پيشانی) او آشكار بود. از نسبش پرسيدم، گفتند: او فرزند ملاتاج و نامش بهاء الدين محمد است.»[9]
وی در 13 سالگی به اجتهاد رسيد. فاضل اصفهانی در سال 1077 هـ.ق. (تقريباً در 16 سالگی) در رديف فضلای به نام بود.[10]
استادان؛ درباره استادان فاضل هندی چيزی ننوشته‌اند. برخی از پژوهشگران معاصر بر اين باورند كه اولين استاد فاضل هندی، پدرش (مولی تاج الدين حسن بن شرف الدين فلاورجانی اصفهانی) بود.[11]
فاضل درباره پدرش آورده است: «و اكثر رواياتی عن والدی العلامه تاج ارباب العمامه».[12]
خانواده؛ همسر فاضل از اهالی اِجِه (اژيه) از توابع اصفهان بود. نوشته‌اند: «فاضل هندی» با علامه مجلسی اول نسبتی نيز داشته[13] و با واسطه، داماد وی بوده است.[14]
تنها پسر فاضل هندی، محمد تقی همانند پدرش دانشوری فرزانه بود. محمدتقی را چنين ستوده‌اند: «خورشيد آسمان فضل و دانش و قطب دايره كمال، مولی محمد تقی بن فاضل هندی با سيد نصر الله مكاتبه داشته است. وی اشعاری را در فضيلت مولی محمد تقی سروده است و برای وی ارسال داشته و از پسر فاضل هندی جواب خواسته است.»[15]
شاگردان؛ 1. شيخ احمد بن حسين حلی: وی از فاضل، اجازه روايی نيز داشته و اين اجازه را فاضل به خط خود، پشت كتاب «قرب الاسناد» نوشته است كه در كتابخانه آيت الله مرعشی نجفی موجود است.[16]
2. سيد محمد علی كشميری: وی در سال 1129 هـ.ق. از فاضل اجازه روايی گرفت.[17]
3. سيد ناصر الدين احمد بن سيد محمد بن سيد روح الامين مختاری سبزواری (1080 ـ 1130 هـ.ق.): وی مورد توجه فاضل هندی بود. فاضل هندی به وی اجازه روايی داد، سبزواری دارای آثار بسياری است، از جمله: زواهر الجواهر، شرح بر احتجاج طبرسی و شرح نهج البلاغه.[18] قبر او در تخت فولاد اصفهان است.[19]
4. ملا عبدالكريم بن محمد هادی طبسی: او از فاضل هندی اجازه روايی داشت. فاضل اين اجازه را پشت كتاب من لايحضره الفقيه ـ كه در كتابخانه آيت الله مرعشی موجود است ـ نوشت.[20]
5. شيخ محمد بن حاج علی بن امير محمود جزائری تستری، سيد عبدالله جزائری وی را صاحب تأليفات فراوان دانسته است.[21]
6. مولی نصيری امينی: وی از فاضل اجازه نقل روايت داشت.[22]
7. ميرزا عبدالله افندی: وی از شاگردان آقا حسين خوانساری، آقا جمال، فاضل هندی و علامه مجلسی بود.[23]
8. ميرزا بهاء الدين محمد مختاری (1080 ـ 1140 هـ.ق): وی فرزند سيد محمد باقر حسينی مختاری سبزواری نائينی اصفهانی است و اجازه‌ای از صاحب كشف اللثام دارد.[24]
از او بيش از 40 كتاب و رساله به يادگار مانده است.[25]
9. علی اكبر بن محمد صالح حسنی لاريجانی: وی نسخه‌ای از كشف اللثام را به خطّ خود نوشته و اجازه استادش نيز در آن موجود است.[26]
10. محمد صالح كزازی قمی: وی در سال 1126 هـ.ق. به اصفهان رفت و نزد فاضل هندی به تحصيل پرداخت. وی فتواهای فاضل هندی را در رساله‌ای به نام «تحفه الصالح» گرد آورد.[27]و به شاه سلطان حسين صفوی اهداء كرد.[28]
