ترجمه آثار شهید مرتضی مطهری به زبان‌های خارجی؛ ضرورت‌ها و چالش‌ها
گروه اندیشه: آثار شهید مطهری همواره در ترجمه معارف اسلامی برای غیرفارسی‌زبان‌ها جایگاه شایسته‌ای داشته است، از همین رو دبیر شورای کتاب سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در یادداشتی به ضرورت‌ها و چالش‌های این امر پرداخته است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در هفته معلم و گرامیداشت مقام استاد قرار داریم. ایامی که به‌مناسبت شهات استاد شهید آیت‌الله مطهری به این اسم، نام‌گذاری شده است. در همین رابطه محمدصادق امینی، دبیر شورای کتاب سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی این مبحث را از زاویه دیگری بررسی کرده است و در یادداشتی به چالش‌های پیش روی ترجمه آثار شهید مطهری به زبان‌های دیگر پرادخته است که در ادامه می‌آید:
طرح مسئله
در سیر اقدامات انجام شده پس از انقلاب اسلامی در ترجمه متون و معارف اسلامی به خارجیان، همیشه نام شهید مرتضی مطهری درخشیده و جایگاه شایسته‌ای یافته و هر از گاهی موجب ترجمه و نشر اثری شده که به تحقیق باید آن را ناشی از جاذبه‌های فکری مطهری که اقبال متفکران مسلمان داخلی و خارجی و مترجمان را در پی داشته است تلقی کرد.
در این یادداشت به برخی از جاذبه‌ها و ویژگی‌های آثار مکتوب و خطابه‌ها پرداخته و به ضرورت‌ها و چالش‌های مربوط به ترجمه این آثار اشاره می‌شود:
جاذبه‌ها و ویژگی‌های آثار
مجموعه نوشتارها و خطابه‌های شهید مرتضی مطهری از جایگاه بلند و ویژه‌ای برخوردار است و برای همین است که در میان علما و اندیشمندان و محققان اسلامی بیشترین ترجمه‌ها به زبان های خارجی به آثار شهید اختصاص یافته که حجم قابل توجهی است. چرایی و چگونگی آن البته برای اهل اندیشه و صاحبان‌نظر نیاز به توضیح مفصل ندارد. مبحث قابل طرح آن که آثار استاد مطهری چه ویژگی‌هایی دارند که اقبال شیفتگان معارف اسلامی خارج از کشور را به‌دنبال آورد و بسیاری را بر انگیخت که مجموعه از نوشته‌ها و سخنان را ترجمه و در دسترس قرار دهند.
در این مجال اندک نمی‌توان همه ابعاد این موضوع را بازشناخت اما، بیش از هر عاملی، باید آن را برخاسته از وسعت نظر و نقادی‌های شهید مطهری در زمینه‌های متنوع و متکثر اندیشه‌ای دانست. میدان‌های فلسفه، فقه، کلام، منطق، تفسیر، تاریخ و انسان‌شناسی اسلامی و بسیاری زمینه‌ها و عرصه‌های معارف بشری، جولانگاه پردازش افکار و اندیشه‌های او بودند و تخصص در زمینه‌های فوق او را قادر ساخته بود عمیق‌ترین و دقیق‌ترین برداشت‌های فلسفی را در تبیین و دفاع از اندیشه اسلامی و درمان آسیب‌ها و رد شبهات وارده بر دین و معرفت ارائه کند.
بنابراین ورود احیاگرانه مطهری به عرصه‌ها و زمینه‌های گوناگون سبب شده است که هر دوره شاهد رویکرد ها و حتی چالش‌هایی نیز نسبت به اندیشه‌های وی باشیم که هنوز با وجود گذشت سال‌ها از نشر افکارش شاهد طرح نظریه‌هایی درباره آرای وی هستیم و هنوز هم آثار استاد ترجمه و بازنشر می‌شود. به هر روی، برای شناخت مطهری و ویژگی‌های فکری او، در یک بررسی اجمالی می‌بایست به ارتباط منطقی مسائل مطروحه توسط وی با سایر موضوعات توجه کرد و جایگاه درست آن را در یک طرح کلی جهان‌بینی و معرفت‌شناسی اسلامی نگریست و چنین پنداشت که در کلام و تفکر او یک نظام و وحدت عقلی و منطقی حاکم بود و بر چنین پایه و انسجامی، باید به ابعاد اندیشه‌هایش پرداخت و آن را بازشناخت و از آن‌ها بهره علمی برد و بر این اساس بود که پس از انقلاب اسلامی، ترجمه آثار آن مرحوم به زبان‌های خارجی آغاز شد و میدان‌هایی را در میان مردمان مسلمان و غیر مسلمان خارجی و مراکز آکادمیک (هر چند کم تر) باز کرد و مخاطبانی یافت که این مخاطبان به‌طور خودجوش و با انگیزه و اراده فردی و ار روی علائق دینی و با کمترین حمایت از سوی نهادها و مراکز وابسته به جمهوری اسلامی ایران توانستند در بسط و گسترش این اندیشه‌ها کوشش کنند.
