ویژگی‌های تفسیر ابوی همسر امام(ره)/ تفسیر صافی؛ الگوی مرحوم ثقفی
گروه اندیشه: مدیر گروه قرآن و حدیث دانشگاه قم معتقد است که تفسیر روان جاوید، سلیس و مجمل بوده، دارای رویکرد تربیتی است و مولف آن، تفسیر صافی مرحوم فیض کاشانی را الگوی خود قرار داده است.
حجت‌الاسلام و المسلمین سیدرضا مودب، مدیر گروه آموزشی علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در خصوص تفسیر روان جاوید گفت: این تفسیر اثر مفسر معاصر و گرانقدر میرزا محمد ثقفی تهرانی و از جمله تفاسیر ارزشمندی است که شامل همه قرآن کریم، فارسی و در پنج جلد منتشر شده است.
این استاد دانشگاه افزود: صاحب این تفسیر، شخصیتی عالم و با تقوا و نیز پدر همسر امام خمینی(ره) هستند. میرزا محمد ثقفی از کودکی به آموختن دانش و معارف دینی پرداخته و در واداشتن روح و روان خود به فضایل کوشا بود. وی مقدمات و ادبیات را که زمینه تفسیر بود را نزد اساتید بزرگواری مانند آقا شیخ بزرگ و آقا میرزا کوچک فرا گرفت. مدتی را نیز در قم بوده و از فیوضات آقای شیخ عبدالکریم حائری بهره برد. وی از جمله شخصیت‌هایی است که با عالمان بزرگی مانند گلپایگانی، اراکی، مرعشی نجفی و امام حمینی هم دوره بوده و در سطوح عالیه به تدریس و تحقیق پرداخته است.
مودب ادامه داد: در حالات ایشان آمده است که مانند برخی از محققین اجازه نقل روایت از علمای بزرگ داشت و حتی با چند واسطه این اجازه را از مرحوم علامه مجلسی گرفته بود. تخصص ایشان در زمینه حدیث در تفسیر ایشان نقش مهمی را نیز داشته است.
وی تصریح کرد: ثقفی تهرانی در مدرسه سپهسالار تهران به تدریس فقه، اصول و معارف عقلی و نقلی پرداخته و شاگردان زیادی داشته و ازمبلغین بزرگ تهران به حساب آمده است.
مودب با بیان اینکه مهم‌ترین آثار ثقفی تفسیر روان جاوید و دیوان اشعار وی است، گفت: این مساله نشان‌دهنده علاقه ایشان به شعر، ادبیات و تفسیر می‌باشد. ایشان در ادبیات عرب استاد بوده، اما هم اشعار و هم تفسیرش را به فارسی منتشر کرده تا برای عموم مخاطبان معاصر تاثیرگذار باشد.
این استاد دانشگاه در پاسخ به‌اینکه شیوه تفسیر ثقفی چه بوده است، گفت: رویکرد کلی مفسر در تفسیر روان جاوید توجه به بعد هدایتی روایات و تحلیل روایات تفسیری است که بیشتر به جهات اخلاقی و تقوایی قرآن می‌پردازد. مولف در مقدمه بیان میکند که از جهات قرآن جهت هدایتی آن را در نظر گرفته است و بعد اشاره میکند. چون در تفسیر توجه به احادیث ضرورت دارد، به همین جهت به کرات به فهم و تحلیل روایات پرداخته است.
وی افزود: ایشان تفسیر صافی را از مرحوم فیض کاشانی که در قرن دوازدهم نوشته شده به عنوان شاخص و الگوی خود قرار داده است، از این رو مرحوم ثقفی تفسیر صافی را الگوی مناسبی می‌داند که می‌توان نگاه تربیتی و اخلاقی را با استفاده از آن تقویت کرد.
مودب ادامه داد: مفسر کوشش دارد که ساده‌نویسی در همه اثر حضور داشته باشد. مخاطبی که او برای خود فرض میکند، عموم مردمی است که با قرآن آشنا هستند و می‌خواهند با کمی فرا رفتن از ترجمه به تفسیر قرآن بپردازند. هدف مفسر، روشنگری آیات با زبانی ساده است و متناسب با فهم کسی است که خواندن و نوشتن می‌داند و می‌خواهد به بیان مراد الهی بپردازد.
وی تصریح کرد: از این‌رو با این که مفسر یک ادیب و محقق در فن فصاحت، اصول و فقه بوده، از آوردن کلماتی که جزء اصطلاحات فنی مفسران است، دوری کرده است و در مقوله‌های بلیغی یا فنی قرآن وارد نشده و سعی کرده است، تفسیری تبیین نماید که برای عموم مردم قابل استفاده باشد. از این رو این تفسیر در مقایسه با تفاسیر دیگر از امتیاز روانی برخورد است.