11. سيد صدر الدين محمد حسينی قمی همدانی: وی شرحی بر «عده الاصول» نوشته كه تقريظی از فاضل هندی بر آن موجود است. اين كتاب در كتابخانه آيت الله مرعشی موجود است.[29] وی استاد وحيد بهبهانی بود.[30]
12. محمد تقی اصفهانی، مشهور به «ملا تقيا» اجازه‌ای از فاضل هندی برای او در سال 1118 هـ.ق صادر شده است.[31]
13. شيخ عبدالحسين بن عبدالرحمن بغدادی: فاضل در سال 1134 هـ.ق. رساله «الاحتياطات اللازمه العمل» را بر او املا كرده است.[32]
مقام علمی و مرجعیّت؛ وی در مقدمه «كشف اللثام» می‌گويد: «در 13 سالگی از معقول و منقول فارغ التحصيل شدم.» او تأليف را قبل از بلوغ آغاز كرد و پيش از بلوغ به اجتهاد دست يافت. فاضل هندی در 16 سالگی موفق شد شفای بوعلی را تلخيص كند، گرچه اين نسخه سوخت و از ميان رفت. فاضل در 22 سالگی، بار ديگر به تلخيص شفا پرداخت.[33] مرجعيت علمی فاضل هندی پس از رحلت مرحوم مجلسی (1110 هـ.ق) و درگذشت آقا جمال خوانساری (1125 هـ.ق) فراگير شد.[34]
اجتهاد در عصر فاضل: فاضل هندی در عصری می‌زيست كه اخباری‌گری در حوزه‌های علميه رواج داشت. علامه محمد باقر مجلسی گرچه اخباری بود، روش ميانه و معتدلی را در پيش گرفته بود و اكثر آثارش ـ حتی آثار فقهی و كلامی‌اش ـ در قالب ترجمه احاديث بود. در كنار اين حركت مقدس، مجتهدانی بودند كه آثار آنها بر اساس استدلال‌های عقلانی و بهره‌گيری از دانش اصول بود. پيشتازان اين انديشه، آقا جمال خوانساری و فاضل هندی بودند.
فاضل هندی متن فقهی مفصلی را به عنوان شرح بر قواعد الاحكام علامه حلّی نوشت و نام آن را «كشف اللثام عن حدود قواعد الاحكام» نهاد. او پيش از اين شرح، شرحی بر لمعه با عنوان «المناهج السویّه» را نوشت. آقا جمال خوانساری جز حاشيه بر لمعه و نگارش آثار فقهی كوتاه، متن مفصلی آماده نكرد. بعد از اين دو شخصيت، تا مدتی طولانی، يعنی در تمام قرن دوازدهم متن فقهی مفصلی نوشته نشد. بنابراين «كشف اللثام» موقعيتی ممتاز يافت. زمانی كه صاحب جواهر و صاحب رياض المسائل دست به نگارش كتاب‌های مفصل خود زدند، آخرين اثر فقهی مفصل عالمانه را همين كشف اللثام دانسته، از آن در تدوين كتاب خويش بهره‌ی فراوان بردند. صاحب جواهر اعتماد عجيبی به فاضل هندی و كتابش (كشف اللثام) داشت و چيزی از جواهر را نمی‌نوشت مگر آن كه كشف اللثام در دسترس او باشد.[35] از قول صاحب جواهر نقل كرده‌اند:
«لو لم يكن الفاضل فی ايران ما ظننت أنّ الفقه صار اليه؛[36] اگر فاضل (هندی) در ايران نبود، گمان نمی‌كردم فقه به آنجا برسد.»
صاحب جواهر، از كشف اللثام در نگارش جواهر فراوان استفاده كرده است. از جمله: 80 مورد در جلد اول، 138 مورد در جلد هشتم، 80 مورد در جلد نهم، 85 مورد در جلد دهم، 150 مورد در جلد يازدهم، 200 مورد در جلد چهل و يكم و 280 مورد در جلد چهل و سوم.
شيخ انصاری نيز در كتاب مكاسب خود، به كشف اللثام بسيار استناد كرده است.
