اشارات قرآنی درباره پرندگان

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اردبیل، در 17 جای قرآن‌کریم به واژه پرنده اشاره شده است. در دسته‌‌اى از آیات از پرنده‌‌اى خاص نام برده است و در دسته‌‌اى دیگر از آیات واژه پرندگان به‌صورت عام به‌کار رفته است. در آیاتی که به‌صورت عام به پرندگان اشاره شده توجه عجیبی به پرواز پرندگان که خود از اعجازهای بزرگ خلقت الهی به‌شمار می‌رود، شده است. جالب آن‌که دقت در پرواز این جاندار را وسیله‌ای جهت شناخت قدرت خلقت الهی معرفی کرده است. که این پرنده با جثه کوچک خود، پیچیده‌تر از هر هواپیمای دست‌ساز بشری به‌شمار می‌رود. در آیات دیگری در سوره نمل به گفت‌گوی حضرت سلیمان(ع) با پرندگان اشاره شده و از آن به‌عنوان«منطق‌الطیر» یاد کرده است. تحقیقات اخیرثابت در سال 2015 مشخص کرده است که تفاوت‌های منظم صداهای خارج شده ازحنجره پرندگان دارای معانی واضحی ‏است که از آن جهت انتقال پیام‌ها به هم‌نوعان خود و همچنین به جوجه‌ها استفاده می‌کنند. زنده شده پرندگان به‌عنوان نشانه‌ای برای معاد، اشاره به تسبیح پرندگان، زنده کردن پرندگان توسط حضرت عیسی(ع)، اشاره به گوشت پرندگان(به‌عنوان غذای بهشتیان السابقون)، نقش پرندگان در انهدام لشگر ابرهه و تعدادی موضوعات دیگر از جمله اشارات قرآنی در این زمینه به‌شمار می‌رود.

نوع اشاره به پرندگان در قرآن
قرآن در آیات گوناگونى به دو روش از پرندگان نام برده است: در دسته‌‌اى از آیات از پرنده‌‌اى خاص نام برده است، چنان که در آیه 31 سوره مائده از نقش کلاغ در ماجراى هابیل و قابیل سخن گفته و در آیه 23 سوره نوح در ضمن شمارش بت‌هاى قوم نوح از بت«نسر» یاد کرده که احتمالاً به سبب شباهت به عقاب به این نام شهرت یافته بود. در آیات 57 سوره بقره؛ 160 سوره اعراف و 80 سوره طه در ماجراى فرستادن عذابى آسمانى براى بنى‌‌اسرائیل به«سَلْوى» اشاره کرده که بیشتر مفسران آن‌را نوعى پرنده دانسته‌‌اند که از اطراف به اراضى بنى‌‌اسرائیل مى‌‌آمده و آنها از گوشت این پرندگان استفاده مى‌‌کردند(2) و ظاهراً همان بِلْدِرْچین‌‌است(3).
در دسته‌‌اى دیگر از آیات کلمه «طیر» به‌صورت عام به‌کار رفته است: «اَلَم یَرَوا اِلَى الطَّیرِ مُسَخَّرت فى جَوِّ السَّـماءِ...»(نحل/ 79)؛ «و حُشِرَ لِسُلَیمـنَ جُنُودُهُ مِنَ الجِنِّ والاِنسِ والطَّیرِ فَهُم یوزَعون»(نمل/17).
در یک آیه نیز ابتدا واژه طیر و سپس نام هدهد ذکر شده است(1): «و تَفَقَّدَ الطَّیرَ فَقالَ ما لِىَ لا اَرَى الهُدهُدَ اَم کانَ مِنَ الغائِبین» (نمل/20).

