«عرفان اسلامی»؛ شرحی بر کتاب امام جعفر صادق(ع)
گروه ادب: «عرفان اسلامی» شرحى بر کتاب «مصباح‌الشریعه» است که منسوب به حضرت امام جعفر صادق(ع) بوده و توسط حجت‌الاسلام والمسلمین حسین انصاریان به نگارش درآمده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، «عرفان اسلامی» شرحى بر کتاب «مصباح‌الشریعه» منسوب به حضرت امام جعفر صادق(ع) است و مشتمل بر مسائل مهم عرفان اسلامى. در این کتاب که جلد اول از مجموعه پانزده جلدى به همین نام است و از سوی انتشارات دارالعرفان روانه بازار نشر شده، ضمن ارائه تعریفى از عرفان، عارف و مکاتب عرفانى، پژوهشى پیرامون کتاب «مصباح‌الشریعه» و صحت انتساب آن به امام صادق(ع) و دیدگاه علماى شیعه در مورد این کتاب و مطالب عمیق عرفانى و اخلاقى آن صورت گرفته است.
در این کتاب سرچشمه اصلى عرفان در دین اسلام، قرآن کریم و معارف ناب اهل بیت(ع) دانسته شده است. حجت‌الاسلام والمسلمین حسین انصاریان سعى کرده، مبانى اصلى عرفان و اخلاق اسلامى را با دیدگاه‌هاى حضرت امام صادق(ع) تطبیق کرده و سپس با استفاده از آیات و روایات به تجزیه و تحلیل اوصاف عارفان و مراحل عبادات آنها از مرحله عبودیت تا ربوبیت و همچنین مراحل هفت‌گانه نفس اعم از نفس اماره، نفس لوامه، نفس ناطقه، نفس عاقله، نفس مطمئنه، نفس راضیه و نفس مرضیه از منظرى قرآنى و روایى به ویژه نهج‌البلاغه امام على(ع) پرداخته است.
بررسى انواع حجاب‌هاى ظلمانى و نورانى در عرفان، مفهوم خوف عرفا از خداوند و نافرمانى او، تفاوت بین خوف و خشیت الهى، خوف عارفان از گناه و نقصان در عبادت، معناى امید عرفا به خداوند، بررسى مفهوم عشق و محبت در عرفان اسلامى و اقسام آنها و معرفى چهره‌هاى پاک و ناپاک از منظر قرآن کریم از مباحث بعدى این کتاب است.
نگارنده سعى کرده است، سیماى مؤمنان حقیقى در قرآن را ارائه کرده و عامل نجات انسان در قیامت را تقواى زبان، قلب و سایر اعضاء و جوارح برای رسیدن به نور یقین و شناخت خداوند متعال عنوان کند و سیره اولیاى الهى را بر محور محبت خداوند، توکل بر خدا و اعتماد بر او معرفى کند. براى تبیین مباحث عرفانى مندرج در کتاب «مصباح‌الشریعه» علاوه بر استفاده از آیات و روایات از حکایاتى عبرت‌آموز نیز استفاده شده است.
عرفان اسلامى: شرح مصباح الشریعه(جلد 2)
در جلد دوم این کتاب به بحث درباره مفهوم و تفسیر واژه «کلمه» پرداخته شده و مصادیق «کلمه» در قرآن مانند: قول حق، توبه، آزمایش، روح معنا و انسان و تفسیر معانى کلمات وجود انسان و مراتب ایمان او مانند: ایمان قلب، ایمان زبان، ایمان گوش، ایمان چشم، ایمان دست و سایر اعضا و جوارح بیان شده است. در ادامه به حقیقت ذکر و معانى آن در قرآن اشاره کرده و دو معناى ذکر در قرآن مجید شامل توجه قلبى و روحى بیان شده است. در بخش دیگرى از کتاب نویسنده، به تبیین معناى رضا در آیات و روایات پرداخته و اشتغال به غیرخدا و تبعات منفى آن را از دیدگاه قرآن و سنت بررسى کرده است. اصلاح قلب و احوالات آن در عرفان اسلامى موضوع بعدى کتاب حاضر را تشکیل مى‌دهد. در این باره وى، به لزوم حفظ قلب از خطرات معنوى پیش روى آن پرداخته و علل فساد و صلاح قلب و آفات آن را از دیدگاه قرآن و روایات منعکس کرده است.