بنابراين بايد فاضل هندی را حلقه واسط مهمی در تاريخ اجتهاد شيعی بر شمرد. اين سلسله اجتهاد در عصر صفويه از محقق كركی (متوفا: 940 هـ.ق.) آغاز می‌شود. محقق، بنيان گذار مكتب فقهی منحصر به فردی است كه تداوم بخش مكتب او عبارتند از:
شيخ حسين بن عبدالصمد (متوفا: 984 هـ.ق.) پدر شيخ بهايی، شيخ بهايی (متوفا: 1030 هـ.ق.) ميرداماد (متوفا: 1040 هـ.ق)، حسين بن رفيع الدين معروف به سلطان العلماء (متوفا: 1064 هـ.ق)، آقا حسين خوانساری (متوفا: 1098 هـ.ق.)، آقا جمال خوانساری (متوفا: 1125 هـ.ق.) و فاضل هندی.[37]
اين مكتب توسط صاحب جواهر و صاحب رياض المسائل استمرار پيدا كرد. در اين فاصله، نقش اصلی را در احيای مكتب اجتهاد، وحيد بهبهانی برعهده داشت. در امتداد حركت پويای فقهی مكتب محقق كركی، مكتب ژرف نگر فقهی مقدس اردبيلی است كه توسط محمد بن علی موسوی عاملی (متوفا: 1011 هـ.ق.) نويسنده مدارك الاحكام، حسن بن زين‌الدين عاملی (متوفا: 1011 ه. ق.) مؤلف كتاب منتقی الجمان، عبدالله بن حسين شوشتری (متوفا: 1021 هـ.ق.) محقق سبزواری (متوفا: 1090 هـ.ق.) نويسنده كتاب كفايه الاحكام و فيض كاشانی ادامه يافت.[38]
تأليفات: در برخی از آثار فاضل هندی آمده است كه وی 80 تأليف درباره موضوعات مختلف علوم اسلامی نگارش كرده است.[39] گرايش و تبحّر وی در فقه و اصول بود. وی در زمينه‌های: عقايد، كلام، تفسير، نحو و ... به تلخيص و شرح آثار پيشينيان پرداخت. برخی از شرح‌های وی مانند كشف اللثام چنان عميق و مبسوط است كه خود تأليفی مستقل به حساب می‌آيد. از جمله كارهای تفسيری او تنظيم بخش‌های تفسيری كتاب امالی سيد مرتضی است.
فاضل هندی در تلخيص برخی متون نحوی نيز كوشش بسياری نمود.
شمار آثار او را تا 150 كتاب و رساله نوشته‌اند. تعدادی از آثار او عبارتند از:
1. تفسير قرآن.2. التّمحيص، (در علم بلاغت).3 . چهار آئينه: اين كتاب به زبان فارسی است و فاضل آن را در اثبات خدا، اجماع امت بر امامت غير معصوم، ملازم كفر است، تفسير آيه 40 سوره توبه و اثبات عصمت آل عبا، نوشته است.[40]4. حاشيه بر شرح مواقف.5. شرح هدايه.6. رساله عدم وجوب نماز جمعه در زمان غيبت امام (ره).7. زبده در اصول دين.8. شرح قصيده حميری.9. شرح ملخص التلخيص.10. شرح عوامل.
11. شرح زبده.12. شرح عقايد النسفيه.13 . كشف اللثام فی شرح قواعد الاحكام، در فقه.
14. كليد بهشت.15. مناهج السويه فی شرح الروضه البهيه، چهار جلد.[41] اين كتاب را فاضل هندی در 25 سالگی به رشته تحرير درآورده است.[42]
16. منيه الحريص علی فهم شرح التلخيص: اين كتاب از نخستين آثار فاضل اصفهانی و موضوع آن علم بلاغت است كه وی قبل از بلوغ نگارش آن را به پايان رسانده است.[43]
17. التنصيص علی معانی التّمحيص: اين كتاب در موضوع بلاغت نوشته شده و شرح مزجی است بر رساله «التمحيص» خودش، او تلخيص المفتاح خطيب قزوينی را در آن مختصر كرده است. اين رساله در سال 1073 هـ.ق به پايان رسيد[44] و در پايان كشف اللثام چاپ شده. اين كتاب را فاضل هندی در 12 سالگی تأليف كرد.[45]
18. الزهره فی مناسك الحج و العمره.19. احاله النظر فی القضاء و القدر.20. الزبده العربيه.