زنده شدن پرندگان نشانه‌‌اى براى معاد
آیه‌‌260‌‌ سوره بقره به داستان حضرت ابراهیم(ع) و زنده شدن چهار پرنده پرداخته است. بدین صورت که حضرت ابراهیم(ع) از خداوند خواست تا جهت اطمینان قلب نسبت به رستاخیز(4)، چگونگى زنده شدن مردگان را به او بنمایاند. خداوند به او فرمود که چهار نوع پرنده را ذبح کند. سپس پَرِ آنها را بکند و آن‌ها را در هاون بکوبد(5) تا کاملاً مخلوط و ممزوج شوند. ابراهیم(ع) گوشت آن‌ها را بر بالاى ده کوه مختلف قرار داد و یکایک آن‌ها را صدا زد. هریک که خوانده مى‌‌شدند، زنده شده و به‌سویش مى‌‌آمدند. او پس از دیدن این منظره گفت:«اَعلَمُ اَنَّ اللّهَ عَلى کُلِّ شَىء قَدیر»(6) و بدین‌‌سان به آگاهى در مورد قدرت خداوند درباره زنده شدن مردگان دست یافت.
گفته شده است که علت انتخاب پرنده براى این منظور، قدرت پرواز آن‌ها بوده است(7). برخى، نوع پرندگان انتخاب شده را به روحیات و صفات مختلف آدمى تأویل برده‌‌اند که هر کدام مظهر یکى از صفات انسان هستند؛ طاووس مظهر زیبایى و خودنمایى، خروس مظهر تمایلات شدید جنسى، کبوتر مظهر انس و الفت(8) و کلاغ مظهر آرزوهاى دور و دراز و حرص و آز(1).

توجه به پرندگان و شناخت قدرت الهی
«أَلَمْ یَرَوْاْ إِلَى الطَّیْرِ مُسَخَّرَاتٍ فِی جَوِّ السَّمَاء مَا یُمْسِکُهُنَّ إِلاَّ اللّهُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»« آیا آن پرندگان رام شده در جو آسمان را نمی‌بینند؟ هیچ کس جز خدا آنها را در هوا نگاه نتواند داشت و در این برای مردمی که ایمان می‌آورند عبرت‌هاست»(سوره نحل/ 79).
«أَوَلَمْ یَرَوْا إِلَى الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صَافَّاتٍ وَیَقْبِضْنَ مَا یُمْسِکُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمَنُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ بَصِیرٌ»«آیا پرندگانی را که بال گشوده یا بال فراهم کشیده بر فراز سرشان در پروازند، ندیده‌اند؟ آن‌ها را جز خدای رحمان کسی در هوا نگاه نتواند داشت اوست که به همه چیز بیناست»(ملک/ 19).
آیات فوق ضمن جلب توجه مخاطبان به پرواز پرندگان در آسمان، نگه‌دارى آن‌ها در آسمان را به خداوند نسبت داده و این جانوران را وسیله‌‌اى براى خداشناسى مى‌‌شمرد. بنابراین پرواز پرندگان که خود از اعجازهای بزرگ خلقت الهی به‌شمار می‌رود، دقت در آن خود وسیله‌ای جهت شناخت قدرت خلقت الهی است، که این پرنده با جثه کوچک، باز پیچیده‌تر از هر هواپیمای دست‌ساز بشری به‌شمار می‌رود.
دقت در شکل ظاهری پرندگان نشان می‌دهد که تمام وجود آن‌ها براى پرواز هماهنگ شده است. ساختمان دوکى شکل بدن، پرهای لیز، سبک و تو خالى که با گیرانداختن هوا باعث سبکی آن می‌شوند، استخوان‌هایی که در عین استحکام، سبک و عموماً تو خالی است، نوع سیستم هوایی تنفسی آن‌ها(کیسه‌های هوایی درون استخوان‌ها)، سینه‌های پهن با عضلات قوی، امکان سوار شدن بر امواج هوا را مى‌دهد. بنابراین ایرودینامیک پرواز پرندگان و مطالعه اصول زیستی و فیزیکی حاکم بر پرواز آن‌ها از جمله موضوعات مهم در باب شناختن قدرت لایزال الهی به‌شمار می‌رود.