در بخش سوم کتاب به بررسى معناى غفلت در قرآن و روایات و عاقبت غافلان و تبعات غفلت از یاد خدا، آثار مثبت و مراقبه نفس از نگاه قرآن و سنت مورد بحث و بررسى تحلیلى قرار گرفته است. در مبحث مربوط به نفس و مراتب آن، نویسنده به دیدگاه‌هاى ملاصدرا و علامه مجلسى درباره نفس و نسبت آن با عقل پرداخته و خطرات پیروى از هواى نفس و غرایز نفسانى را گوشزد می‌کند. تبیین جایگاه دین در زندگى بشر، معناى دین و بیان حقیقت و روح دین اسلام، ویژگى هاى دین اسلام و بررسى مفاهیم حقیقى توحید، نبوت و امامت در دین اسلام و اهمیت مال حلال و آثار معنوى آن و مضرات مال حرام از مباحث پایانى این کتاب است.
«عرفان اسلامى: شرح مصباح الشریعه»(جلد 3)
در کتاب حاضر که جلد سوم از مجموعه پانزده جلدى است به ادامه شرح مباحث اخلاقى، اعتقادى و عرفانى پرداخته شده است. در این مجلد ابواب چهارم تا ششم کتاب شرح داده شده است. نگارنده، براى شرح سخنان امام صادق (ع) از آیات و روایت و اشعار شاعران و حکایاتى پندآموز نیز استفاده کرده است. در ابتداى کتاب ابتدا به تبیین مفهوم نیت و اهمیت آن در عبادت پرداخته و دیدگاه‌هاى قرآن و معصومین(ع) در مورد تأثیر نیت در روح بخشیدن به اعمال و عبادات منعکس شده است. آنگاه به بیمارى‌هاى قلب از قبیل کفر، نفاق، شرک، شک، قساوت، ریا و عجب اشاره شده و راه‌هاى سلامت قلب و حضور قلب در عبادات بررسى شده است.
در ادامه به بحث درباره ذکر و ابعاد و مراتب آن و مشخصات ذکر حقیقى پرداخته و آن را برترین عبادات شمرده است. وى نمونه‌هایى از ذکر و تسبیح در عالم حیوانات، گیاهان و ملائکه را عنوان کرده و هدایت و ضلالت موجودات به ویژه انسان را از نگاه قرآن و روایات و همچنین اوصاف اهل هدایت و ضلالت را بیان و ذکر قلبى و ذکر عملى را بالاتر از ذکر زبانى توصیف کرده و نیز اقسام ذکر و معرفت نسبت به خداوند را بررسى می‌کند. در بخش بعدى کتاب به بحث درباره شکر در قبال انواع نعمت‌هاى مادى و معنوى مى‌پردازد و نعمت‌هایى مانند نعمت هوا، نعمت حیات براى انسان، نعمت دستگاه گردش خون، نعمت اعصاب، نعمت زمین، نعمت خواب، نعمت خورشید، نعمت باران و سایر نعمت‌ها را با توجه به آیات و روایات و یافته‌هاى علمى بشر امروزى توصیف کرده و شکر نعمت را بالاترین درجه عبادات مى‌داند.
نگارنده، براین باور است که عبد شاکر واقعى، کسى است که راضى به فعل خداوند متعال بوده و نعمت خدا را در راه گناه به کار نبندد. وى همچنین تغییر نعمت را نتیجه اعمال انسان‌ها دانسته و اقسام انسان‌ها را در برابر نعمت‌ها معرفى مى‌کند. در هرقسمت از مباحث کتاب ابتدا سخنى از امام صادق(ع) درباره آن موضوع مطرح شده و سپس به شرح و تفسیر کلام حضرت پرداخته شده و از آیات و روایات و حکایات در تبیین سخنان ایشان بهره گرفته شده است.
