کیفیت خلقت جنین انسان در قرآن و تطابق آن با یافته‌های علمی امروزی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اردبیل، علم جنین‌شناسی، یک علم کامل توحید و خداشناسى محسوب مى‌شود و هرکسى‌که با این علم آشنا شود، پى به علم آفریننده آن خواهد برد و زبان به حمد و ستایش او خواهد گشود. چرا که خلقت جنین انسانی و در کل کیفیت خلقت در تمام رده‌های جانوری از چنان پیچیدگی خاصی برخوردار است که بدون شک عجیب‌تر از تمام شگفتی‌های عالم به‌نظر می‌رسد و این موضوعی است که در قرآن نیز بدان اشاره شده است، که ما انسان را از نطفه(بی‌ارزشی) آفریده‌ایم .... و حقیقتا این اعجاز الهی است که توان تبدیل دو سلول اسپرم و تخمک بسیار ریز میکروسکوپی را به انسان بزرگ و کامل و بالغ را داراست.
پیرامون مسئله جنین، زندگى و اسرار آن در رحم مادر اشاراتى به صورت علمى، درآیاتى از قرآن کریم وارد شده است. البته لازم به ذکر است که دستاوردهاى علمى، حالت ثبات ندارند، در حالى که مسایل قرآنى حقایق ثابت‌اند و می‌توانند دربرگیرنده حقایق دیگر باشند.

کیفیت خلقت جنین در قرآن
قرآن در آیات 12 تا  14 سوره مؤمنون به مراحل خلقت انسانی اشاره می‌کند و می‌فرماید:
«وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِینٍ*ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِی قَرَارٍ مَّکِینٍ* ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ*»«هر آینه ما انسان را از گل خالص آفریدیم* سپس او را نطفه‌ای در جایگاهی استوار قرار دادیم* آنگاه از آن نطفه، لخته خونی آفریدیم و از آن لخته خون، پاره گوشتی، و از آن پاره گوشت، استخوان‌ها آفریدیم و استخوان‌ها را به گوشت پوشانیدیم، بار دیگر او را آفرینشی دیگر دادیم در خور تعظیم است خداوند، از آن بهترین آفرینندگان*».

استقرار سلول تخم تکثیر یافته در رحم مادر
از نظر زیستی، سلولی که از اتصال تخمک و اسپرم حاصل می‌شود، سلول تخم نام دارد. در عرض ۲ ‌روز پس از بارداری، این سلول سفر خود را از طریق لوله حمل تخمک(لوله رحمی) به‌سمت رحم آغاز می‌کند که این امر با فعالیت عضلات جدار لوله رحمی میسر می‌شود. در همین زمان، سلول تخم خود را مکرراً‌ تقسیم می‌کند تا مجموعه‌ای از سلول‌ها به نام مورولا حاصل شود. پس از ۵ ‌تا ۷ ‌روز، این مجموعه سلول به رحم می‌رسد. این مجموعه خود را به صورت امنی در آندومتر(سطح داخلی رحم) جای داده و به رشد خود ادامه می‌دهد و از این لحظه به‌بعد از بارداری به خوبی تثبیت می‌شود(و این همان موضوعی است که قرآن از آن به‌عنوان«قرار مَکین» یاد کرده است). یک بخش از مجموعه سلولـی به‌داخل آندومتر رشد می‌کند و تبدیل به جــفت می‌شود کـه نوزاد در حال تکامل را تغذیه می‌کند. بقیه سلول‌ها که نوزاد به‌وسیله آن‌ها رشد خواهد کرد، تبدیل به جنین می‌شوند(1).
در تفسیر پاراگراف فوق باید گفت اولین سلول به وجود آورنده انسان به‌نام زیگوت تشکیل می‌شود و این سلول شروع تکامل جنینی انسان است و در واقع، تولد واقعی هر فرد است. تعیین جنسیت فقط در زمان لقاح مشخص می‌شود. حدود 30 ساعت بعد از تشکیل سلول زیگوت، تقسیمات نسبتاً سریع و پی درپی در داخل لوله رحم آغاز می‌شود و یک سلول تبدیل به دو سلول و سپس چهار و در نهایت به تعداد سلول‌های زیادتری تبدیل می‌گردد. در حین تقسیم سلول‌های جدید که کلاً به نام کانسپتوس نامیده شده و به‌سوی رحم سوق داده می‌شوند که این عمل به علت حرکات مژک‌های دارای ضربات موزن در لوله‌های رحمی می‌باشد. که در نهایت این حرکات باعث جای‌گیری سلول تخم تکثیر یافته در رحم می‌شود. اما در عین حال بایستی توجه نمود آن چیزی که از دید قرآن و سایر متون دینی مخفی نمانده است، توجه به ابعاد تربیتی و هدایت انسان است تا خویشتن خویش را بنگرد و با توجه به آغاز خلقت و سرانجام خویش، به قدرت الهی بنگرد و بر خود نبالد و تکبر پیشه نکند(2). همان‌گونه که خداوند در آیات 6-7 سوره مبارکه انفطار خداوند با اشاره به خلقت انسان و غرور وی در مقابل پروردگار خویش می‌فرماید:
«یَا أَیُّهَا الْإِنسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ* الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ*»«ای آدمی، چه چیز تو را به پروردگار کریمت مغرور کرده است؟* آن‌که تو را بیافرید و اعضایت تمام کرد و اعتدالت بخشید».
همچنین در آیه 77 سوره یاسین آمده است: « آیا انسان ندید(نمی‌داند) که ما او را از نطفه‌اى بى‌ارزش آفریدیم و او(چنان صاحب قدرت و شعور و نطق شد که) به مخاصمه آشکار برخاست!».