21. شرح الدره البريعه فی علم اصول الشريعه.22. الحور البريعه فی الاصول الشريعه.23. خلاصه المنطق.
24. الحاشيه علی المواقف.25. الحاشيه علی الهدايه الاثيريه للميبدی.
26. رساله فی الاحتياط الازمه العمل.27. عون اخوان الصفا علی فهم كتاب شفاء.28 اثبات الواجب فی اثبات الواجب.29. حكمت خاقانيه.30. السؤال و الجواب.31. شرح العوامل ملامحسن قزوينی.32. فهرست كنز الفؤاد.33. اللألیء العبقريه فی شرح العينیّه الحميریّه: اين كتاب به زبان عربی و شرح ادبی مفصل و مهمی است بر قصيده عينيه سيد اسماعيل حميری.34. النجاه: فارسی و درباره اصول دين است.35. بينش، غرض آفرينش.36. كاشف اسرار اليقين من اصول الشرع المبين فی شرح معالم الدين.37. قراح الاقتراح: به زبان عربی و درباره نحو می‌باشد و فاضل هندی در سال 1081 هـ.ق. آن را نوشته است.[46]38. موضح اسرار النحو.39. الرساله التهليليه.
40. الكواكب الدری: اين كتاب در موضوع تفسير و ادبيات و به زبان عربی می‌باشدو در سال 1097 هـ.ق تأليف شده است.[47]
41. حاشيه بر كافيه ابن حاجب. 42. تطهير التطهير عن اوهام شبه الحمير. 43. الزام العار لصاحب الغار: تفسير آيه 38 سوره توبه.[48] 44. حاشيه بر قرب الاسناد.45. الرسائل الكثيره. 46. تحفه الصالح: پاسخ به پرسش‌های شاگردش، مولی صالح بن عبدالله كزازی قمی است. وی در سال 1126 هـ.ق. آن را به شاه سلطان حسين اهدا كرد.[49]
وفات؛ فاضل هندی كه فخر عالم است نيز، دامنگيرش اين خاك غم است
فاضل هندی در روز سه شنبه بيست و پنجم رمضان سال 1137 هـ.ق. به سرای باقی شتافت و پيكرش در قبرستان تخت فولاد اصفهان دفن شد.[51] در كنار قبر او، قبر ملا محمد فضل معروف به فاضل نايينی قرار گرفته است كه به همين سبب، مردم قبر اين دو شخصيت علمی را به نام «فاضلان» می‌شناسند.[52]
تخت فولاد اصفهان؛ اين قبرستان از متبرّك‌ترين آرامگاه‌های ايران است. «و مؤمنين مخصوصاً به جهت برآمدن حاجت به سر قبر او (فاضل هندی) برای زيارت می‌روند و توسل می‌جويند. بسا باشد كه بعضی از مؤمنين به تخت فولاد می‌روند محض زيارت فاضل و اكتفا به زيارت آن بزرگوار نموده، به مزارهای ديگر نمی‌روند؛ كه او را اهمّ از همه می‌دانند.»[53]
خاندان؛ تاج الدين حسن از علمای اصفهان در اواخر قرن يازدهم و از شاگردان علامه مجلسی بود و از وی روايت نقل می‌كرد. زادگاه اين عالم فرهيخته «فلاورجان» ـ از توابع اصفهان ـ است.[3] تخصص ملاتاجا در زمينه تصحيح كتب روايی بود.[4] وی در هشتم رجب 1098 هـ.ق. در گذشت.[5]
آثار؛ برخی از تأليفات تاج الدين حسن بدين شرح است:
1. شرح بر كافيه؛[6]2 . شرح بر شافيه؛3. شرح بر صحيفه سجاديه؛4. جامع الفصول و قامع الفضول (به زبان فارسی) ؛ 5. رساله التزويجيه.[7]
كودكی؛ از كودكی فاضل هندی اطلاع دقيقی در دست نيست. نوشته‌اند: «چون در صغر سن با والد خود به هند رفت، به فاضل هندی مشهور شد.[8]»
اين كودك نابغه در 8 سالگی به تدريس شرح مختصر و مطوّل تفتازانی پرداخت و در 11 سالگی كتاب «منيه الحريص علی فهم شرح التخليص» را تأليف كرد.