میدان‌های ترجمه در خارج از کشور
آنچه که مترجمان و ناشران خارجی و ناشران بین‌المللی در داخل کشور و نمایندگی‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور را واداشت که به ترجمه این کتاب‌ها همت بگمارند همانا احساس نیاز و ضرورت به این آثار در کارهای فرهنگی و علمی بود که می‌توانست بخش زیادی از خلأهای موجود را مرتفع کند و منشأیی برای تحولات فکری در این زمینه باشد. نگارنده آمار کامل و دقیقی از انواع کتاب‌ها و زبان‌های ترجمه شده را در دست ندارد، اما به دلیل نوع اشتغال کاری و اداری در این زمینه و اطلاع اجمالی از آن، می‌داند که این آثار تقریباً به اکثر زبان‌های زنده دنیا ترجمه شده است، مانند انگلیسی، عربی، اردو، ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی، روسی، آلمانی، فرانسه، اسپانیولی، ایتالیایی، چینی، هندی، تایی، مالایی، اندونزیایی، تامیلی، بنگالی، هندی، صربی و کرواتی، بوسنیایی، سوئدی، آلبانیایی، بلغاری، تاجیکی، قزاقی، قرقیزی، ازبکی، ارمنی، فیلیپینی، ترکمنی، سواحلی، هوسایی، گجراتی، پشتو، کرواتی و زبان‌های دیگر که هر یک بخش مهمی از زبان مخاطبان خارجی در حوزه‌های مختلف فرهنگی در جهان را تشکیل می‌دهند. در یک بررسی میدانی، آثار شهید قریب به 40 زبان ترجمه شده که در این میان 140 ترجمه انگلیسی شناسایی شده است که گمان می‌رود بیش از این باشد و ترجمه‌هایی درست و قابل توجهی به عربی و اردو و ترکی و... وجود دارند که شایسته بازنشر هستند. گفتنی است، در بررسی انجام گرفته، 65 درصد از این کتاب‌ها در ایران و مابقی در خارج از کشور ترجمه و منتشر شده‌اند. مترجمان نیز از هر دو طیف غیر ایرانی و ایرانی بوده‌اند.
چالش‌ها و آسیب‌های تألیف و ترجمه
علی رغم تأسیس بنیاد علمی فرهنگی استاد شهید مرتضی مطهری که چندی است به تنظیم و نشر و معرفی آثار شهید به زبان‌های خارجی می‌پردازد، به نظر می‌رسد، حرکت چندان چشمگیری از سوی این نهاد در زمینه تألیف ویژه برای مخاطبان خارجی و ترجمه و نشر و بازنشر آثار به عمل نیامده و اقدامات بایسته و شایسته‌ای در این باره صورت نگرفته است. پر واضح است که به دلیل تخصصی بودن امر ترجمه و نشر بین‌الملل با سازوکار‌های ویژه خود، نیازمند آن است که بازنگری و بازآفرینی(ویراست محتوایی) لازم در این زمینه صورت بگیرد، آن نوع بازنگری و بازآفرینی‌ای که در نتیجه مناسب‌ترین محتوا را به مناسب‌ترین مخاطب خارجی برساند. متأسفانه نه فقط درباره آثار شهید مطهری بلکه درباره همه آثار اسلامی شاهد این اتفاق هستیم که این آثار مطابق با ذهن و زبان مخاطب برگزیده نمی‌شوند و اینچنین است که گاهی شاهد غلبه کمیت و کیفیت در این زمینه بوده و هستیم؛ وانگهی ترجمه‌های صورت گرفته نیز آن استواری و استحکام کافی را ندارند؛ لذا محیط های آکادمیک خارج از کشور کمتر توانسته‌اند به برخی از زوایای این اندیشه‌ها دست یابند و لذا عموماً مغفول واقع شده و در دسترس قرار نگرفته است.
باید در آفرینش آثار از نظر شیوه‌های ارائه محتوا و ترجمه اقدام‌های جدی و اساسی صورت گیرد تا قلم‌های خود جوشی که در این زمینه وارد کار شده‌اند بتوانند به راه‌ها و روش‌های مناسب و متناسب بیندیشند. شناخت جایگاه فعالیت ترجمه و انتشار آثار و بازتاب اندیشه‌های استاد و میدان‌هایی که این ترجمه‌ها میان علاقه‌مندان خارجی گشوده‌اند و بررسی عناصر بنیادین جهانی شدن آثار، نقد و بررسی ترجمه‌ها و نقاط قوت و ضعف آن‌ها، بررسی راهکارهای برون‌رفت از وضعیت نامناسب کنونی و پرداختن به ضرورت‌ها، مخاطب‌محوری و توجه به اقتضای حال و توجه به بلاغت زبان و زبان ارتباطات از طریق جلب همکاری با مؤسسات بومی می‌تواند در عرضه مناسب آثار کارساز باشد، در غیر آن، باز دچار همان چالشی خواهیم شد تاکنون با آن روبه‌رو بوده‌ایم.
