پاسخگویی قرآن به تمامی نیازهای بشر، مبنای شیوه تفسیری شهید صدر است

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحمید جزایری، مدیر گروه قرآن و علوم جامعة‌المصطفی(ص) العالمیة در گفت‌‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، با بیان اینکه تفسیر موضوعی به دو شاخه تقسیم می‌شود، گفت: یک نگاه تحت عنوان تفسیر موضوعی سنتی یا درون متنی است. در این شیوه تفسیری مثل شیوه تفسیری آیات عظام سبحانی، جوادی آملی یا مکارم شیرازی که در برخی کتاب‌هایشان می‌بینیم مثلاً موضوع شفاعت که یک موضوع قرآنی است را از قرآن انتخاب می‌کنیم و آیات مرتبط با این موضوع را در کنار هم قرار می‌دهیم و به یک نتیجه‌ای می‌رسیم.

وی افزود: ولی شیوه بعدی، شیوه موضوعی برون‌متنی است که مبتکر این شیوه مرحوم شهید صدر بود و یکی از نوآوری‌های بسیار قابل توجه شهید صدر، احیا و تبیین این شیوه است. هرچند این شیوه قبلاً به‌صورت محدود و غیرضابطه‌مند مورد استفاده بوده است.

جزایری ادامه داد: معمولاً در مورد مسائل روشی در طول تاریخ، رده‌هایی از آن مطرح شده است؛ ولی یک شخصیت علمی این هنر را دارد که آن پیشینه را به‌خوبی دریابد و بتواند منشأ یک تحول و احیا باشد؛ کما اینکه ارسطو منطق را تأسیس نکرد، در واقع آن منطقی که بود را ساماندهی و مدون کرد. مرحوم شهید صدر نیز این شیوه تفسیری را سامان‌دهی و معیارمند کرد و ابعاد مختلفش را به‌صورت کامل روشن کرد.

مدیر گروه قرآن و علوم جامعة‌المصطفی(ص) عنوان کرد: به تعبیری که خود مرحوم شهید صدر دارند، منظور از این شیوه این است که ما در ابتدا دغدغه‌های زندگی را پیدا کنیم. سؤالاتی که از زندگی اجتماعی یا از علوم به‌دست می‌آید را کشف کنیم. به‌طور مثال رابطه دین و سیاست، نقش دین در حکومت یا نظریه فمینیستی. پس گام اول استخراج و دریافت یک سؤال و مسئله از بطن جامعه یا از علوم روز است. گام دوم اینکه دیدگاه بشر را در مورد آن سؤال و دغدغه به دست بیاوریم مثلاً در بحث حقوق بشر و حقوق کودک، تنبیه، تربیت و حضانت کودک و... این دغدغه‌ای است که در جامعه است. بعد ببینیم جامعه بشری و علوم بشری اعم از علوم طبیعی یا علوم انسانی این مسئله را چگونه تحلیل کردند و چگونه پاسخ دادند.

وی افزود: در مرحله بعد به قرآن مراجعه کنیم و دیدگاه قرآن را دربیاوریم. اینجا مرحوم شهید صدر یک کلیدواژه به نام استنطاق دارد که از نهج‌البلاغه به عاریت گرفته است. یعنی ما قرآن را به نطق درآوریم. نکته مهم این است که این نظریه بر این مبنا استوار است که قرآن پاسخگوی نیازهای ماست. البته سنت هم در کنار قرآن طبیعتاً مطرح است. قرآن پاسخ‌گوی نیازهای ماست. قرآن وظیفه دارد دغدغه‌های اصلی در مسیر هدایت را پاسخگو باشد. قرآن تمام اطلاعات مورد نیاز ما را دارد. این ما هستیم که باید بتوانیم آن اطلاعات را آشکار کنیم؛ قرآن هم این چنین است. قرآن برای سؤالاتی مثل نقش زن در جامعه، رابطه دین و سیاست، تنبیه کودکان، برخوردهای افراطی و تفریطی، دفع افسد به فاسد، مجازات قبل از وقوع جرم و ده‌ها سؤال دیگر، در درون خود پاسخ را دارد.

