تفسیر احسن الحدیث، وقوع انقلاب اسلامی را از برکات بازگشت به قرآن می‌داند
گروه اندیشه: در دوران معاصر شاهد نگارش تفاسیر زیادی بر قرآن کریم به زبان فارسی هستیم، اما آنچه مغفول مانده، نقد و بررسی تفاسیری است که کمتر شناخته شد‌ه‌اند و چندان مورد چالش و بررسی قرار نگرفته‌اند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، به واسطه اهمیت تفاسیری چون المیزان، نمونه و تسنیم، سایر تفاسیر معاصر فارسی کمتر دیده‌شده‌اند. تعداد پر شماری تفسیر قرآن انجام شده که می‌تواند نکات مثبت و منفی زیادی داشته باشد و عدم بررسی و نقد در خور این تفاسیر باعث می‌شود تا اهتمام بیشتری نسبت به بررسی و نقد این تفاسیر صورت گیرد. در پی گزارشی از برخی تفاسیر معاصر که در سال گذشته در خصوص آنها مطالبی در خبرگزاری ایکنا منتشر شد، قابل ملاحظه است.
مخزن العرفان
تفسیر مخزن العرفان نوشته بانو امین اصفهانی است. وی شاگرد مرحوم میرسیدعلی اصفهانی‌نجف‌آبادی و شیخ مظاهری اصفهانی بود. این تفسیر به صورت ترتیبی نگاشته شده است و کل قرآن را در بر می‌گیرد. بانوامین از شیوه‌های قرآن به قرآن، روایی در این تفسیر بهره جسته و در کنار این دو نگاه عقلی و عرفانی به مباحث به کار رفته است. این تفسیر مطالب عمومی که در اغلب تفاسیر وجود دارد از قبیل بیان تعداد آیات، مکی و مدنی بودن سوره‌ها، فضایل سور، شرح لغات و واژگان و شرح عمومی آیات را در خود جای داده است. این تفسیر مخاطب عام را در نظر داشته و از بیان نکات تحصصی اجتناب کرده است. مهم‌ترین گرایش مفسر بر خلاف عنوان عرفانی، گرایش اخلاقی و تربیتی است. مخزن العرفان روش واحد و غالبی ندارد، در این تفسیر نه از روش قرآن به قرآن و نه روش روایی محوریت نداشته و این شیوه‌های تفسیری در موقعیت‌هایی که امکان استفاده وجود داشته اعمال شده است. حجت‌الاسلام و المسلمین حسین علوی‌مهر، رئیس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه علمیه معتقد است که، مفسر در تفسیر مخزن العرفان هر جا مشکلی یا هر جا بحثی به تناسب دیده است به آن روش تکیه کرده و روشی را انتخاب کرده است و به تفسیر پرداخته است. و این مسئله در چارچوب روش‌شناسی مطلوب نیست.
انوار جاودان در تفسیر قرآن
تفسیر انوار جاودان در تفسیر قرآن به قلم آیت‌الله ابوالقاسم خزعلی تدوین شده است. مفسر در تفسیر خود از روش جامع استفاده کرده است. طی سال‌های 55-1350 دو جلد از انوار جاودان منتشر شد که تا آیه 33 سوره بقره را در بر می‌گیرد. صاحب این تفسیر در بحث‌های خود کاملاً بحثی روشمند ارائه می‌دهد و ثانیاً روشمندی بر پایه مختصات دانش تفسیر قرار گرفته است؛ یعنی هم مختصات مربوط به حوزه علوم قرآن و هم مختصات مربوط به حوزه تفسیر معارف قرآن در نظر گرفته شده است. حجت‌الاسلام و المسلمین محمدصادق یوسفی مقدم، رئیس مرکز فرهنگ و معارف قرآن معتقد است که عدم تکمیل این تفسیر یکی از نواقص این اثر می‌باشد.