تسبیح پرندگان
اینکه جمادات یا نباتات فاقد روح و شعورند یا حیوانات فقط به حکم غریزه عمل می‌کنند، سخن مشهور مردم است نه سخن قرآن کریم و اهل بیت(ع). آیات و روایات فراوانی حاکی از این هستند که همه موجودات عالم دارای شعورند. در قرآن کریم علاوه بر اشاره بدین موضوع که آسمان‌ها و زمین و هرچه در آن‌هاست به ذکر الهی مشغولند، توجه خاصی به ذکر الهی پرندگان(و آن هم در حالت پرواز آن‌ها که بین زمین و آسمان معلق‌اند اشاره شده و فرموده است:« أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبیحَهُ وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِما یَفْعَلُون»‏«آیا ندیدى تمام آنان که در آسمان‌ها و زمین‌اند براى خدا تسبیح مى‏کنند و همچنین پرندگان به هنگامى که بر فراز آسمان بال گسترده‏اند، هر یک از آن‌ها نماز و تسبیح خود را مى‏دانند و خداوند به آنچه انجام می‌دهند داناست»(نور/41).
از این آیه شریفه استفاده می شود که موجودات، افزون بر تسبیح تکوینی، که به معنی سیرالی الله و اظهار نقص خود و اعتراف وجودی به کمال محض بودن خداست، تسبیح آگاهانه نیز دارند. چون اوّلاً خداوند متعال از علم آن‌ها به تسبیح و نمازشان خبر داد و ثانیاً بیان نمود که افزون بر تسبیح، صلاه نیز دارند و نماز و تسبیح هر موجودی هم مختصّ به خود اوست(9).

نکات آیه:
1. از عبارت هر‌چه در آسمان‌ها و زمین است، می‌توان درک کرد که اشاره قرآن به هر آن چیزی است که در آسمان‌ها و نیز هر آن چیزی است که در زمین وجود دارد. بنابراین بین این دو گرچه مخلوقاتی شاید وجود داشته باشد اما نظر ما را به پرندگانی جلب می‌کند که بال‌هایشان را گشوده‌اند و این حکایت از حکمتی بر حضور پرندگان گشوده بال در بین زمین و آسمان دارد که خود از اعجازهای بزرگ خلقت الهی است که در مقاله قبلی(قرآن و علوم زیستی/4) توسط اینجانب به‌طور کاملی در رابطه با خارق‌العاده بودن این عمل بحث شده است.
2. موضوع دیگر اشاره به داشتن دانش در نزد پرندگان است. آن‌ها از چنان دانشی برخوردارند که روش تسبیح‌گویی خود را می‌دانند.
3. اشاره به دانستن(دانش) شیوه تسبیح‌گویی سه دسته(زمینیان و آسمانیان و پرندگان) گویایی این است که آنها به سه شیوه تسبیح می‌گویند که با یک‌دیگر واگردان دارد(10).