جزایری عنوان کرد: مرحوم شهید صدر معتقد است که حقیقت تفسیر این تفسیر است والا تفسیر ترتیبی یا موضوعی سنتی، مقدمه تفسیر هستند؛ به بیان دیگر این شیوه مرحوم شهید صدر، قرآن را وارد زندگی روزمره بشر می‌کند و امتیاز مهم آن این است که ما چون دیدگاه بشری را دریافتیم، دیدگاه قرآن را هم دریافته‌ایم؛ در گام بعد بین این‌ها مقایسه‌ می‌کنیم و در این مقایسه برتری‌های نگاه قرآن قابل کشف و تفوق قرآن بر علوم رقیب به‌خوبی قابل دستیابی است.

وی با اشاره به نظر مرحوم صدر در این باره، گفت: ایشان در این دیدگاهشان یک نظری دارند و آن این است که هر چه اطلاعات ما بیشتر باشد، هرچه ابعاد مسئله برای ما روشن‌تر باشد و با آن اطلاعات بیشتر و با آن ابعاد علمی بیشتر خودمان را به قرآن عرضه کنیم پاسخی که از قرآن می‌گیریم، کامل‌تر و جامع‌تر است. به عبارت دیگر قرآن منبعی است که در آن، آنچه که برای هدایت لازم است ذخیره شده است. ما باید اول روشن کنیم سؤال و دغدغه ما چیست و چه ابعادی دارد و بعد برای پاسخ این سؤال، متناسب با آن سؤال از آن منبع بتوانیم برداشت کنیم.

یکی از جلوه‌های استنطاق قرآن، تفسیر موضوعی برون متنی است

جزایری عنوان کرد: خود مرحوم شهید صدر این روش را در مواردی مثل بحث سنت‌های اجتماعی به‌صورت تطبیقی و کاربردی اجرا کرده است. یعنی صرفاً یک بحث تئوری و نظری نیست. روشی است که در مقام عمل اجرا شده است و قبل از مرحوم شهید صدر، امیرالمؤمنین(ع) به این مطلب تأکید فرموده است، البته نه تحت عنوان روش تفسیری. امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه فرمودند قرآن، کتاب خداست، آن را به سخن دربیاورید. یکی از جلوه‌های استنطاق قرآن، همین تفسیر موضوعی برون متنی است.

تفاوت روش مرحوم صدر و تفسیر بین رشته‌ای

وی ادامه داد: یک نکته مهم در این جا لازم است بیان شود و آن تفاوت روش مرحوم شهید صدر با تفسیر بین رشته‌ای است. در تفسیر بین رشته‌ای، علم رقیب در واقع اصل قرار می‌گیرد و قرآن فرع. اما در تفسیر موضوعی شهید صدر این چنین نیست. اصل، قرآن است؛ لکن علم رقیب برای ما طرح مسئله می‌کند و ابعاد مسئله را تا حدودی ابتدایی روشن می‌کند ولی پاسخ اصلی و اصالت در پاسخ مربوط به قرآن است و این امتیازی است که این روش هم بر تفسیر ترتیبی و هم بر تفسیر بین رشته‌ای دارد.

جزایری در رابطه با تحقیقاتی که به روش مرحوم صدر تأسی کرده‌اند، گفت: خود من روش شهید صدر را در یک پایان‌نامه‌ای که تحت عنوان «روش‌شناسی تفسیر حقوقی قرآن» تألیف کردم مورد استفاده قرار دادم و بر اساس شیوه مرحوم شهید صدر، نحوه تفسیر حقوقی قرآن را به‌طور مفصل در آنجا مطرح کرده‌ام. مرحوم شهید صدر در تفسیر اجتماعی روش خودش را پیاده کرد و در مجموعه تفسیر حقوقی قرآن نیز همین روش اجرا شد.

وی اظهار کرد: متأسفانه صدام مهلت را از مرحوم شهید صدر گرفت. ایشان روش را به‌طور کامل بیان کردند و مثال‌هایی از آن را اجرا کردند ولی فرصت اینکه یک دور قرآن را با این روش مورد تجزیه و تحلیل کامل قرار بدهند، نداشتند. اما «اقتصادنا»ی ایشان تا حدودی مبتنی بر همین روش است و سخنرانی‌های محدود و متفرقه‌ای هم مرتبط با این روش و تطبیق آن بر آیات قرآن دارند. تحت عنوان کتاب سنت‌های اجتماعی در قرآن است که به چند زبان ترجمه و چاپ شده است.