تحصيلات: فيلسوف معاصر، سيد جلال الدين آشتيانی درباره تحصيلات فاضل، چنين می‌گويد:
«حقير در جُنگی قديمی در زمان گذشته، عبارتی از شخصی كه در اواخر صفويه می‌زيسته است ديدم كه چنين نوشته است: در مدرسه، صبیّ مُراهقی (پسر نزديك به بلوغ) را ديدم كه در بحث، عليم ماهر و واجد مقام عالی در علوم عصر (روز) بود و آثار نبوغ از ناصيه (پيشانی) او آشكار بود. از نسبش پرسيدم، گفتند: او فرزند ملاتاج و نامش بهاء الدين محمد است.»[9]
وی در 13 سالگی به اجتهاد رسيد. فاضل اصفهانی در سال 1077 هـ.ق. (تقريباً در 16 سالگی) در رديف فضلای به نام بود.[10]
استادان؛ درباره استادان فاضل هندی چيزی ننوشته‌اند. برخی از پژوهشگران معاصر بر اين باورند كه اولين استاد فاضل هندی، پدرش (مولی تاج الدين حسن بن شرف الدين فلاورجانی اصفهانی) بود.[11]
فاضل درباره پدرش آورده است: «و اكثر رواياتی عن والدی العلامه تاج ارباب العمامه».[12]
خانواده؛ همسر فاضل از اهالی اِجِه (اژيه) از توابع اصفهان بود. نوشته‌اند: «فاضل هندی» با علامه مجلسی اول نسبتی نيز داشته[13] و با واسطه، داماد وی بوده است.[14]
تنها پسر فاضل هندی، محمد تقی همانند پدرش دانشوری فرزانه بود. محمدتقی را چنين ستوده‌اند: «خورشيد آسمان فضل و دانش و قطب دايره كمال، مولی محمد تقی بن فاضل هندی با سيد نصر الله مكاتبه داشته است. وی اشعاری را در فضيلت مولی محمد تقی سروده است و برای وی ارسال داشته و از پسر فاضل هندی جواب خواسته است.»[15]
شاگردان؛ 1. شيخ احمد بن حسين حلی: وی از فاضل، اجازه روايی نيز داشته و اين اجازه را فاضل به خط خود، پشت كتاب «قرب الاسناد» نوشته است كه در كتابخانه آيت الله مرعشی نجفی موجود است.[16]
2. سيد محمد علی كشميری: وی در سال 1129 هـ.ق. از فاضل اجازه روايی گرفت.[17]
3. سيد ناصر الدين احمد بن سيد محمد بن سيد روح الامين مختاری سبزواری (1080 ـ 1130 هـ.ق.): وی مورد توجه فاضل هندی بود. فاضل هندی به وی اجازه روايی داد، سبزواری دارای آثار بسياری است، از جمله: زواهر الجواهر، شرح بر احتجاج طبرسی و شرح نهج البلاغه.[18] قبر او در تخت فولاد اصفهان است.[19]
4. ملا عبدالكريم بن محمد هادی طبسی: او از فاضل هندی اجازه روايی داشت. فاضل اين اجازه را پشت كتاب من لايحضره الفقيه ـ كه در كتابخانه آيت الله مرعشی موجود است ـ نوشت.[20]
5. شيخ محمد بن حاج علی بن امير محمود جزائری تستری، سيد عبدالله جزائری وی را صاحب تأليفات فراوان دانسته است.[21]
6. مولی نصيری امينی: وی از فاضل اجازه نقل روايت داشت.[22]
7. ميرزا عبدالله افندی: وی از شاگردان آقا حسين خوانساری، آقا جمال، فاضل هندی و علامه مجلسی بود.[23]
8. ميرزا بهاء الدين محمد مختاری (1080 ـ 1140 هـ.ق): وی فرزند سيد محمد باقر حسينی مختاری سبزواری نائينی اصفهانی است و اجازه‌ای از صاحب كشف اللثام دارد.[24]
از او بيش از 40 كتاب و رساله به يادگار مانده است.[25]