«عرفان اسلامى: شرح مصباح‌الشریعه»(جلد 4)
در چهارمین جلد از این مجموعه پانزده جلدى ابواب هفتم تا دوازدهم از این مجموعه ارائه شده است. در هرباب از کتاب ابتدا فرازهایى از متن «مصباح الشریعه» نقل و سپس ترجمه و شرح مفاد آن و نیز تحلیل مباحث با استناد به آیات و روایات و آراء عرفا و حکایاتى پندآموز در رابطه با موضوع مورد نظر در کتاب بیان مى‌شود. در ابتداى کتاب مباحثى درباره لباس ظاهرى و باطنى و دیدگاه آیات و روایات دراین باره مطرح شده و ارتباط مسئله لباس با مباحث و مقامات عرفانى بیان مى‌شود. رنگ لباس، جنس لباس، نوع لباس، لباس زنان، آفات لباس باطن، اسباب لباس ظاهر و باطن، اقسام توحید و انواع عبادات از مهم‌ترین مطالب این بخش از کتاب است.
در باب هشتم، آداب مسواک زدن و ارتباط آن با عبادت بیان شده و اهمیت شب‌زنده‌دارى، گریه و استغفار از منظر آیات و روایات بررسى مى‌شود. در باب نهم مباحثى درباره شهوت شکم و کنترل آن و آثار و فواید کم خورى، در باب دهم طهارت جسم و جان و انواع بهداشت مطرح شده و اسرار باطنى وضو، غسل و تیمم بیان شده است. در باب یازدهم آداب خروج از منزل و رعایت حقوق برادران مؤمن و برآوردن حاجت‌هاى آنها بیان شده و روایاتى در این زمینه نقل شده است. در باب پایانى کتاب آداب وارد شدن به مسجد و آراسته شدن به طهارت جسمى و روحى و عدم غفلت، داشتن علو همت و عظمت روح، شیوه کسب رحمت الهى و راه لذّت بردن از مناجات مورد بحث قرار گرفته است.
«عرفان اسلامى: شرح مصباح‌الشریعه»(جلد 5)
در پنجمین جلد از این مجموعه پانزده جلدى ابواب سیزدهم و چهاردهم از کتاب یادشده مورد شرح و بررسى قرار گرفته است. در هر باب از کتاب فرازهایى از متن کتاب مورد شرح و بررسى قرار گرفته است. در هر باب از کتاب فرازهایى از متن کتاب «مصباح‌الشریعه» نقل و سپس ترجمه و شرح مفاد آن و نیز تحلیل مباحث با استناد به آیات و روایات و آراى عرفا و حکایاتى پندآموز در رابطه با موضوع مورد بحث در کتاب ارائه می‌شود. در ابتداى این مجلد و در باب سیزدهم آداب و اسرار ظاهرى و باطنى نماز بیان شده و سیره انبیاء و اولیاى الهى درباره نماز و کیفیت اجراى آن و اهمیت دادن به نماز منعکس شده و با استفاده از آیات و روایات به تبیین ابعاد عرفانى و عبادى نماز پرداخته و آثار سبک شمردن نماز و ضایع کردن این عبادت مهم را بررسى کرده است.
رزش نمازگزاران واقعى، توجه به حقیقت نماز، شرایط پذیرفته شدن نماز، لزوم خشوع در نماز و مراتب آن، موانع اقامه نماز، آداب ظاهرى و باطنى نماز، مراحل نماز باطنى، نماز از دیدگاه عارفان و سالکان، حالات قلب در نماز، تفسیر تکبیره الاحرام و قبله و بیان حکایاتى پندآموز در مورد نماز از برجسته ترین نکات مورد بحث در باب سیزدهم کتاب مى باشد. در باب چهاردهم کتاب با عنوان «آداب قرائت قرآن» ادب قرائت قرآن و وظایف ما در برابر فراگیرى، فهم و عمل به قرآن و آداب ظاهرى و باطنى قرائت قرآن از دیدگاه آیات و روایات بررسى شده و عظمت قرآن از دیدگاه ائمه(ع) و عارفان به تصویر کشیده شده است.
در همین راستا نگارنده، به حقیقت حروف قرآن و ویژگى‌هاى این کتاب آسمانى از نگاه عرفا پرداخته و شرایط قارى قرآن اعم از حضور قلب هنگام قرائت، فراغت در قرائت، محل قرائت، تصفیه دل، استعاذه و اندیشه کردن در هنگام قرائت را بیان مى‌کند. وى هم چنین به تفسیر سوره حمد، مفهوم بسم‌الله و معناى رحمن و رحیم پرداخته و مالک بودن خداوند در قیامت، معناى هدایت به صراط مستقیم الهى در سوره حمد را شرح مى‌کند. در پایان کتاب تفسیرى از سوره اخلاص و وحدانیت و صمدیت الهى ارائه مى‌شود.