تکلم پرندگان
«وَ وَرِثَ سُلَیْمَانُ دَاوُودَ وَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّیْرِ وَأُوتِینَا مِنْ کُلِّ شَیْءٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ ‏الْمُبِینُ»« وسلیمان وارث داوود شد وگفت: ای مردم؛ به ما زبان پرندگان آموخته شده ‏و از هرچیزی به ما داده شده است، به درستی‌که این همان فضل آشکاراست»(نمل/16).
دراین آیه کریمه که از زبان سلیمان نبی(ع) بیان شده، اشاره مستقیم به منطق الطیر یعنی زبان ‏پرندگان شده است و دلالت بر این امر می‌کند که پرندگان دارای گفتار و زبان مخصوصی هستند که ‏توسط آن باهم گفتگو می‌کنند و درک این زبان ازطریق یادگیری امکان پذیراست و این نکته را ثابت می‌کند که دانشمندان قادر به یادگیری زبان پرندگان از طریق تحقیق، ‏بررسی، و تلاش می‌باشند.
دانشمندان درکشف علمی جدیدی که بر روی یکی از انواع پرندگان انجام داده‌اند به نتایج شگفت ‏انگیزی دست پیدا کرده‌اند که به قدرت این نوع پرنده در داشتن زبان مخصوص جهت تکلم مربوط ‏می‌شود. این خبر علمی در 29 ژوئن 2015 و در سایت علمی‏Science Daily ‎‏ که ازسایت‌های معتبرعلمی ‏است اعلام گردید. در بررسی صورت گرفته در دو دانشگاه اکسترانگلستان ‏‎ University of Exeter‎و همچنین دانشگاه ‏زوریخ درکشور سوئیس ‏University of Zurich‏ تاکید شده است اصوات خارج شده ازپرنده ‏chestnut – crowed babbler ‎‏ که در زبان عربی به آن «الکستناء الملکی» می‌گویند و معادل ‏فارسی آن پرنده «حراف سلطنتی» نامیده می‌شود و در کشور استرالیا زندگی می‌کند، صداهایی مبهم ‏و بدون معنا نیستند بلکه آن‌ها اصواتی منظم و هماهنگ هستند که این پرنده از طریق آن‌ها با هم‌نوعان ‏خود ارتباط برقرار می‌کند و این پرندگان قادرند تا ازطریق تکرار منظم این صداها، پیام های ‏مشخصی را به دیگر همنوعان خود برسانند(13).
تحقیق اخیرثابت کرده که تفاوت‌های منظم صداهای خارج شده ازحنجره پرندگان دارای معانی واضحی ‏است که ازآن جهت انتقال پیام‌ها به هم‌نوعانش و همچنین به جوجه‌هایش استفاده می‌کند. این محقق تأکید می‌کند که این پرنده دارای یک بسته صوتی و پیشرفته‌ای از انواع صداهاست که او ‏را قادرمی‌سازد تا صداهای صادره از خود را به اجزای صوتی مشخصی تجزیه کند که هرکدام از این ‏اجزای صوتی در چهچهه زدن و آواز خواندن دارای وظیفه‌ای معین است و این امکان وجود دارد که ‏هرکدام از این صداهای جزیی را به حروف ابجد تشبیه کرد به‌طوریکه معنی هرکدام از این اصوات ‏از نظرترتیب خارج شدن آن‌ها با دیگری تفاوت دارد(13).
دانشمندانی که بر روی این تحقیق کار می‌کنند اعتقاد دارند این اولین بار در تاریخ تحقیقات علمی است ‏که در آن ثابت می‌شود که پدیده تکرار منظم صداهای مشخص به شکلی که دارای معانی یا پیام ‌های گوناگونی باشد در مخلوقی غیر از انسان در سیاره زمین مشاهده می‌شود و این پدیده علی‌رغم ‏ابتدایی و ساده بودنش در مقایسه با زبان بشر بسیارعجیب و درعین حال قابل توجه است(13).
از اینجا به یاد می‌آوریم که داستان حضرت سلیمان نبی(ع) وهدهد را که چگونه نبی خدا با او ‏صحبت کرد و مفهوم زبانش را درک کرد و نیز چگونگی اشاره قرآن کریم به زبان پرندگان که اشاره ‏ای بسیار زیبا در14  قرن قبل و پیشی‌گرفتن بیان این حقیقت از سوی قرآن نسبت به دانشمندان قرن ‏بیست و یکم می‌باشد(14).