تفسیر روشن
میرزاحسن مصطفوی تفسیر روشن را در شانزده جلد که شامل کل قرآن می‌شود نگاشته است. این تفسیر بر مبنای غیر مجازی بودن کلمات قرآن و اهمیت بعد تربیتی کتاب الله ترتیب داده شده است. مصطفوی بر آن است که قرآن قطعی السند و ظنی الدلاله است و این بدان معناست که سند قرآن قطعی است اما دلالت و مفهوم آن قطعی نیست. او کوشیده است برای بیان معنای صریح قرآن از روایات استفاده کند اما از نظر مولف نمی‌توان او را قائل به روش روایی دانست. مفسیر معتقد است که قرآن آسمانی و کلام الله مجید نازل به رسول اکرم همین قرآن کریم موجود در میان مسلمین است و هیچ گونه کم و زیاد و تحریفی در آن صورت نگرفته و دست به دست و سینه به سینه به ما رسیده است و روایات دیگر همه در مقام تاویل بوده و یا از جهت دلالت و یا سند، ضعیف و قابل اعتماد نیستند. روش این تفسیر استدلالی است و شکل متمایزی از تفاسیر دیگر دارد. مفسر در اثر خود ابتدا لغات هر آیه را معنا کرده، سپس ترجمه آیه را آورده است آنگاه در مرحله بعد و در صورت نیاز روایتی در تفسیر آیه ذکر کرده و پس از آن توضیحات و تفسیر و برداشت خود را بیان می‌کند و در پایان می‌کوشد لطایف و ترکیب آیه را بیان می‌کند. ویژگی‌های این تفسیر که در مقدمه مؤلف هم بازگو شده عبارت است از این که ترجمه تمام لغات از کتاب مؤلف به نام التحقیق فی کلمات القرآن اخذ شده است. همچنین وی اعتقادی به اختلاف قرائات ندارد و قرائتی به جز قرائت مشهور را معتبر نمی‌داند و در این باب بحث مبسوطی آورده است. مؤلف در نقل اقوال و آرای مفسرین پیشین، بسیار خوددار و نقل آرای برخی از مفسرین را تکثیر شبهه و ایجاد حیرت و ضلالت می‌داند و معتقد است «مفسر، در صورتی که دارنده شرایط تفسیر باشد و از نورانیت باطنی و روحانیت تام و آگاهی علمی و ادبی برخوردار باشد، به واقعیت و حق نزدیک خواهد شد و نیازی به این آراء ندارد.»
تفسیر احسن الحدیث
این تفسیر 13 جلدی نوشته سیدعلی‌اکبر قرشی دربردارنده تفسیر تمام قرآن کریم بوده و در مدت 9 سال یعنی از سال 1355 شمسی تا 1364 شمسی نگارش یافته است. سبک تفسیر چنین است که آیات نوشته شده و بلافاصله ترجمه می‌شوند و در (شرح) آیات تفسیر می‌شوند و در (نکته‌ها) برداشت‌هایی از آیات و مطالبی ذکرمی‌شود که اگر در شرح‌ها گفته می‌شد مطلب طولانی می‌گردید. تفسیر او علاوه بر مباحث لغوى و اعتقادى به ذکر روایات نیز اهتمام داشته و اخبار اهل بیت(ع) را از کتابها و تفسیرهاى روایى نقل کرده است. نخست به تفسیر آیه به آیه و سپس به نقل و بررسى روایات در ذیل آیات و کلمات مفسران مىپردازد و به جنبه درایى و علمى نیز در توضیح آیات، توجه کرده است. کتاب تفسیرى او روان، ساده و داراى جهتگیرى تربیتى و بحثهاى اجتماعى و هدایتى است. از اینرو، تفسیر او تربیتى و اجتماعى نیز هست. از جمله ویژگی‌های خاص نویسنده تفسیر ابراز ارادت به انقلاب اسلامی و بنیانگذار آن است تا جایی که وی در این باره می‌نویسد: «انقلاب اسلامى ایران که به دست تواناى فرزند قرآن حضرت امام خمینى (مد ظله) پایهگذارى شده، نمونه دیگرى از آثار قرآن مجید است، این انقلاب از قرآن الهام گرفته و اهداف قرآن در آن پیاده مىشود: قلع و قمع محاربین و مفسدین، مبارزه با شرق و غرب و قدرت‌هاى شیطانى، جهاد با کفار و اهل طغیان، ایستادن در مقابل منافقین، ارتباط با دولت‌هایى که به‌فکر مسالمت هستند، اجرای حدود الهى، تشکیل مجلس شوراى اسلامى، به انزوا کشاندن شرک و کفر، طرفدارى از مستضعفان جهان، بسیج نیروهاى مسلمان و صدها امثال آن، نمونههاى درخشانى از فرمودههاى قرآن مجید است که چهره محیط ایران را چهره اسلامى و توحیدى کرده و محیط رجعت قرآن، رجعت رسول‌الله، رجعت امامان معصوم(ع) را به وجود آورده است، آرى باید به قرآن روى آورد و براى سعادت دو جهان از قرآن و فرموده اهل بیت(ع) که «ثقلین» هستند الهام گرفت.»