«عرفان اسلامى: شرح مصباح‌الشریعه»(جلد 6)
در ششمین جلد از این مجموعه پانزده جلدى ابواب پانزدهم تا بیست و یکم از کتاب یادشده مورد شرح و بررسى قرار گرفته است. در هرباب از کتاب فرازهایى از متن کتاب «مصباح‌الشریعه» نقل و سپس ترجمه وشرح مفاد آن و نیز تحلیل مباحث با استناد به آیات و روایات و آراى عرفا و حکایاتى پندآموز در رابطه با موضوع مورد بحث در کتاب ارائه می‌شود. در ابتداى این جلد از کتاب ادامه آداب ظاهرى و باطنى نماز مطرح شده و آداب ظاهرى و باطنى رکوع، حقیقت رکوع، و ذکر آن و جایگاه رکوع در نماز از دیدگاه آیات و روایات مورد بحث قرار گرفته است. نگارنده، رکوع در نماز را مظهر خشوع دانسته و حکایاتى در این باب نقل کرده است.
در ابواب بعدى کتاب آداب ظاهرى و باطنى و اسرار سجود، تشهد و سلام در نماز بیان و دیدگاه هاى قرآن و روایات و برخى از عارفان و سالکان در باره این سه موضوع تبیین و داستان‌هایى در مورد برکات سجود و تبعات عدم سجده نقل شده است. در باب بعدى کتاب آداب ظاهرى و باطنى دعا و حقیقت و اسرار آن بررسى گردیده و دیدگاه آیات و روایات و دانشمندان و عارفان در مورد آثار معنوى دعا و فضایل متعدد آن منعکس گردیده است. نویسنده، به شروط استجابت دعا و اسباب عدم استجابت دعا نیز در این باب اشاراتى کرده است. در باب بیستم به بحث در باره آداب ظاهرى و باطنى و اسرار روزه پرداخته شده و آیات وروایات ودیدگاه‌هاى برخى از عرفا در این زمینه مطرح شده است.
اقسام روزه، اوصاف روزه‌دار واقعى، نیت روزه، مبارزه با نفس به وسیله روزه و ثواب آن از دیگر مباحث مطرح شده در این بخش از کتاب است. در باب پایانى کتاب آداب ظاهرى و باطنى زکات و حقیقت و اسرار آن بیان شده است وى، دراین بخش نیز ابتدا دیدگاه آیات و روایات را در مورد فلسفه و حکمت زکات و زکات هر یک از اعضاء و جوارح بدن و رابطه زکات با کمال و فناى انسان بیان شده و دیدگاه برخى از عرفا به همراه نقل حکایاتى از ایشان درباره زکات مطرح شده است.
«عرفان اسلامى: شرح مصباح‌الشریعه»(جلد 7)
در هفتمین جلد از این مجموعه پانزده جلدى ابواب بیست و دوم تا بیست وششم از کتاب مذکور مورد شرح و بررسى قرار گرفته است. در هر باب از کتاب فرازهایى از متن کتاب «مصباح‌الشریعه» که در بردارنده روایاتى از امام صادق (ع) است، نقل و سپس ترجمه و شرح مفاد آن و نیز تحلیل مباحث با استفاده به آیات و روایات و آراى عرفاى اسلامى و حکایاتى پندآموز از آنان در رابطه با موضوع مورد بحث در کتاب ارائه می‌شود. نگارنده، نخست به بحث درباره حقیقت عرفانى حج پرداخته و آداب ظاهرى و باطنى حج را در عرفان اسلامى بررسى مى‌کند.
رابطه حج با حق النّاس، توشه‌هاى معنوى حج، عظمت حج و کعبه در آیات و روایات، اسرار و حکمت‌هاى اعمال حج و مناسک حج، رابطه حج با جهاد و معراج، توصیفى از حج عارفان و آداب زیارت کعبه، اسرار معنوى طواف، وقوف در عرفات و منى، میقات، لباس احرام، تلبیه، تفسیر عرفانى محرمات احرام، اسرار ذبح، رمى جمرات و تراشیدن سر از مباحث مهم مطرح شده در این بخش از کتاب است که با توجه به مفاد کتاب «مصباح‌الشریعه» مطرح شده است، باب بعدى کتاب عنوانى به نام سلامت دین است که در آن علل غفلت از سلامتى دین و اوصاف دین اسلام و حقیقت و اصول دین از نگاه آیات و روایات مورد بررسى قرار گرفته است. نگارنده، در این بخش از کتاب به سلامت دین در آخر الزمان و راهکار کسب سلامت دین در زمان حاضر اشاراتى کرده است.
