انتساب اولین تفسیر اثری به امام عسکری(ع)/ پیشگامی شیعه در تفسیر اثری

حامد شریعتی نیاسر، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث پردیس تهران در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، با اشاره به مکاتب و روش‌های تفسیری، به بیان نکاتی در رابطه با تفسیر اثری که سابقه آن به زمان پیغمبر اسلام(ص) برمی‌گردد، پرداخت که در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید.
ایکنا: نقطه نظر خود را در رابطه با معنای تفسیر اثری و تفاوت‌های آن با تفاسیر روایی بیان فرمایید:
کلمه اثر برگرفته از الأَثَارة؛ به معنای باقیمانده از چیزی است و در قرآن کریم هم داریم «أَوْ أَثٰارَةٍ مِنْ عِلْمٍ» (الاحقاف/۴) یعنی علم و دانشی که از پیشینیان برجای مانده باشد. تفسیر اثری را هم از آن رو «تفسیر اثری» گویند که در واقع تفسیری است برجای مانده از پیشینیان، از بزرگان صدر اسلام و در رأس آن‌ها شخص نبی مکرم اسلام(ص) و بعد به اعتقاد دانشمندان اهل سنت تفسیری که از صحابه و یا حتی تابعان به ما رسیده است و به اعتقاد ما تفسیری که از خاندان عصمت(ع) به ما رسیده است که گاه از آن با تعبیر تفسیر روایی یا «تفسیر بالمأثور» هم یاد می‌شود.
به این ترتیب اگر ما «اثر» را مترادف «روایت» بدانیم آنگونه که در کتاب‌های علم‌الحدیث تعریف کرده‌اند تفاوت چندانی بین تفسیر اثری و تفسیر روایی نخواهد بود و آن عبارت است از تفسیری که در آن مفسر به‌منظور تفسیر قرآن کریم به نقل روایات تفسیری پرداخته است گرچه برخی مراد از تفسیر اثری را تفسیری دانسته‌اند که در آن صرفاً روایات تفسیری آمده است و هیچگونه توضیحی از مفسر در آن مشاهده نمی‌شود ولی تفسیر روایی را تفسیری دانسته‌اند که رویکرد غالب مفسر در تفسیر آیات قرآن بیان و نقل روایات تفسیری است اما گاه به بیان آراء و دیدگاه‌های خود نیز می‌پردازد ولی به‌طور عمده برای تفسیر قرآن از روایات پیامبر(ص) و معصومان(ع) در شیعه و سخنان صحابه و تابعان در اهل سنت بهره می‌برد که البته این تفاوت نیز ناظر به تفاوت تعریف حدیث در این دو مکتب است.
ایکنا: لطفاً در مورد اولین تفسیر اثری جهان اسلام توضیحی بدهید و اهل سنت در این موضوع پیشگام بوده‌اند یا تشیع؟
در خصوص اولین تفسیر اثری که به‌طور مستقل و در قالب کتاب شکل گرفته باید از تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) نام برد و البته در خصوص صحت و یا عدم صحت این انتساب دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد و کارهای تحقیقی‌ای نیز انجام شده است؛ اما صرفنظر از این مباجث چنانچه این انتساب را بپذیریم این تفسیر نخستین تفسیر اثری یا روایی در جهان اسلام است و طبعاً با این توضیح شیعه پیشگام در تفسیر اثری است زیرا همانطور که بسیاری از کتاب‌های تاریخ حدیث و به خصوص آنچه خود دانشمندان اهل سنت نوشته‌اند تا حدود دو قرن پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) نسبت به کتابت و تدوین حدیث در جهان اهل سنت اهتمام جدی وجود نداشت و بلکه حتی از آن منع می‌شد و این امر روایات تفسیری را هم شامل می‌شد که طبق برخی نقل‌ها حتی به خصوص سیره برخی حاکمان از نهی نسبت به نقل روایات تفسیری و ممنوعیت تفسیر قرآن حکایت دارد. اما پس از تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) در همان دوره متقدمان تفاسیر روایی دیگری به نگارش درآمد و افرادی چون علی بن ابراهیم قمی، فرات کوفی و عیاشی به نگارش کتابی که در واقع صرف نقل و ثبت روایت‌های تفسیری معصومان(ع) ذیل آیات بود اهتمام کردند و در دوره‌های بعد از ایشان نیز تفاسیر دیگری چون نور الثقلین حویزی در قرن یازدهم و کنز‌الدقایق محمد مؤمن مشهدی در قرن دوازدهم در این خصوص قابل ذکر است.
در دوران معاصر نیز مرحوم آیت‌الله معرفت قصد نگارش کتاب تفسیری روایی جامعی را داشتند که متأسفانه با وفات ایشان ناتمام ماند و تنها تا اواسط سوره‌ بقره به انجام رسید و نام آن را هم «التفسیر الأثری الجامع» نهاده بودند. از میان تفاسیر مشهور روایی اهل سنت هم می‌توان به تفاسیری چون تفسیر القرآن العظیم ابن ابی حاتم رازی در قرن چهارم و درالمنثور سیوطی اشاره کرد.