گوشت پرنده یکی از غذاهای«السّابقون» بهشتی

«و َلَحْمِ طَیرٍ مِمَّا یشْتَهُونَ»«و گوشت پرنده از هر نوع که مایل باشند»(سوره واقعه/21).
در بهشت پرنعمت السابقون(مقربان خاص الهی)، گوشت هرگونه پرنده‌ای را که مایل باشند می‌توانند بخورند. به‌دیگر سخن گوشت همه گونه پرنده در بهشت وجود دارد. در بعضى روایات آمده که هرگاه بهشتیان به گوشت پرنده‌‌اى میل داشته باشند آن پرنده به‌صورت بِریان‌شده، در اختیار آن‌ها قرار مى‌گیرد و هرچه بخواهند از آن مى‌‌خورند و آن پرنده دوباره زنده شده، پرواز مى‌‌کند(11).
علاوه بر موضوع فوق، در دنیای مادی کنونی نیز یکی از جنبه‌های تغذیه‌ای برای انسان‌ها چندان معلوم نشده، استفاده از گوشت پرندگان است که خود ارزش غذایی بسیار زیادی دارا می‌باشند. هر کدام از پرندگان مانند بلدرچین، کبک، بوقلمون، شترمرغ و... هرکدام دارای خواص بالایی می‌باشند که ذکر آن‌ها در این مجال نمی‌گنجد. بعلاوه امروزه گوشت مرغ نیز یکی از رقیب‌های اصلی گوشت قرمز دامی در تغذیه افراد جامعه محسوب می‌شود.

پرندگان و انهدام لشکر اَبرهه
وَأَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْرًا أَبَابِیلَ* تَرْمِیهِم بِحِجَارَةٍ مِّن سِجِّیلٍ* «و بر سر آن‌ها پرندگانی را گروه گروه فرستاد*که با سنگ‌هایی از گِل متحجر آنان را هدف قرار می‌دادند»(آیات 3و4 سوره فیل).
نکات مربوطه:
1. در آن زمان هواپیما و... نبود که نبرد هوایی انجام دهند و حمله پرندگان گونه‌ای نبرد هوایی به شمار می‌آید.
2. در نبرد هوایی چیزی از هوا بر سر دشمن می ریزند و در این نبرد سنگ‌هایی از جنس کلوخ بر سر دشمن افکندند. البته در این آیات این موضوع که سنگ‌ها در نوک پرندگان یا در میان پنجه آن‌ها بودند اشاره‌ای نشده است(10).
پرندگان مهاجم در ماجرای ابرهه بنابر نظر مشهور مفسران، پرستو بودند. در بعضى روایات در بیان تفصیلى ماجرا گفته شده است که دسته‌‌اى پرنده از سمت دریا(احتمالا دریاى سرخ) به‌سوى آن‌ها گسیل شد که گویى پرستوهایى با گردن‌هاى سبز و منقار سرخ بودند. هریک از آن‌ها سه سنگ مانند دانه‌‌هاى عدس همراه داشت  که یکى را با منقار و دو تا را با‌‌ دو پای خود حمل مى‌‌کرد(1).