9. علی اكبر بن محمد صالح حسنی لاريجانی: وی نسخه‌ای از كشف اللثام را به خطّ خود نوشته و اجازه استادش نيز در آن موجود است.[26]
10. محمد صالح كزازی قمی: وی در سال 1126 هـ.ق. به اصفهان رفت و نزد فاضل هندی به تحصيل پرداخت. وی فتواهای فاضل هندی را در رساله‌ای به نام «تحفه الصالح» گرد آورد.[27]و به شاه سلطان حسين صفوی اهداء كرد.[28]
11. سيد صدر الدين محمد حسينی قمی همدانی: وی شرحی بر «عده الاصول» نوشته كه تقريظی از فاضل هندی بر آن موجود است. اين كتاب در كتابخانه آيت الله مرعشی موجود است.[29] وی استاد وحيد بهبهانی بود.[30]
12. محمد تقی اصفهانی، مشهور به «ملا تقيا» اجازه‌ای از فاضل هندی برای او در سال 1118 هـ.ق صادر شده است.[31]
13. شيخ عبدالحسين بن عبدالرحمن بغدادی: فاضل در سال 1134 هـ.ق. رساله «الاحتياطات اللازمه العمل» را بر او املا كرده است.[32]
مقام علمی و مرجعیّت؛ وی در مقدمه «كشف اللثام» می‌گويد: «در 13 سالگی از معقول و منقول فارغ التحصيل شدم.» او تأليف را قبل از بلوغ آغاز كرد و پيش از بلوغ به اجتهاد دست يافت. فاضل هندی در 16 سالگی موفق شد شفای بوعلی را تلخيص كند، گرچه اين نسخه سوخت و از ميان رفت. فاضل در 22 سالگی، بار ديگر به تلخيص شفا پرداخت.[33] مرجعيت علمی فاضل هندی پس از رحلت مرحوم مجلسی (1110 هـ.ق) و درگذشت آقا جمال خوانساری (1125 هـ.ق) فراگير شد.[34]
اجتهاد در عصر فاضل: فاضل هندی در عصری می‌زيست كه اخباری‌گری در حوزه‌های علميه رواج داشت. علامه محمد باقر مجلسی گرچه اخباری بود، روش ميانه و معتدلی را در پيش گرفته بود و اكثر آثارش ـ حتی آثار فقهی و كلامی‌اش ـ در قالب ترجمه احاديث بود. در كنار اين حركت مقدس، مجتهدانی بودند كه آثار آنها بر اساس استدلال‌های عقلانی و بهره‌گيری از دانش اصول بود. پيشتازان اين انديشه، آقا جمال خوانساری و فاضل هندی بودند.
فاضل هندی متن فقهی مفصلی را به عنوان شرح بر قواعد الاحكام علامه حلّی نوشت و نام آن را «كشف اللثام عن حدود قواعد الاحكام» نهاد. او پيش از اين شرح، شرحی بر لمعه با عنوان «المناهج السویّه» را نوشت. آقا جمال خوانساری جز حاشيه بر لمعه و نگارش آثار فقهی كوتاه، متن مفصلی آماده نكرد. بعد از اين دو شخصيت، تا مدتی طولانی، يعنی در تمام قرن دوازدهم متن فقهی مفصلی نوشته نشد. بنابراين «كشف اللثام» موقعيتی ممتاز يافت. زمانی كه صاحب جواهر و صاحب رياض المسائل دست به نگارش كتاب‌های مفصل خود زدند، آخرين اثر فقهی مفصل عالمانه را همين كشف اللثام دانسته، از آن در تدوين كتاب خويش بهره‌ی فراوان بردند. صاحب جواهر اعتماد عجيبی به فاضل هندی و كتابش (كشف اللثام) داشت و چيزی از جواهر را نمی‌نوشت مگر آن كه كشف اللثام در دسترس او باشد.[35] از قول صاحب جواهر نقل كرده‌اند:
«لو لم يكن الفاضل فی ايران ما ظننت أنّ الفقه صار اليه؛[36] اگر فاضل (هندی) در ايران نبود، گمان نمی‌كردم فقه به آنجا برسد.»