تبدیل نطفه به علقه(لخته خون) و شروع خلقت انسانی
مرحله علقه است که از روز 15 تا روز 24 رویانی است. در این مرحله رویان توسط بند ناف به دیواره رحم متصل می‌شود. خون در رگ‌ها به‌صورت جزایر خونی تشکیل می‌شود و به رویان شکلی شبیه لخته خون می‌دهد(5). باتوجه به اینکه علقه اولین مرحله‌ای است که نطفه، که استعداد انسان شدن را دارد، وارد مرحله شکل یافته‌ای می‌شود. بنابراین در آیات نازل شده بر پیامبر اسلام(ص) و احادیث پیامبر(ص) موضوع خلقت انسانی از علقه مطرح شده است. در آیات مورد بحث نیز صحبت از تبدیل نطفه به علقه مطرح شده است که بعد از مرحله امتزاج و ترکیب سلول‌های جنسی مرد و زن می‌باشد. لازم بذکر است که در مرحله علقه موجودی لخته‌ای شکل و زالو مانند به‌وجود می‌آید که قرآن از آن به علقه تعبیر می‌کند، زیرا هم از نظر شکل و هم از نظر حرکت ظاهری مانند زالو بوده و نیز از این جهت که علقه می‌تواند به جسم معلق اشاره داشته باشد، زیرا جنین در شش روز اول در داخل لوله رحمی به‌صورت معلق و متحرک به سمت حفره رحمی حرکت می‌نماید(2).
لازم بذکر است که مردم در عصر نزول قرآن، از این علم اطلاعی نداشتند. در قرآن از تعابیری استفاده شده است که‌ قابل فهم برای مردم آن دوره و همه دوره‌ها باشد. بنابراین باتوجه به صفات و خصوصیات زالو، معنای آن به درک انسان نزدیک می‌شود. علقه‌ به معنای آویزک و رویان ابتدایی مناسب به نظر می‌رسد. خون بسته، خون مرطوب، شی‌ء سرخ‌گون و زالو نیز توجیه‌پذیرند. این مرحله از نظر علمی با شروع چسبیدن بلاستوسیست به بافت رحم و تهاجم به آن‌ مطابقت دارد. بلاستوسیست در این مرحله زالو صفتانه به آندومتر می‌چسبد و شروع به‌ لانه گزینی هرچه عمیق‌تر در آن می‌کند. در بلاستوسیست، توده سلول‌های درونی‌(آمبریوبلاست) تشکیل دو لایه هیپوبلاست و اپی‌بلاست را می‌دهد و در جهت تشکیل‌ رویان و پرده‌های جنینی پیش می‌روند. جفت منبع تغذیه جنین و ترشح هورمون‌ها را فراهم می‌کند تا پایان بارداری به دیواره‌ رحم متصل می‌ماند و رویان نیز توسط بند ناف به جفت آویزان می‌ماند(3).

انتخاب واژه علقه در قرآن
علاوه بر این، اگر از بعد اجتماعی هم به مسأله نگاه کنیم، تأکید بر واژه علقه می‌تواند حامل پیام اجتماعی هم باشد، زیرا علقه با واژه علاقه به‌معنی ارتباط و وابستگی، از یک ریشه لغوی هستند و می‌تواند اشاره به اجتماعی بودن انسان داشته باشد که در جامعه، مردم به یک‌دیگر وابسته‌اند و نمی‌توانند مستقل از یک‌دیگر زندگی کنند، پس باید با یک‌دیگر ارتباط و تعامل داشته باشند و سعادت انسان در پرتو این تعامل است. پس قرآن در عین حال که به یک مسأله تکوینی اشاره کرده، به‌گونه‌ای از واژه استفاده کرده است که حامل مفهوم اجتماعی و اخلاقی هم باشد(2).