این استاد دانشگاه در پاسخ به این پرسش که اسلوب مفسر در این تفسیر چه بوده است، گفت: اسلوب او این است که ابتدا یک یا چند آیه از سوره را آورده و تقسیم او نشان می‌دهد که وی به وجود ارتباط میان آیات یک سوره معتقد است. مفسر پس از ذکر آیه به بررسی‌های لغوی و تحلیل عبارات می‌پردازد.
مودب با بیان اینکه ایشان در تفسیر عبارات تاکید فراوانی بر روایات دارد، گفت: در واقع اگر هم برخی از مسائلی مانند شان‌نزول، قرائت یا تاریخ آیات مطرح می‌شود، مقدمه هستند تا به درون آیه بیشتر پرداخته شود.
وی ادامه داد: در واقع این تفسیر با تفاسیر عربی که با بحث‌های ادبی و تاویلی بیشتر عجین هستند، متفاوت است و حتی در این تفسیر به نظر می‌رسد مباحث تاریخی کمتر مورد توجه قرار گرفته است، مگر اینکه تاریخ انبیا بوده و تاثیرات هدایتی برای مخاطب داشته باشد.
مودب تصریح کرد: مفسر بزرگوار به اقوال علمای پیشین احترام خاصی قائل بوده و تا آنجه که این اقوال موافق بحث‌های هدایتی بوده است، نقل کرده، البته جایگاه فیض کاشانی در نزد او بسیار ویژه و ارجمند است.
این استاد دانشگاه در ادامه گفت: ایشان در ذیل تفسیر آیه 55 سوره مائده، ابتدا به ترجمه آیه می‌پردازد و برخی از کلمات مهم را تفسیر میکند. ترجمه ایشان که نسبتا روان است چنین است که صاحب اختیار شما خداست و پیامبرش و آنان که ایمان آورده‌اند و آن کسانی که نماز را بر پا می‌دارند و زکات می‌دهند، در حالی که ایشان رکوع‌کنندگان‌اند. ایشان تعبیر ولی را به عنوان صاحب اختیار می‌آورند و نه دوست و تعبیر انما را در معنای حصر آورده‌اند.
مودب اذعان کرد: ایشان در ترجمه آیه به حضرت علی(ع) اشاره نمی‌کند، اما به مطالبی اشاره میکند که معلوم است مراد از آن حضرت علی است. ایشان در ادامه می‌گوید که در عمل از چه کسی صادر شده است و باید به دنبال او برویم. ایشان معتقد هستند که تمام اهل اسلام از شیعه و سنت نوشته‌اند که این آیه مخصوص حضرت علی(ع) است و حتی احدی دراین زمینه مخالفتی ندارند و در ادامه ایشان روایاتی که بیان میکند، یازده نفر از اولاد ایشان این عمل را انجام داده‌اند تا نشان دهد که این آیه ابتدا در خصوص حضرت علی(ع) و بعد قابل تطبیق به دیگر ائمه است.
وی در پاسخ به این پرسش که این تفسیر چه کار جدید و اساسی انجام داده، گفت: به نظر می‌رسد مولف این تفسیر کاری همانند فیض کاشانی و ملا فتح‌الله در المنهاج یا ابولفتوح رازی در تفسیر روض الجنان انجام داده است، اما ویژگی این تفسیر در مجمل بودن آن است. و نیز نثر این تفسیر قدری روان‌تر از نمونه‌های یاد شده است.
این استاد دانشگاه در پاسخ به این پرسش که آیا روانی و اختصار کاری جدید و یا اساسی به حساب می‌آید، گفت: اگر کوتاه و مختصر شدن سبب شود که خواننده سریع‌تر به مراد الهی نزدیک شود، پسندیده است. گاهی شما برای رسیدن به مراد الهی در مجمع شش مرحله می‌بینید، در روان جاوید این مراحل کاسته شده و بعد هدایتی تقویت شده است و قلم ایشان نیز جذاب بوده و تلاش میکند افراد بیشتر را جذب کند.
مودب در پایان گفت: هر تفسیر باید در روزگار خودش بررسی شود. در زمان تدوین این تفسیر به چنین اثری نیاز بود و در آن زمان هنوز تفسیر نمونه و المیزان شکل نگرفته بود مجمل، ساده و به زبان فارسی باشد.