صاحب جواهر، از كشف اللثام در نگارش جواهر فراوان استفاده كرده است. از جمله: 80 مورد در جلد اول، 138 مورد در جلد هشتم، 80 مورد در جلد نهم، 85 مورد در جلد دهم، 150 مورد در جلد يازدهم، 200 مورد در جلد چهل و يكم و 280 مورد در جلد چهل و سوم.
شيخ انصاری نيز در كتاب مكاسب خود، به كشف اللثام بسيار استناد كرده است.
بنابراين بايد فاضل هندی را حلقه واسط مهمی در تاريخ اجتهاد شيعی بر شمرد. اين سلسله اجتهاد در عصر صفويه از محقق كركی (متوفا: 940 هـ.ق.) آغاز می‌شود. محقق، بنيان گذار مكتب فقهی منحصر به فردی است كه تداوم بخش مكتب او عبارتند از:
شيخ حسين بن عبدالصمد (متوفا: 984 هـ.ق.) پدر شيخ بهايی، شيخ بهايی (متوفا: 1030 هـ.ق.) ميرداماد (متوفا: 1040 هـ.ق)، حسين بن رفيع الدين معروف به سلطان العلماء (متوفا: 1064 هـ.ق)، آقا حسين خوانساری (متوفا: 1098 هـ.ق.)، آقا جمال خوانساری (متوفا: 1125 هـ.ق.) و فاضل هندی.[37]
اين مكتب توسط صاحب جواهر و صاحب رياض المسائل استمرار پيدا كرد. در اين فاصله، نقش اصلی را در احيای مكتب اجتهاد، وحيد بهبهانی برعهده داشت. در امتداد حركت پويای فقهی مكتب محقق كركی، مكتب ژرف نگر فقهی مقدس اردبيلی است كه توسط محمد بن علی موسوی عاملی (متوفا: 1011 هـ.ق.) نويسنده مدارك الاحكام، حسن بن زين‌الدين عاملی (متوفا: 1011 ه. ق.) مؤلف كتاب منتقی الجمان، عبدالله بن حسين شوشتری (متوفا: 1021 هـ.ق.) محقق سبزواری (متوفا: 1090 هـ.ق.) نويسنده كتاب كفايه الاحكام و فيض كاشانی ادامه يافت.[38]
تأليفات: در برخی از آثار فاضل هندی آمده است كه وی 80 تأليف درباره موضوعات مختلف علوم اسلامی نگارش كرده است.[39] گرايش و تبحّر وی در فقه و اصول بود. وی در زمينه‌های: عقايد، كلام، تفسير، نحو و ... به تلخيص و شرح آثار پيشينيان پرداخت. برخی از شرح‌های وی مانند كشف اللثام چنان عميق و مبسوط است كه خود تأليفی مستقل به حساب می‌آيد. از جمله كارهای تفسيری او تنظيم بخش‌های تفسيری كتاب امالی سيد مرتضی است.
فاضل هندی در تلخيص برخی متون نحوی نيز كوشش بسياری نمود.
شمار آثار او را تا 150 كتاب و رساله نوشته‌اند. تعدادی از آثار او عبارتند از:
1. تفسير قرآن.2. التّمحيص، (در علم بلاغت).3 . چهار آئينه: اين كتاب به زبان فارسی است و فاضل آن را در اثبات خدا، اجماع امت بر امامت غير معصوم، ملازم كفر است، تفسير آيه 40 سوره توبه و اثبات عصمت آل عبا، نوشته است.[40]4. حاشيه بر شرح مواقف.5. شرح هدايه.6. رساله عدم وجوب نماز جمعه در زمان غيبت امام (ره).7. زبده در اصول دين.8. شرح قصيده حميری.9. شرح ملخص التلخيص.10. شرح عوامل.
11. شرح زبده.12. شرح عقايد النسفيه.13 . كشف اللثام فی شرح قواعد الاحكام، در فقه.