فوائد عزلت عنوان بعدى کتاب است که در آن آیات و روایاتى در باب فوائد عزلت و خلوت‌نشینى و دورى از گناه نقل و تفسیر آنها نیز بیان شده است. در باب بعدى با عنوان آداب عبادات، حقیقت عبادت و اسرار آن از منظر آیات و روایات بررسى شده و دستور‌العمل‌هایى از برخى از عرفا در زمینه چگونگى عبادت واقعى و وظایف انسان در انجام واجبات ارائه شده است. در باب پایانى کتاب اندیشه و تفکر در دین و حقایق خلقت و عجائب آسمان‌ها و زمین، گیاهان، جانوران و تفکر در قرآن و آثار اندیشه و تفکر و اقسام اندیشه از دیدگاه آیات و روایات مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
«عرفان اسلامى: شرح مصباح‌الشریعه»(جلد 8)
در هشتمین جلد از این مجموعه پانزده جلدى ابواب بیست و هفتم تا سى و پنجم از کتاب عرفان اسلامی مورد شرح و بررسى قرار گرفته است. در هر باب از کتاب فراز هایى از متن کتاب «مصباح الشریعه» که در بردارنده روایاتى از امام صادق (ع) است، نقل و سپس ترجمه و شرح مفاد آن و نیز تحلیل مباحث با استناد به آیات و روایات و آراى عرفاى اسلامى و حکایاتى پند آموز از آنان در رابطه با موضوع مورد بحث در کتاب ارائه می‌شود.
در این جلد نخست به بیان فضایل آثار معنوى سکوت و حفظ زبان از گناه پرداخته و از منظرى علمى، قرآنى وروایى به تعریف ماهیت زبان و کارکردهاى مثبت و منفى آن مى‌پردازد. نگارنده، منافع دنیوى و اخروى سکوت را نیز با استناد به آیات و روایات و کلام عرفا بررسى کرده است. راحتى مؤمن در دنیا و آخرت و تفسیر آیات و روایات در این باره مبحث بعدى کتاب است. در ابواب بعدى اهمیت و آثار قناعت، حرص و زهد و حقیقت آنها بیان وآیات و روایاتى در مورد آنها نقل و تفسیر می‌شود. در باب بعدى نکوهش دنیا و اوصاف آن در کلام قرآن و روایات پرداخته شده و دیدگاه حکیمان و عارفان نسبت به دنیا و نسبت آن با آخرت منعکس شده است. حقیقت ورع و آثار آن از نگاه آیات، روایات و عارفان مسلمان و ریشه‌هاى آن و بیان داستان‌هایى در این زمینه مبحث بعدى کتاب را تشکیل مى‌دهد. در باب‌هاى بعدى کتاب لزوم عبرت‌پذیرى از سرانجام کار دیگران مطرح شده و اوصاف عبرت‌‌پذیران در آیات و روایات بیان شده است. در باب پایانى کتاب تکلف در اعمال و واجبات و نتیجه عمل با تکلف و نهى آیات و روایات از چنین عملى مورد بررسى قرار گرفته و لزوم شوق و معرفت در امور و سپس انجام آن از روى محبت به خدا و اولیاى الهى در قالب ذکر چند آیه و روایت و داستان بیان شده است.
