حضور قلب؛ نخستین ضلع نماز حقیقی/ مداومت در نماز؛ نردبان دستیابی به کمالات انسانی

حجت‌الاسلام والمسلمین حسین صفری، مدرس مرکز تخصصی مهارت‌های بیان و تفسیر قم و مدرس حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خوزستان، در تبیین ویژگی‌های اقامه نماز مفید، گفت: انسان‌ها به اقامه نمازی مأمور شده‌اند که ستون خیمه گاه دین است و قوام این ستون به رعایت هشت ضلع آن است. نبود هر کدام از این اضلاع ضعف و خلأیی را در اقامه نماز ایجاد می‌کند.

حضور قلب؛ نخستین ضلع نماز حقیقی

وی در ادامه به توضیح اضلاع هشت‌گانه نماز اشاره کرد و افزود: اولین ضلع این نماز؛ آگاهی و حضور قلب است؛ هر عملی بدون آگاهی برخوردار از ارزش و اثرِ مطلوب نیست همچون شخص خوابی که بدون اراده جدی گفتار و رفتاری را انجام دهد. نمازی نزد خدای سبحان مطلوب است که با ارداه و آگاهی برانجام آن صورت پذیرد.

صفری با اشاره به آیه 43 سوره نسا «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُکَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ وَلاَ جُنُبًا إِلاَّ عَابِرِی سَبِیلٍ حَتَّىَ تَغْتَسِلُواْ وَإِن کُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مِّنکُم مِّن الْغَآئِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَیَمَّمُواْ صَعِیدًا طَیِّبًا فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُمْ إِنَّ اللّهَ کَانَ عَفُوًّا غَفُورًا؛ اى کسانى که ایمان آورده‏‌اید در حال مستى به نماز نزدیک نشوید تا زمانى که بدانید چه مى‏‌گویید و [نیز] در حال جنابت [وارد نماز نشوید] مگر اینکه راهگذر باشید تا غسل کنید و اگر بیمارید یا در سفرید یا یکى از شما از قضاى حاجت آمد یا با زنان آمیزش کرده‏‌اید و آب نیافته‏‌اید پس بر خاکى پاک تیمم کنید و صورت و دستهایتان را مسح نمایید که خدا بخشنده و آمرزنده است»، عنوان کرد: فردی که به معانی نماز آگاهی ندارد و نمی‏‌داند با چه کسی سخن می‏‌گوید گرچه از نظر فقهی نمازش صحیح است؛ اما از نظر معرفتی پذیرفته نیست و چنین نمازی اقامه نشده بلکه صرفاً برگزار شده، برگزاری بی اثر.

اخلاص و مرکزیت نماز در عبادات

مدرس مرکز تخصصی مهارت‌های بیان و تفسیر قم و مدرس حوزه و دانشگاه، نماز با اخلاص را دومین ضلع این اضلاع دانست و گفت: در آیه 162 سوره انعام خداوند می فرماید: «قُلْ إِنَّ صَلاَتِی وَنُسُکِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ؛ بگو در حقیقت نماز من و [سایر] عبادات من و زندگى و مرگ من براى خدا پروردگار جهانیان است». از ان آیه نکاتی به دست می‌آید؛ از حضرت علی(ع) روایت شده که رسول اکرم(ص) در آستانه‏ نماز این آیات را قرائت می‌فرمودند. همچنین در دیگر نکته این آیه آن است که مرگ، بر حیات احاطه دارد و حیات بر نُسُک، و نُسُک بر نماز. بنابراین، نماز، هسته‏ مرکزى عبادات بوده و بیشترین جلوه عبادی را دارد.

وی در ادامه توضیح آیه گفت: ارزشمندی و استحکام هر عملی به میزان خلوص آن است در این آیه «لام» در «لله» به معنای اختصاص و بیانگر نمازی با جهت و انگیزه به سوی خدای متعال است چراکه به غیر از خداوند، هیچ کس و هیچ چیز باقى نیست.

صفری با توجه به آیه 103 سوره نساء «فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْکُرُواْ اللّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَابًا مَّوْقُوتًا؛ و چون نماز را به جاى آوردید خدا را [در همه حال] ایستاده و نشسته و بر پهلوآرمیده یاد کنید پس چون آسوده‏خاطر شدید نماز را [به طور کامل] به پا دارید زیرا نماز بر مؤمنان در اوقات معین مقرر شده است»، تصریح کرد: تاثیر گذاری عمل در صورتی نتیجه‌بخش خواهد بود که در زمان مناسب انجام پذیرد و یکی از عوامل موثر در اقامه نماز به موقع اداء شدن آن است.

مدرس مرکز تخصصی مهارت‌های بیان و تفسیر قم عنوان کرد: خداوند براساس آیه «وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّکَاةَ وَارْکَعُواْ مَعَ الرَّاکِعِینَ؛ و نماز را بر پا دارید و زکات را بدهید و با رکوع‏‌کنندگان رکوع کنید(43/بقره)»، بر  اقامه به جماعت آن تاکید دارد. ترغیب به رکوع با راکعان، و برانگیختن‏ به‏ اقامه‏ جماعت‏ از دیگر ویژگی‌های اشاره شده به اقامه نماز در این آیه است.