14. كليد بهشت.15. مناهج السويه فی شرح الروضه البهيه، چهار جلد.[41] اين كتاب را فاضل هندی در 25 سالگی به رشته تحرير درآورده است.[42]
16. منيه الحريص علی فهم شرح التلخيص: اين كتاب از نخستين آثار فاضل اصفهانی و موضوع آن علم بلاغت است كه وی قبل از بلوغ نگارش آن را به پايان رسانده است.[43]
17. التنصيص علی معانی التّمحيص: اين كتاب در موضوع بلاغت نوشته شده و شرح مزجی است بر رساله «التمحيص» خودش، او تلخيص المفتاح خطيب قزوينی را در آن مختصر كرده است. اين رساله در سال 1073 هـ.ق به پايان رسيد[44] و در پايان كشف اللثام چاپ شده. اين كتاب را فاضل هندی در 12 سالگی تأليف كرد.[45]
18. الزهره فی مناسك الحج و العمره.19. احاله النظر فی القضاء و القدر.20. الزبده العربيه.
21. شرح الدره البريعه فی علم اصول الشريعه.22. الحور البريعه فی الاصول الشريعه.23. خلاصه المنطق.
24. الحاشيه علی المواقف.25. الحاشيه علی الهدايه الاثيريه للميبدی.
26. رساله فی الاحتياط الازمه العمل.27. عون اخوان الصفا علی فهم كتاب شفاء.28 اثبات الواجب فی اثبات الواجب.29. حكمت خاقانيه.30. السؤال و الجواب.31. شرح العوامل ملامحسن قزوينی.32. فهرست كنز الفؤاد.33. اللألیء العبقريه فی شرح العينیّه الحميریّه: اين كتاب به زبان عربی و شرح ادبی مفصل و مهمی است بر قصيده عينيه سيد اسماعيل حميری.34. النجاه: فارسی و درباره اصول دين است.35. بينش، غرض آفرينش.36. كاشف اسرار اليقين من اصول الشرع المبين فی شرح معالم الدين.37. قراح الاقتراح: به زبان عربی و درباره نحو می‌باشد و فاضل هندی در سال 1081 هـ.ق. آن را نوشته است.[46]38. موضح اسرار النحو.39. الرساله التهليليه.
40. الكواكب الدری: اين كتاب در موضوع تفسير و ادبيات و به زبان عربی می‌باشدو در سال 1097 هـ.ق تأليف شده است.[47]
41. حاشيه بر كافيه ابن حاجب. 42. تطهير التطهير عن اوهام شبه الحمير. 43. الزام العار لصاحب الغار: تفسير آيه 38 سوره توبه.[48] 44. حاشيه بر قرب الاسناد.45. الرسائل الكثيره. 46. تحفه الصالح: پاسخ به پرسش‌های شاگردش، مولی صالح بن عبدالله كزازی قمی است. وی در سال 1126 هـ.ق. آن را به شاه سلطان حسين اهدا كرد.[49]
وفات؛ فاضل هندی كه فخر عالم است نيز، دامنگيرش اين خاك غم است
فاضل هندی در روز سه شنبه بيست و پنجم رمضان سال 1137 هـ.ق. به سرای باقی شتافت و پيكرش در قبرستان تخت فولاد اصفهان دفن شد.[51] در كنار قبر او، قبر ملا محمد فضل معروف به فاضل نايينی قرار گرفته است كه به همين سبب، مردم قبر اين دو شخصيت علمی را به نام «فاضلان» می‌شناسند.[52]
تخت فولاد اصفهان؛ اين قبرستان از متبرّك‌ترين آرامگاه‌های ايران است. «و مؤمنين مخصوصاً به جهت برآمدن حاجت به سر قبر او (فاضل هندی) برای زيارت می‌روند و توسل می‌جويند. بسا باشد كه بعضی از مؤمنين به تخت فولاد می‌روند محض زيارت فاضل و اكتفا به زيارت آن بزرگوار نموده، به مزارهای ديگر نمی‌روند؛ كه او را اهمّ از همه می‌دانند.»[53]