مرحله مضغه(بافت نرم)
قرآن پس از مرحله علقه، سخن از مضغه به میان می‌آورد، یعنی لخته گوشت‌مانندی که حالت قوام پیدا کرده و شبیه گوشت جویده شده است که علت نامگذاری آن در قرآن شکل جنین است که به صورت شئیی که جویده شده، دیده می‌شود. لازم بذکر است که رویان در روز 24-26 جنینی وارد مرحله مضغه می‌شود(5). این مرحله از مراحل جنین، مرحله‌ایست که قابلیّت جنین برای دریافت صورت انسانی و ادامه‌ مراحل بعدی برای تبدیل شدن به انسان کامل روشن می‌شود. چه بسا در برخی موارد، جنین چنین قابلیّتی را نیابد و در نهایت یا سقط صورت می‌گیرد و یا به‌صورت انسان ناقص الخلقه‌ای متولّد می‌شود. خداوند از این حقیقت با تعبیر«مخلّقه» و «غیرمخلّقه» یاد کرده است. این تعبیر، بسیار دقیق و شگفت انگیز و با یافته‌های جنین شناسی جدید هماهنگ بوده و بدین سان اشاره‌ای لطیف به تمایز لایه‌های زاینده مضغه دارد، اما بسیاری از مفسران این معنا را نادیده گرفته و دچار اشتباه‌هایی در فهم صحیح آن شده‌اند. با توجه به یافته‌های جنین شناسی و بررسی زبان‌شناسانه واژگان مرتبط درمی‌یابیم که منظور از مخلقه قسمتی از مضغه است که خلقت و تصویرش در دوره رویانی کامل شده و مراد از«غیر مخلقه»، بخشی از مضغه است که خلقت و تصویر آن هنوز کامل نشده است(8).
علامّه‌ طباطبائی مخلّقه را به معنای تامّ الخلقه و غیرمخلّقه به معنای این‌که خلقت او تمام نشده است، دانسته است(6). همچنین در تفسیر نمونه در توضیح این مرحله از مراحل تکامل جنینی آمده است: «در مرحله‌ بعد، جنین صورت یک قطعه گوشت جویده شده به خود می‌گیرد، بدون آنکه اعضای بدن در آن گوشت مشخّص باشد. امّا ناگهان در پوسته‌ جنین تغییراتی به‌وجود می‌آید و شکل آن متناسب با کاری که باید انجام دهد تغییر می‌یابد و اعضای بدن او کم کم ظاهر می‌شوند و جنین‌هایی که ناقص می‌مانند، بخاطر این است که این مرحله را نگذرانده‌اند»(7).
تطبیق این مرحله از بیان قرآن بر مراحل رشد رویان یا جنین مشکل است، هرچند به نظر می‌رسد که شروع آن به هفته سوم یا چهارم جنینی برمی‌گردد. حال اگر بگوییم مضغه هم یک مرحله ثابت جنینی است، در این صورت، نمی‌توان زمان مضغه را بر اساس تصاویر جنینی بیش از چند روز در نظر گرفت(تقریباً بین 20 تا 24 روزگی جنینی). اما به نظر می‌رسد با توجه به تغییرات پیچیده و درهم تنیده‌ای که در شاهکار خلقت خداوندی مشاهده می‌شود، مرحله مضغه در هر عضوی، با عضو دیگر متفاوت است(2).
همچنین گفتنی است که در اوایل هفته سوم، سه لایه زاینده رویانی تشکیل می‌شود که شامل اکتودرم، مزودرم و آندودرم است. کلیه بافت‌های بدن انسان از همین سه لایه منشأ خواهند گرفت. در طی هفته سوم، عروق داخل رویانِ انسان با نظم بسیار دقیقی شکل می‌گیرند و از ابتدای هفته چهارم، قلب بسیار ساده این رویان شروع به کار می‌نماید. در واقع، قلب انسان اولین عضو بدن است که کار آن شروع می‌شود و در عین حال، شروع به تکامل می‌نماید(2). در مرحله مضغه اگر یک برش در جنین بدهیم و اندام‌های داخلی را جدا کنیم، خواهیم دید که بیشتر آن‌ها شکل گرفته‌اند، درحالی‌که بعضی از آن‌ها هنوز کاملا مشخص نشده‌اند(4).