«عرفان اسلامى: شرح مصباح‌الشریعه»(جلد 9)
در نهمین جلد از این مجموعه پانزده جلدى ابواب سى و ششم تا چهل و پنجم از کتاب یادشده مورد شرح و بررسى قرار گرفته است. در هر باب از کتاب فرازهایى از متن کتاب «مصباح‌الشریعه» که دربردارنده روایاتى از امام صادق(ع) در عرفان اسلامى است، نقل و سپس ترجمه و شرح مفاد آن و نیز تحلیل مباحث با استناد به آیات و روایات و آراى عرفاى اسلامى و حکایاتى پندآموز از آنان در رابطه با موضوع مورد بحث ارائه مى‌شود. در این جلد نخست به نکوهش غرور و آثار این صفت رذیله اخلاقى مباحثى ارائه شده و دیدگاه آیات و روایات در مورد حجاب بودن غرور و ریشه در غفلت داشتن آن و هم چنین عواقب خطرناک آن بیان شده است. سپس به بیان اوصاف منافق و نشانه‌هاى نفاق در آیات و روایات و سپس به ستایش پیروى از عقل و نکوهش پیروى از هوى و هوس پرداخته و صفات عاقل مانند حق‌پذیرى، انصاف و مقاومت در برابر باطل را بیان وآیات و روایاتى در این باب و هم چنین داستان‌هایى از حکیمان و عارفان در این زمینه مطرح شده است. در باب بعدى کتاب در مذمت وسوسه و انواع وسوسه‌هاى شیطانى، تفسیرى از سوره فلق و شیطان‌شناسى و راه‌هاى خلاص از شیطان و وسوسه‌هاى او از نگاه قرآنى و روایات بیان شده است. در ادامه نگارنده، به مذمت عجب و آثار خطرناک آن در روایات پرداخته و داستان‌هایى در این زمینه نقل مى‌کند. در ابواب چهل ویک تا چهل و پنج نگارنده، به آداب خوردن و آشامیدن و آثار پرخورى و اثر غذاها بر روح و جسم انسان، لزوم فروپوشیدن چشم از حرام، آداب راه رفتن و خوابیدن مباحثى مطرح کرده و این موضوعات را از دیدگاهى قرآنى و روایى تبیین کرده و سخنانى از عارفان درباره آنها نقل کرده است.
«عرفان اسلامى: شرح مصباح‌الشریعه»(جلد 10)
در دهمین جلد از این مجموعه پانزده جلدى ابواب چهل و ششم تا شصت و سوم از کتاب «مصباح الشریعه» که دربردارنده روایاتى از امام صادق (ع) در عرفان اسلامى است، نقل وسپس ترجمه و شرح مفاد آن و نیز تحلیل مباحث با استناد به آیات و روایات و آراى عرفاى مسلمان و حکایاتى عبرت‌انگیز از آنان در رابطه با موضوع مورد بحث در کتاب ارائه مى‌شود.
در این مجلد نخست، آداب سخن گفتن و شرایط آن از دیدگاه قرآن و روایات مطرح شده و انواع قول در قرآن و آفات زبان از جمله قول لغو و کلام بیهوده بررسى شده است. در باب‌هاى بعدى حقیقت مدح و ذم و موارد استحقاق هر کدام در آیات و روایات بیان شده و مراء، جدال و نزاع غیرمشروع مورد نکوهش قرار گرفته و آفات مراء و جدال در روایات بیان شده است. مسئله غیبت و انواع و مراتب آن و ریشه انواع غیبت با توجه به روایات معصومین(ع) و آثار زیانبار آن از مباحث بعدى کتاب است. در ابواب پنجاه تا پنجاه و دو به مذمت ریا وتظاهر در اعمال و عبادات، مذمت حسد و ضرر‌هاى حسادت و نکوهش طمع و آثار آن پرداخته شده و از منظرى قرآنى و روایى به این موضوعات نگریسته شده است.
ستایش از صفت اخلاقى جود و سخاوت، عزت نفس، آداب برادرى و نعمت برادرى و اخّوت، مشورت و برکات آن، ستایش حلم و بردبارى و نکوهش غضب، ستایش تواضع و فروتنى، حقیقت اقتدا کردن به پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع) مدح عفو و گذشت و حقیقت حسن خلق، ستایش علم و دانش و آداب فتوا دادن در امورى مانند فقه و سایر امور دینى و ذکر روایاتى از معصومین(ع)، آیاتى از قرآن، سخنانى از عارفان مسلمان و نقل داستان‌هایى در این موضوعات از مباحث بعدى کتاب حاضر است.