اقامه نماز جماعت با هدف برپایی آن در جامعه انسانى

وی در ادامه با بیان اینکه نماز ستون دین است، اظهار کرد: ستون، بر پاداشتنی است و برپاداشتن ستون از عهده فرد بر نمی‌آید و گروهی باید اقدام به برپایی آن کنند و در این آیه تاکید خداوندی بر آن است که نماز به جماعت اقامه شده تا آئین نماز در جامعه انسانى برپا شود.

صفری، مراقبت بر نماز را ضلع پنجم این اضلاع دانست و گفت: ممکن است عملی آگاهانه و بااخلاص و به موقع باجماعت اقامه شود اما به دلیل آنکه مراقبت و مداومت بر آن نبوده باعث تضییع آن می‌شود. خداوند در قرآن کریم تعبیر محافظت را به عنوان یکی از جدی‌ترین و اساسی‌ترین ویژگی‌های دینداران و پرهیزکاران در آیه 9 سوره مومنون «وَالَّذِینَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ؛ و آنان که بر نمازهایشان مواظبت مى‌‏نمایند» بیان می‌فرماید. در این آیه واژه «یحافظون» از ماده «حفظ»، در باب مفاعله، دلالت بر عملی می‌کند که دوسویه باشد.

مداومت در نماز؛ نردبان دستیابی به کمالات انسانی

مدرس مرکز تخصصی مهارت‌های بیان و تفسیر قم عنوان کرد: مداومت بر نماز توسط نمازگزار دیگر ضلع این شکل معنوی را تشکیل می‌دهد؛ علت بی‌ثمرشدن اعمال که موجب دست نیافتن به موفقیت‌ها و خواسته‌ها می‌شود نبود استمرار و مداومت بر انجام کارها است. بنابراین از آنجا که هدف از برپایی نماز، دست‌یابی به کمالات انسانی است تداوم در برپایی این ضیافت الهی از لوازم دست‌یابی به این هدف والا است. در آیه 23 سوره معارج «الَّذِینَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ؛ همان کسانى که بر نمازشان پایدارى مى‏‌کنند» به ستودن مداومت در نماز اشاره شده است.

وی، صبوری و خرج حوصله در انجام نماز را دیگر موضوع مهم برشمرد و افزود: از دیگر مفاهیمی که موجب تحقق اقامه نماز و مهیا شدن وجود آدمی برای اثرپذیری از این عمل می‌شود مفهوم «صبر بر نماز» است خداوند خطاب به پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها لا نَسْئَلُکَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُکَ وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوى؛ و خانواده‏‌ات را به نماز فرمان ده و بر آن پایدار باش. ما از تو روزى نمى‏‌خواهیم، (بلکه) ما تو را روزى مى‏‌دهیم، و سرانجامِ (نیکو) براى (اهل) تقوا است(123/طه)».

صبوری برابر گناهان؛ اثر زنده نگاهداشتن نماز

صفری افزود: در حدیث قدسی خداوند به حضرت داود خطاب می‌کند: «اینها چه بسیار در رکعات طولانى نماز شبشان از ترس گریه کرده‏‌اند؛ ولى نزد من کوچکترین ارزشى ندارند. زیرا من به قلب آنان نگاه کردم و فهمیدم که اگر از نماز فارغ شوند و یک زن زیبا را ببینند و آن زن خود را به آنها تسلیم کند، آنها قبول مى‏‌نمایند». در نتیجه مفهوم صبر بر نماز، صبوری و مقاومت برابر گناهان و استقامت در زنده نگهداشتن آثار نماز است.

وی ادامه داد: نماز، موضوع حملات شیطان است و شیطان مانع جریان نمازاست؛ در این ارتباط آیه 91 سوره مائده چنین می‌فرماید: «إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَن یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاء فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَن ذِکْرِ اللّهِ وَعَنِ الصَّلاَةِ فَهَلْ أَنتُم مُّنتَهُونَ؛ همانا شیطان مى‏‌خواهد با شراب و قمار میان شما دشمنى و کینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا و از نماز باز دارد پس آیا شما دست برمى‏‌دارید».

مدرس حوزه و دانشگاه تصریح کرد: آخرین ضلع این اضلاع خشوع است که مهمترین شرط اقامه نماز به شما می‌رود. در آیات اولیه سوره مومنون نخستین ویژگی اهل ایمان این‌گونه بیان شده است: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ؛ قطعاً مؤمنان رستگار شدند. همان کسانى که در نمازشان خشوع دارند».

وی خاطرنشان کرد: آدمی تا در نماز خاشع نباشد، توجه، حضور قلب و مراقبت دائمی بر آن نداشته باشد و صبورانه برابر تهدیداتی که موجب تخریب و تضعیف نماز می‌شوند مقاومت نشان ندهد، هرگز به حقیقت نماز دست نمی‌یابد.