شایعات جانکاه حادثه منا و سواد رسانه‌ای که سنجیده شد!
گروه جامعه: در حالی که شبکه‌های رسمی خبری هر لحظه حادثه منا را پوشش خبری می‌دادند، توجه مردم به شایعات منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی جلب شده بود و جای خالی «سواد رسانه‌ای» در این هیاهو خودنمایی می‌کرد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) شاید بتوان گفت مردم ایران برای اولین بار در تاریخ ورود تکنولوژی‌های جدید ارتباطی به کشور، با یک پدیده خبری مهم با گستره فراگیری وسیع مواجه شده و در آن شرکت کردند اما به دلیل تجربه کم در این حوزه، مشارکت‌ها اگرچه دغدغه‌مند اما چالش برانگیز بود.
در حج تمتع سال جاری 64 هزار نفر از مردم کشورمان حضور داشتند و این یعنی درگیر بودن خانواده‌ها، دوستان، همکاران، همسایه‌ها، آشنایان و ... این افراد با موضوع حج تمتع. اگر هر کدام از افرادی که عازم حج تمتع شدند فقط با 10 نفر ارتباط نزدیک داشته باشند (قدر مسلم این تعداد بیشتر است) 640 هزار نفر در کشورمان به صورت مستقیم با موضوع حج در ارتباط بودند.
علاوه بر این وقتی 64 هزار نفر از مردم یک کشور در یک مکان خاص، آن هم مکانی مذهبی در حال انجام مناسکی دینی هستند، قدر مسلم توجه همه مردم آن کشور به آن موضوع جلب میشود.
حال تصور کنید در این مناسک که بسیار هم از بعد دینی مهم است، یک فاجعه رخ دهد! چه میشود؟
اولین تجربه جدی مردم ایران/ آزمون و خطا
مردم ایران شاید برای اولین بار در تاریخ، تجربه یک حادثه بسیار تلخ همه گیر را در کنار شبکه‌های اجتماعی تجربه کردند.
در گذشته نیز حوادث تلخی در کشور رخ داده بود اما نه عمق حوادث و نه حضور، اظهار نظر و مشارکت مردم در انتشار اخبار و مطالب مربوط به حوادث گذشته با حادثه تلخ منا برابری نمی‌کرد.
حادثه سقوط جرثقیل در مسجد‌الحرام، اولین جرقه توجه اکثریت مردم ایران به مناسک حج را ایجاد کرد. البته قشر عظیمی از مردم اخبار مربوط به مناسک حج را دنبال می‌کردند اما حادثه مکه به دلیل عمق فاجعه و وجود تصاویری با ویژگی جلب توجه اکثریت همه نگاه‌ها را به مکه سوق داد.
اشتراک گذاری تصاویر مکه
در این میان تصاویر و عکس‌های منتشر شده از حادثه مکه توسط زائران کشورهای مختلف تهیه و به سرعت به اشتراک گذاشته شد. اشتراک با همه مردم دنیا.
پس از این حادثه حساسیت‌ها به هر آنچه در مکه اتفاق می‌افتاد افزایش یافت به نحوی که خبر مربوط به ریزش کوه در مکه (که یک شهر کاملاً کوهستانی است و هر از گاهی چنین اتفاقاتی در آن رخ می‌دهد) به سرعت رسانه‌ای شد و مردم به خصوص خانواده‌های زائران را به شدت نگران کرد.
پس از رسانه‌ای شدن این حادثه، رسانه‌ها به سرعت جویای ماجرا از مسئولان حج و زیارت شدند، اما با تعجب و تکذیب صدمه دیدن زائران ایرانی در این حادثه مواجه شدند.
یک صدای مهیب در مسجد‌الحرام که ناشی از فعالیت یک دستگاه باربری بود نیز به سرعت به ایران رسید اما در نه در قالب واقعیت خبری که رخ داده بود بلکه در قالب شایعه فرو ریختن سقف مسعی، البته انتشار این خبر تعجب برانگیز نبود چرا که روز قبل از آن یک پنکه هوایی در همین مکان سقوط کرده و موجب زخمی شدن تعدادی از حجاج شده بود.
میتوان به راحتی تصور کرد که زائران حاضر در مسجد‌الحرام پس از شنیدن این صدای مهیب اولین فکر و تصور خود را با شبکه‌های اجتماعی به مردم منتقل کردند.
تصاویر زیاد سقوط جرثقیل و تصاویر کم حادثه منا!
اما فاجعه دوم نیز رقم خورد. فاجعه‌ای عظیم که در روزهای اول هنوز عمق آن علی رغم پیشرفت تکنولوژی‌های نظارتی اعلام نشده بود. یعنی در حالی که تصاویر بسیاری زیادی از حادثه سقوط جرثقیل توسط دوربین‌های مردم و البته دوربین‌های مستقر در مسجد‌الحرام تهیه و ارائه شده بود، در روزهای اول حادثه منا عکس‌ها و تصاویر بسیار کمی از حادثه منتشر شد؛ اما چرا؟
زائران در حادثه منا تلفن‌های همراه خود را همراه نداشتند
دلیل مشهود این مسئله این است که اکثریت زائران در مناسک رمی جمره تلفن‌های همراه خود را همراه نبرده بودند و این در کنار ممانعت دولت عربستان از گرفتن تصاویر از این حادثه، ضبط تلفن‌های حجاجی که در حال فیلم برداری بودند و عدم انتشار هیچ تصاویر مشخصی از دوربین‌های مداربسته بسیار متعدد سرزمین منا در خصوص این حادثه، زمینه انتشار شایعات بسیار مختلف در خصوص حادثه منا فراهم شد.