«عرفان اسلامى: شرح مصباح‌الشریعه»(جلد 11)
در یازدهمین جلد از این مجموعه پانزده جلدى ابواب شصت و چهارم تا هفتاد و چهارم از کتاب یادشده مورد شرح و بررسى قرار گرفته است. در هر باب از کتاب فراز هایى از متن کتاب «مصباح‌الشریعه» که دربردارنده روایاتى از امام صادق(ع) در عرفان اسلامى است، نقل و سپس ترجمه و شرح مفاد آن و نیز تحلیل مباحث با استناد به آیات و روایات و آراى عرفانى مسلمان و حکایاتى عبرت‌آموز از آنان در رابطه با موضوع مورد بحث در کتاب ارائه مى‌شود. در این جلد ابتدا به بحث درباره آداب امر به معروف و نهى از منکر و شرایط و مراتب آن پرداخته شده و روایاتى در این زمینه وسیره انبیاء در این باره تبیین و سپس به ستایش از خوف و خشیت از مقام ربوبى پرداخته شده و آفات علم و صفات عالم حقیقى بیان شده است. آفات قاریان قرآن، عظمت قرآن و حقیقت و فضیلت آن و محتویات عمیق آن، عنوان بعدى کتاب حاضر است که روایاتى از ائمه (ع) و سخنانى از برخى عارفان در این زمینه نقل شده است. در ادامه نگارنده، به تبیین حق و باطل پرداخته و معیار هاى حق در قیامت را از منظر آیات و روایات بررسى مى‌کند.
در باب بعدى کتاب اوصاف پیامبران الهى و معجزات و امتیازات آنان در ضمن بیان روایات و حکایاتى بیان و فضیلت پیامبر اسلام و حضرت فاطمه(س) نیز در این باب بررسى مى‌شود. در باب شصت و نهم از کتاب مباحثى درباره امامت و ولایت اهل بیت (ع) و شناخت ائمه معصومین(ع) ارائه شده و اوصافى از امام على(ع) و زهد و انفاق آن حضرت بیان مى‌شود. برخى از وصایاى با ارزش اخلاقى و عرفانى و حقیقت صدق و مراتب وآثار آن نیز از مباحث پایانى این کتاب است.
«عرفان اسلامى: شرح مصباح‌الشریعه»(جلد 12)
در دوازدهمین جلد از این مجموعه پانزده جلدى ابواب هفتاد و پنج تا صد، از کتاب یادشده مورد شرح و بررسى قرار گرفته است. در هر باب از کتاب فرازهایى از متن «مصباح‌الشریعه» که دربردارنده روایاتى از امام صادق(ع) در عرفان اسلامى است، نقل و سپس ترجمه و شرح مفاد آن و نیز تحلیل مباحث با استناد به آیات و روایات و آراى عرفانى مسلمان و حکایاتى عبرت‌آموز از آنان در رابطه با موضوع مورد بحث در کتاب ارائه مى‌شود. در این جلد ابتدا به بحث درباره حقیقت توکل و مرز آن در آیات و روایات پرداخته شده و سپس حقیقت اخلاص و مرز آن، راه‌هاى رسیدن به آن، مقام مخلصان از منظر قرآن، ائمه و عرفا مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.
شناخت جهل و عوارض آن، بزرگداشت برادر مؤمن، حقیقت توبه و آثار آن در قرآن و روایات و مباحثى درباره ضرورت جهاد و ریاضت با نفس از مباحث بعدى کتاب است. در باب‌هاى بعدى کتاب به بحث درباره فساد و انواع آن اعم از فساد ظاهر و باطن پرداخته شده و راه‌هاى نجات از فساد بیان شده است. در باب بعدى کتاب نگارنده، تقوى و مراتب آن را توصیف و نیز منافع تقوا را از دیدگاه قرآن و روایات بررسى کرده است.
حقیقت مرگ و عوالم پس از آن، حقیقت و ماهیت عالم برزخ و حالات انواع انسان‌هاى مؤمن و کافر در این عالم و نقل داستان‌هایى در مورد کشف عالم برزخ براى برخى از عرفا از ابواب بعدى کتاب را تشکیل مى‌دهد. در پى آن مسئله حساب و کتاب روز قیامت و کیفیت رسیدگى به اعمال انسان‌ها از منظرى روایى و قرآنى مورد بحث قرار گرفته است. حسن ظن به خدا و مردم، حقیقت تفویض امر و درجات آن، حقیقت یقین و مراتب آن، حقیقت خوف و رجاء، رضا و خشنودى از حق و ستایش آن، حکمت ابتلاء و آزمایش و آثار صبر، حقیقت صبر در آیینه آیات، روایات و عرفان اسلامى، حزن و اندوه از نگاه عرفا، حقیقت حیاء و مراتب آن، مسئله دعوى صادق و کاذب، معناى معرفت، عرفان و عارف، مسأله حب فى‌الله و دوستى در راه خدا، شوق لقاى الهى و فناى در ذات او، حقیقت حکمت و عبودیت از جمله مباحث دیگرى است که در این کتاب از منظرى قرآنى و روایى و از دیدگاه عرفا درباره آنها بحث شده است.