همگام با وحی
تفسیر همگام با وحی اولین تفسیر شیعه به ترتیب نزول قرآن و به قلم حجت الاسلام و المسلمین عبدالکریم بهجت پور است. تا کنون سه جلد از این تفسیر که شامل تفسیر چهل و شش سوره از قرآن کریم است در اخباری که امسال منتشر شد قرار بود جلد چهارم و پنجم اثر نیز منتشر شود. پیشتر مهدی بازرگان در «پا به پای وحی» به انتشار کتابی در خصوص ترتیب تنزیل سور اقدام کرده بود. در تفسیر همگام با وحی هدف این است که سوره‌ها و آیه‌ها به ترتیب نزولشان بر پیامبر اکرم(ص)، به جهت کشف تحول‌آفرینی‌ای که در جامعه معاصر نزول پدید آمد، تفسیر شوند. مفسر کوشیده است طی سه جلد 53 گام تحولی قرآن را نشان دهد، هر یک از این گامها، یکی از حلقههای برنامه جامع قرآن برای تحول مردم است. ترکیب منظم این گامها، ما را در مسیر تحول قرآن پیش میبرد و با مشی و شیوه تحولآفرین قرآن در عصر نزول آشنا میسازد. با مطالعه و بررسی این گامها میتوان به مهندسی ارائه شده قرآن از فرهنگ جامعه معاصر نزول، دست یافت. البته دستیابی به مهندسی فرهنگ و مهندسی فرهنگی جوامع دیگر، مؤلفههای دیگری نیز میطلبد.
تفسیر جامع
تفسیر جامع آیت‌الله سیدابراهیم بروجردی به زبان فارسی و در هفت جلد توسط کتابخانه صدر تهران در سال‌های 1334 تا 1340 شمسی منتشر شده است. این تفسیر 4000 صفحه‌ای کوشیده است تا از مدار روایات معصومین(ع) خارج نشود و کل قرآن را به ترتیب تفسیر کند. بروجردی در مقدمه می‌گوید که کوشش داشته تا تفسیرش را با بیانی سهل و ساده به انجام برساند. نگارنده آغاز تفسیرش را مقارن و مزین به میلاد امام زمان(عج) عنوان کرده است. بر اساس مقاله‌ای در دانش‌نامه اسلامی، تفسیر جامع در حقیقت گردآوری روایات تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)، تفسیر عیاشی و تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی بوده و آن را باید نوعی ترجمه این چند کتاب روایی دانست. بروجردی در ذیل این مقدمه که قرآن در خصوص ائمه نازل شده است، می‌نویسد: «خداوند وجودهای مقدس معصومین را مظاهر اسماء و صفات جلالیه و جمالیه خود قرار داده و به واسطه آن انوار طیبه شناخته می‌شود و مردم بوسیله آنها به پرستش خداوند قیام و اقدام می‌نمایند و قرب خداوند برای کسی حاصل نشود مگر به تقرب و نزدیکی به‌ائمه، و احدی به خدا ایمان نمی‌آورد مگر با ایمان آوردن و معرفت به آنها و هیچکس را خداوند به درجه بلندی نمی‌رساند مگر به ولایت و دوستی آل محمّد (ع) پس هر امری که در قرآن درباره ایمان و خداشناسی و تقرب بذات ربوبی وجود دارد، در حقیقت امر به ایمان و شناسائی و نزدیک شدن به ائمه است و هر تکلیفی که برای نزدیکی بخدا است مراد نزدیکی به آنها است و هر مدحی که برای مؤمنین است منظور مدح ایشان و شیعیان آنها است و هر ذم و عقابی که برای کفار و دشمنان خدا بیان شده در واقع راجع به کفار و دشمنان آل محمّد (ع) می‌باشد.»
تفسیر کاشف
تفسیر کاشف با عنوان فرعی ت‍وص‍ی‍ف‍ی از چهره م‍وزون سور قرآن و رواب‍ط آیات، توسط سیدمحمدباقر حجتی و عبدالکریم بی‌آزار شیرازی تالیف و تا کنون هشت جلد از آن منتشر شده است. این تفسیر ابتدا پیام اصلی هر سوره را بیان کرده و آنگاه به تقسیم موضوعی آیات سوره پرداخته است. همچنین این تفسیر کوشش کرده است تا از نقشه و عکس نیز استفاده کند. دریافت اغراض سوره‌ها دغدغه بسیار ارزشمندی است. البته اینکه آیا اغراضی که مفسران برای سوره‌ها عنوان کرده‌اند مورد قبول دیگران است و یا نه مطلب دیگری است. شاید بتوان دلیل کند شدن روند چاپ جلد‌های دیگر این تفسیر را در دشواری این دغدغه و هدف دانست. مفسران بر اساس مبنایی که انتخاب کرده‌اند، باید برای هر سوره غرضی مشخص کنند که با غرض سوره‌های دیگر متمایز باشد، از این رو مفسران باید 114 غرض متفاوت را ارائه نمایند که در کل کتاب هدایت بودن قرآن را نیز ثابت کند و این کار بسیار دشواری است. خصوصا در مواردی اغراض سوره با آیات سوره تفاوت دارند و حل این تعارض بین آیات و اغراض دشوار است.