جزایری با بیان اینکه در واقع می‌توان گفت کتاب اقتصادنا تفسیر موضوعی در مباحث اقتصادی است، عنوان کرد: این کتاب در یک جلد چاپ شده است و علاقه‌مندان می‌توانند به لوح فشرده مجموعه آثار شهید صدر برای دسترسی به آن مراجعه کنند، در آن جا مواردی از این تفسیر به‌طور مستقل یا به‌طور ضمنی در دسترس است؛ ولی نکته مهم اینجاست که مرحوم شهید صدر روش ارائه داد؛ در واقع مثل مهندسی که یک طرح ساختمانی را ارائه می‌دهد. طبیعتاً این روش را افراد مختلف و محققان می‌توانند در اختیار داشته باشند در واقع یک عینکی برای تفسیر است؛ لذا حد توقفی ندارد.

وی افزود: ما می‌توانیم هر سؤال و دغدغه ذهنی و اجتماعی را به قرآن ارائه دهیم و بر اساس این روش از قرآن پاسخ آن را دربیاوریم. مثلاً آیا حکومت انتصابی است یا انتخابی، نقش مردم در مشروعیت و مقبولیت حکومت‌ها چیست. رابطه مردم و حاکمیت و دولتمردان باید چگونه باشد. تمام این‌ها سؤالات و دغدغه‌هایی است که متوجه هر انسانی است. این سؤال و دغدغه را ما می‌توانیم بر اساس روش شهید صدر به قرآن ارائه دهیم و پاسخ قرآن را استخراج کنیم و با پاسخ‌هایی که علوم بشری داده‌اند مقایسه کنیم و ابعاد مختلفش را از هم تشخیص دهیم.

جزایری عنوان کرد: در واقع الهام‌بخش شهید صدر، کلام امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه است و خودشان به این مطلب تصریح دارند. در این فاصله کسی توجه به این نکته را به این دقت نداشته است. مرحوم شهید صدر چندین نوآوری داشته است که به خاطر بعد علمی‌شان قبل از ایشان کمتر بوده است یا اگر هم افرادی بوده‌اند این را اعلام نکرده‌اند؛ یعنی ممکن است افرادی بوده باشند ولی به‌صورت روشن و شفاف آن را بروز نداده‌اند، چه در این دیدگاه، چه در نظریه راه اعتبار استقرا، یا نظریه حق الطاعة یا نظریه انکار اصل برائت عقلی، این‌ها دیدگاه‌هایی است که مرحوم شهید صدر داشته‌اند و قبل از ایشان به‌صورت شفاف، جامع، مدون شده کمتر مورد توجه بوده است.

شهید صدر نوآوری‌های خود را با یک روش‌شناسی قابل دفاع ارائه می‌دهد

وی با بیان اینکه هنر شهید صدر در واقع این است که نوآوری‌های خود را با یک روش‌شناسی قابل دفاع ارائه می‌دهد، گفت: بعد از ایشان، این روش در خیلی از مقالات، سخنرانی‌ها و کتاب‌ها کم و بیش بوده است. البته این روش طبیعتاً سختی‌های خاص خودش را هم دارد. شخصی می‌تواند از این روش استفاده کند که به آن علم رقیب آشنا باشد یا با آن دغدغه اجتماعی و ابعاد آن آشنا باشد. مثلاً اگر بحث حقوقی است به علم حقوق، اگر بحث تاریخی است به علم تاریخ، اگر بحث سیاسی است به علم سیاست آشنا باشد و بعد دیدگاه قرآن را هم بتواند با آن تطبیق دهد. افرادی بوده‌اند که این روش را پیش گرفته‌اند. مقالاتی با همین نام منتشر شده است. بسیاری از اندیشمندان دیگر هم اسمی از ایشان نبرده‌اند ولی در عمل، متأثر از نگاه ایشان بحث‌های تفسیری خود را مطرح کرده‌اند. بسیاری از این مقالاتی که در مورد مسائل روز و قرآن است آن‌ها هم در واقع متأثر از همین روش شهید صدر است مثل نگاه فمینیسم و قرآن، لیبرالیسم و قرآن، نقش رأی مردم در حکومت و ...، پاسخ به این سؤال‌ها طبیعتاً غیر از راه روش‌شناسی نبوده ولو در مقام بیان اسمی از ایشان برده نشده باشد ولی عملاً روش و متدولوژی هم متدولوژی تفسیر موضوعی برون متنی است.

جزایری در پایان اظهار امیدواری کرد خداوند به متفکران ما این فرصت را بدهد که روش‌های تفسیری را بتوانند توسعه و تعمیق بدهند و کلام مرحوم شهید صدر به‌عنوان کلام آخر نباشد.