مرحله عظام(رشد استخوان‌ها)
آخرین مرحله تکامل انسانی در قرآن شکل‌گیری استخوان‌ها و پوشاندن آن‌ها با گوشت است. در طی هفته چهارم، در رویان، قطعاتی به‌نام سوماتیت به‌وجود می‌آیند که از این نواحی، قسمت وسیعی از اسکلت استخوانی و عضلانی بدن شکل خواهدگرفت و رشد اجزای ابتدایی تا پایان هفته شانزدهم، یعنی حدود چهارماهگی، سیر تکامل خود را طی می‌کند(2).
از نظر علمی، از هفته چهاردهم، فعالیت استخوان‌سازی، اسکلت جنین و حرکات اندامی آن، به‌خصوص با روش اولتراسونوگرافی مشاهده پذیرند. هر چند استخوان‌سازی به معنای اسکلت انسانی در این مرحله شکل می‌گیرد، در تفسیر آیات مورد بحث، به تبدیل مضغه به استخوان باید توجه کرد. رشد جنین از این مرحله به بعد، از نظر شکل اندامی و ظاهر پوست و سایر ویژگی‌ها، گواه صادقی بر این این است که قرآن به زیبایی اشاره می کند که ما استخوان ها را با گوشت پوشش دادیم. یعنی شکل ظاهری جنینی به پایان رسیده است(2).

فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا
تعبیر پوشش با گوشت می‌تواند اشاره به شکل‌گیری عضلات در جنین باشد که در هفته ی هفتم و هشتم شکل گرفته و تقریباً چهره انسانی جنین کم کم آشکار می‌شود. بعد از تکمیل این مرحله، حرکت جنین آغاز می‌گردد. آن‌چه در این آیات مهم است این است که قرآن در زمانی به مراحل رشد جنین برای توجه به قدرت خداوند اشاره می‌کند که وسایل علمی پزشکی قدرت نمایش این مراحل را نداشتند و قرآن بدون این‌که وارد جزییات بشود، چونان کتاب هدایت، توجه انسان را به این شگفتی‌ها جلب می‌نماید(2).

نتیجه‌گیری
در مجموع می‌توان نتیجه‌گیری نمود که خلقت انسان در آیات قرآن، از دو منظر مورد توجه قرار گرفته است، یکی بعد مادی او که از این لحاظ، منشأ خلقت انسان را خاک یا گِل می‌داند و با این بیان، هم به عناصر مادی وجود او اشاره می‌کند و هم به جنبه نمادین خلقت مادی. سپس مراحل خلقت جنین در قرآن مطرح شده است، از نطقه به معنی زیگوت تا پایان مراحل جنینی که شکل کامل انسانی می‌گیرد. این مراحل به‌تفصیل در منابع علمی آمده است. اما قرآن به زبان علمی به تبیین پدیده جنین شناسی نپرداخته است. لذا یافته‌های علمی جنین‌شناسی می‌تواند تفسیر آیات قرآن در این زمینه باشد. دوم بعد معنوی اوست که قرآن در این باب، بیان می‌کند که خداوند پس از تکمیل خلقت مادی، خلقت دیگری را که دمیدن روح الهی است، در انسان ایجاد می‌کند. بدین ترتیب خلقت انسان با دو بعد مادی و معنوی کامل شده و انسان شایستگی تکلیف الهی را پیدا می‌کند.
یادداشت از: تقی قاسمی خادمی، فعال و پژوهشگر قرآنی.
منابع:
1. برگرفته از پایگاه: http://www.boali.com
2. ابراهیمی، مهدی، فاضل، علیرضا. 1391. نگاهی نو به پدیده جنین‌شناسی در تفسیر علمی آیات قرآن، فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، 75-96.
3. کاشفی، محبوبه. 1358. بررسی تطبیقی واژه علقه در قرآن و علم رویان شناسی، مجله تحقیقات علوم قرآن وحدیث، شماره 5.
4. برگرفته از پایگاه: http://elmquran.persianblog.ir/
5. محمدی، مریم، محمدی، شبنم. 1391. همایش ملی قرآن و علوم پزشکی، مشهد، ایران.
6. ترجمۀ المیزان، ج14، ص 385.
7. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج14، ص 24.
8. ملک الشعرایی، لیلا، «مضغه مخلقه و غیر مخلقه» از دیدگاه قرآن و علم روز، مجله آموزه های قرآنی، بهار و تابستان 1390 - شماره .13