ایکنا: اعتبار تفاسیر اثری و روایی در نزد اهل سنت و شیعه در چه حدی است؟
اعتبار تفاسیر روایی چه در شیعه و چه در اهل سنت به میزان اعتبار روایات نقل شده در آنها بستگی دارد و از این حیث نیازمند بررسی و آسیب‌شناسی هستند. خوشبختانه اخیراً کارهای خوبی در این خصوص انجام شده است و مقالاتی با عنوان آسیب‌شناسی روایات تفسیری به نگارش در‌آمده است و نیز مجله‌‌ای با نام تفسیر اهل بیت(ع) اخیراً توسط پژوهشکده تفسیر وابسته به مؤسسه دارالحدیث قم ویژه‌ مطالعات تفسیری و به خصوص تفاسیر روایی منتشر شده است که در شماره نخست آن مقاله‌ای با عنوان اعتبارسنجی منابع تفسیری روایی شیعه به قلم حجت‌الاسلام عبدالهادی مسعودی به چاپ رسیده است.
ایکنا: از دیدگاه شما در زمان معاصر شاخص‌ترین نمونه‌های تفاسیر اثری و روایی کدام کتاب‌ها هستند؟
از میان تفاسیر معاصر روایی همانگونه که بیان شد در شیعه می‌توان به کتاب «التفسیر الأثری الجامع» تألیف مرحوم آیت‌الله معرفت اشاره کرد که متأسفانه با وفات مؤلف ناتمام ماند و در آن ایشان قصد داشت تمامی روایات تفسیری شیعه و سنی ذیل آیات را جمع‌آوری کند و در قالب این اثر ارائه دهد و البته مقالاتی هم در معرفی این کتاب و نیز روش‌شناسی مؤلف آن نگاشته شده است که علاقه‌مندان می‌توانند به آن‌ها مراجعه کنند. همچنین  کتاب دیگری با عنوان «التفسیر الأثری» سال گذشته در این خصوص منتشر شد که گرد‌آور‌ی علیرضا برازش است و طبق گفته مؤلف سعی وی جمع‌آوری و گردآوری روایات تفسیری ذیل آیات قرآن کریم بوده است و برای حدود نود درصد آیات روایات مرتبطی را یافته و در این کتاب آورده است.
ایکنا: چه آسیب‌ها، نقاط قوت و ضعف‌هایی بر تفاسیر روایی و اثری وارد است؟
با توجه به اساس تفاسیر روایی و اثری که رکن اصلی در آن در شیعه حدیث و روایات رسیده از معصومان(ع) و در اهل سنت علاوه بر سخنان پیامبر(ص) سخنان صحابه و تابعان را نیز شامل می‌شود، بالطبع تمامی این روایات به شکل مطلق و صد درصد چه به لحاظ مضمون و چه محتوا خالی از اشکال نیستند و همین امر هم موجب شده تا مستشرقانی از قبیل برآشر بر اساس تفاسیر روایی متقدم امامیه اشکالات و شبهاتی را مطرح کنند که البته در جای خود پاسخ داده شده است و بی‌اساس بودن آن آشکار است. از این رو چه بسا عبارت‌هایی که به نام پیامبر(ص) و یا امام معصوم(ع) در قالب تفسیر آیه‌ای بیان شده باشد و منتسب به ایشان باشد اما وقتی مورد بررسی دقیق علمی قرار گیرد خلاف آن ثابت شود. از این حیث همان گونه که در مورد احادیث به تصریح معصومان(ع) بی‌نیاز از نقد و آسیب‌شناسی نیستیم در خصوص روایات تفسیری که اساس تفاسیر روایی را تشکیل می‌دهد و بخشی از منابع روایی ما است نیز قطعاً به همین شکل نیازمند آسیب‌شناسی و نقد و بررسی هستیم و خوشبختانه در سال‌های اخیر در مجموعه آموزش عالی رشته‌هایی با این موضوع تأسیس شده است که از آن جمله می‌توان به رشته علوم حدیث گرایش تفسیر اثری/روایی در مقطع کارشناسی ارشد اشاره کرد.
البته در کنار بحث آسیب‌‌شناسی تفاسیر روایی، این حسن بزرگ را نمی‌توان نادیده گرفت که به هر حال با فرض صحت روایات این تفاسیر، آنچه در آن آمده است سخن پیامبر(ص) و امامان معصومی است که به تصریح قرآن کریم مبین قرآن هستند و بهترین و کامل‌ترین بیان در خصوص آیات را دارند که این بیان و توضیح بر خلاف آراء دیگر افراد بشر خالی از اشکال و خطا است و با اطمینان خاطر قابل پذیرش؛ زیرا در واقع همانگونه که امام علی(ع) هم در نهج‌البلاغه اشاره دارند این قرآن به هر حال کتابی است «مسطور بین الدفتین» و با شما مردم سخن نخواهد گفت و ناچار ترجمانی برای آن باید وجود داشته باشد و آن ترجمان لسان گویای اهل بیت(ع) است که قرآن ناطق هستند، به‌عنوان مثال در نهج‌البلاغه امام علی(ع) بر برخی از آیات و عبارت‌های قرآنی چه به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم نکاتی تفسیری را بیان فرموده‌اند، از جمله «حیاة طیبه» را به قناعت تفسیر کرده‌اند یا مقصود از عدل و احسان در قرآن کریم در آیه «إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ»، (نحل/90) را چنین بیان می‌فرمایند که: «العدل الانصاف و الاحسان التفضل» و یا نکات دیگری که در خصوص معنای جاهلیت، داستان انبیای پیشین و یا آفرینش آدم و یا حتی تفسیر آیات توحیدی دارند همه نکات نابی است که از زبان گویای آن حضرت که قرآن ناطق است بیان شده است و ما با جان و دل آن را پذیرا هستیم و باید ارج نهیم و بدان عمل کنیم.