کرونا می‌آید یا نمی‌آید؟
خبرهای مربوط به ویروس کرونا نیز که از قبل از حج تا همن اکنون در جریان است و هشدارهای عجیب و حتی غیر علمی در این حوزه مدام در شبکه‌های اجتماعی منتشر میشود.
در این میان اگر چه منبع برخی از شایعات را میتوان حجاج کشومان و کشورهای مختلف حاضر در مناسک حج دانست که به دلیل فعالیت در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به سرعت هر چه تمام‌تر و البته تغییر ابعاد و شکل خبر موجب گسترش شایعات می‌شد، اما منبع بسیاری دیگر از شایعات نیز داخل کشور بود.
خبر انتشار گاز سیانور و کشته شدن حجاج به دلیل انتشار این گاز از خبرهایی بود که توسط حجاج مطرح و به مردم در داخل کشور منتقل شد. انتشار بوی زننده در محل حادثه منا به دلیل عدم رعایت بهداشت و وجود خیل عظیم افراد در یک محل و ... موجب شد تعدادی از حجاج این فرضیه را مطرح کنند، فرضیه‌ای که وزیر بهداشت ایران مجبور به پاسخ گویی به آن شد و اعلام کرد باید این مسئله بررسی شود.
اما بعدها و پس از گذشت چند روز از این حادثه و مشخص‌تر شدن برخی ابعاد آن، این شایعه کمرنگ شد.
فاجعه اطلاع رسانی در منا چگونه رقم خورد!
در هیاهوی غم بار حادثه منا و در حالی که مسئولان سازمان حج و زیارت در تلاش برای مواجهه و اطلاع رسانی شفاف به مردم بودند، تعداد قابل توجهی از مردم در اینترنت به دنبال دریافت خبرهای بیشتری از حادثه منا بودند و هر عکسی که به زعم آنها مربوط به حادثه منا بود را به سرعت در شبکه‌های اجتماعی منتشر کردند که متأسفانه همین مسئله فاجعه اطلاع رسانی در خصوص منا را رقم زد و به یکباره ده‌ها خبر و عکس خبری با سرعتی عجیب در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد و این چنین بحران رسانه‌ای در این فاجعه رقم خورد! سرعت برای انتقال اطلاعات دیگر از جمله وظایف رسانه‌ها نبود، بلکه شهروندان هر کدام به یک خبرنگار تبدیل شدند؛ در این مسابقه همه می‌خواستند اول باشند و اطلاعات ناب را دست به دست یا موبایل به موبایل به گوش دیگران برسانند!
دقیقا در این مقطع بود که بخش اعظمی از انرژی رسانه صرف تکذیب و اطلاع رسانی صحیح می‌شد، فضایی که باید توسط رسانه‌ها تلطیف می‌شد که مسئولان بتوانند با فراغ بال وظایف خود را انجام دهند، صرف واکنش با شایعات شد.
فوری، فوری لطفاً اطلاع رسانی کنید!
نحوه اطلاع رسانی این اخبار نیز جای تأمل دارد. توجه، توجه؛ بسیار مهم و فوری لطفاً اطلاع رسانی کنید: جمع آوری اجساد با جرثقیل در منا(این عکس مربوط به سال‌های گذشته و ساخت و سازهای مربوط به مسجد‌الحرام بود)، زیر گرفتن حجاج در فرودگاه جده/ 2 ایرانی کشته شدند (این خبر مربوط به عمره دو سال قبل بود)، دفن دسته جمعی حجاج در مکه (عکس مربوط به زلزله پاکستان بود)، فیلم رمی جمره یک شاهزاده سعودی از داخل ماشین (فیلم مربوط به سال‌های قبل بود و هیچ ارتباطی با حادثه منا نداشت)، گذشتن کاروان شاهزاده سعودی از خیابان منا (این فیلم نیز مربوط به سال‌های قبل بود اما رسانه ملی ایران را نیز به اشتباه انداخت) و ... .
در این میان مباحث عجیبی نیز از قبیل خبر دادن افراد مرتبط با عالم ارواح و ... در خصوص مفقودی‌های حادثه منا و زنده بودن آنها منتشر می‌شد که بسیار جای تعجب داشت.
اما این شایعات نه تنها مردم و خانواده‌های حجاج بلکه به دلیل همه‌گیری شبکه‌های اجتماعی خود حجاج در سرزمین وحی را نیز به شدت تحت تأثیر قرار داده و بر فشارهای روانی ناشی از حوادث رخ داده افزوده بود.
هر چه از روزهای اول بروز حادثه منا می‌گذریم این شایعات با همان سرعتی که گسترش یافته‌اند، فروکش می‌کنند اما درد و رنجی که هر خبر غیر موثق در مردم و حجاج ایجاد کرده، همچنان تأثیر مخرب خود را ایجاد کرده است. نکته تأسف انگیز اینکه فعالیت شبکه‌های رسمی که خبرها را از منابع موثق دریافت می‌کردند در فاجعه منا بسیار خوب بود اما مردم به جای اعتماد به شبکه‌های رسمی به سراغ شبکه‌های غیر رسمی رفته و موجب رنجش خاطر بسیاری از مردم را فراهم کرده‌اند.
همه ابعاد ارتباطی و جامعه‌شناختی حادثه منا و انتشار خبرهای مربوط به این حادثه یک مسئله را به صورت قطع و یقین ثابت می‌کند و آن نبود سواد رسانه‌ای کافی در استفاده کنندگان از شبکه‌های اجتماعی است که باید فکری به حال این موضوع کرد.