پرندگان و معجزه حضرت عیسی(ع)
«إِذْ قَالَ اللَّهُ یا عِیسَى ابْنَ مَرْیمَ اذْکُرْ نِعْمَتِی عَلَیکَ وَعَلَى وَالِدَتِکَ إِذْ أَیدْتُکَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَکَهْلًا وَإِذْ عَلَّمْتُکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِیلَ وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیئَةِ الطَّیرِ بِإِذْنِی فَتَنْفُخُ فِیهَا فَتَکُونُ طَیرًا بِإِذْنِی....»«(به خاطر بیاور) هنگامی را که خداوند به عیسی بن مریم گفت: یاد کن نعمتی را که به تو و مادرت بخشیدم! زمانی که تو را با روح القدس تقویت کردم که در گاهواره و به هنگام بزرگی، با مردم سخن می‌گفتی و هنگامی که کتاب و حکمت و تورات و انجیل را به تو آموختم و هنگامی که به فرمان من، از گِل چیزی بصورت پرنده می‌ساختی، و در آن می‌دمیدی، و به فرمان من، پرنده‌ای می‌شد...»(المائده/110).
در کیفیت خلقت و نوع پرنده اقوال مختلفى نقل شده که بیشتر نظرهایى شخصى و غیرمستند از برخى تابعان و مفسران نخستین است. از باب نمونه گفته شده که پرنده پس از آفرینش به پرواز درمى‌‌آمد و مادامى که مردم به آن نگاه می‌‌کردند به پرواز ادامه مى‌‌داد و چون از دیده‌‌ها پنهان مى‌‌شد و دیگر کسى آن‌را نمى‌‌دید، مى‌‌مُرد و به زمین سقوط مى‌‌کرد تا بین خلقت خداوندى و خلقت بشرى، اختلافى باشد(1). از سیاق آیه چنین برمی‌آید که در زمان حضرت عیسی(ع) پیکرسازان بسیار وجود داشت. حتّی یهودی‌ها تصاویر گوناگون مثل صورت انبیاء و ملائکه و غیر آن‌ها می‌تراشیدند و به آنها سجده می‏کردند. این پیکرسازی از گِل و دمیدن جان به آن مجسمه بی‌روح و دست‌ساخته به اذن الهی، از جمله معجزات حضرت عیسی(ع) بود که به‌عنوان حجتی برای حقانیت رسالت خویش اقامه نمود(12).
در مجموع با گذشت زمان و پیشرفت علوم مختلف و دستیابی هر روزه بشر به دانش‌ها و معلومات جدید علمی، چهره نورانی کتاب آسمانی قرآن نیز بیشتر آشکار شده و حقانیت خود را به اثبات می‌رساند. جالب آن‌که تاکنون هیچ مدرکی دلیل بر متناقض بودن مفاهیم و مطالب قرآنی با یافته‌های امروزی پیدا نشده و این خود دلیلی بر حقانیت این کتاب آسمانی به‌شمار می‌رود. مطمنا در آینده نیز جنبه‌های پنهانی از اشارات قرآنی در زمینه علوم مختلف آشکار خواهد شد که اکنون برای بشر پنهان می‌باشند. در زمینه پرندگان در دو مقاله(شماره‌های 4و5) سعی شد تا برخی اشارات قرآنی به‌حضور خوانندگان منعکس گردد، بااینکه حقیقتا تفسیر و توضیح اشارات قرآنی تنها در مورد پرندگان خود نیازمند نگارش کتاب یا کتاب‌های مستقلی می‌باشد. حال بایستی دقت نمود که اشارات قرآنی در وسعتی بزرگ‌تر یعنی در زمینه علوم زیستی از چه وسعتی می‌تواند برخوردار باشد. درهر حال قرآن حقیقتا دریایی‌ست بی‌منتها و بشر امروزی و بشر فردا و نسل‌های آینده به‌قدر وسعت علمی خود خواهند توانست از این دریای بی‌کران بهره‌مند گردد.
یادداشت از: تقی قاسمی خادمی، کارشناس ارشد بیولوژی جانوری و فعال قرآنی
منابع:
1. مجدى، عبدالصمد، دائرة المعارف قرآن کریم (جلد 6) - مرکز فرهنگ و معارف قرآن.
2. التبیان، ج 7، ص 194؛ تفسیر ابن کثیر، ج 3، ص 194.
3. لغت‌‌نامه، ج 8، ص 12113؛ فرهنگ فارسى، ج 2، ص 1914، «سلوى».
4. جامع البیان، مج 3، ج 3، ص 67 ـ 68؛ تفسیر عیاشى، ج 1، ص‌‌143.
5. جامع‌‌البیان، مج 3، ج 3، ص 79؛ تفسیر عیاشى، ج 1، ص 143؛ بحارالانوار، ج 12، ص 63.
6. تفسیر عیاشى، ج 1، ص 143؛ بحارالانوار، ج 7، ص 36؛ ج 12، ص 63 ـ 65.
7. مجمع‌‌البیان، ج 2، ص 644.
8. روض‌‌الجنان، ج 4، ص 30 ـ 31.
9. برگرفته از پایگاه: http://www.porsemanequran.com
10. برگرفته از پایگاه: http://shokuhi.blogfa.com
11. الدرالمنثور، ج 8، ص 10 ـ 11.
12. برگرفته از پایگاه: http://wikifeqh.ir
13. برگرفته از پایگاه: http://www.exeter.ac.uk
14. اعجاز علمی در قرآن و حدیث، عبدالدائم الکحیل.