«عرفان اسلامى: شرح مصباح‌الشریعه»(جلد 13)
جلد حاضر که سیزدهمین جلد از مجموعه پانزده جلدى است، مجموعه داستان‌ها و بعضى از لطائف و نکات ارزشمندى که در خلال بحث‌هاى تفسیرى از کتاب یادشده مطرح شده است را گردآورى کرده است. این داستان‌ها به تناسب ابواب مختلف صدگانه‌اى که در مجلدات قبلى ارائه شده است، در این جلد فراهم آمده‌اند که عبارت‌اند از: خوف و رجاء در عرفان، تهذیب نفس، آسیب‌شناسى عبادات، سبک شمردن نماز، محبت دنیا، اوصاف على(ع)، توبه، امید به فضل و رحمت الهى، آثار شوم گناهان، صفات شیعیان، مقام سکوت، معبود واقعى، سخاوت، مرگ و عوالم پس از آن، خشم و غضب و رحمت الهى، عاقبت هوى‌پرستى، آثار نیت در اعمال و عبادات، حقیقت ذکر واقسام آن، محبت خداوند، حقیقت عبودیت، اوصاف بهشت و جهنم، آثار نماز شب، سعادت و شقاوت انسان ها، نماز از دیدگاه پیامبران، اوصاف عالم قبر، کرامات ائمه(ع) و معجزات آنها، کرمات برخى از علما و عارفان، فلسفه روزه و آثار معنوى آن، فلسفه زکات و آثار معنوى آن، استغفار، حسن عاقبت و سوء عاقبت افراد، اسرار حج و حکمت مناسک حج، سلامت دین، حفظ زبان، عجب و غرور، ترس از خدا، ورع و پاکدامنى، عواقب دنیادوستى، اوصاف اولیاى الهى و پرهیزکاران، آثار بد غیبت و دروغ، ریاى عالمان دینى و شرح احوال برخى از عارفان و سالکان موعظه‌ها و توصیه‌هاى اخلاقى آنان است.
«عرفان اسلامى: شرح مصباح‌الشریعه»(جلد 14)
باتوجه به گستردگى موضوعات مطرح شده در مجموعه ارزشمند «عرفان اسلامى: شرح مصباح الشریعه» و لزوم ایجاد سهولت دسترسى پژوهشگران و محققان گرامى به مطالب ارزشمند این مجموعه، چهاردهمین جلد از این مجموعه پانزده جلدى به موضوعات مطرح شده در کتاب اختصاص یافته است. به طورى که موضوعات کتاب استخراج و به صورت مستقل در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است. با وجود این فهرست، اهل تحقیق در زمینه‌هاى مختلف، بدون اتلاف وقت مى‌توانند به آسانى به مطالب و موضوعات مورد نیاز خود برسند. در این فهرست سعى شده است تمام مسائل ریز موضوعات گوناگون با عنوان مناسب به رشته تحریر در آورده تا آنجا که پیام بعضى از روایات و احادیث در فهارس موضوعى گنجانده شده است. مضافا بر اینکه کلیه مطالب مؤلف در زمینه‌هاى گوناگون اخلاقى، عبادى، عرفانى، تاریخى، فقهى، پزشکى و عمومى و متفرقه در فهارس موضوعى بیان شده است. برخى از عناوین موضوعات عبارت اند از: آب، آبرو، آخرت، آرزو، آزادى، آمرزش، ائمه، اتحاد، اجتهاد، اخلاص، اخوت و برادرى، ادب، ارتداد، ازدواج، اسراف، اسلام، اسم اعظم، اسماى الهى، الگوگیرى، امامت، برترین مکان‌ها، بشارت‌هاى الهى، بندگى و عبودیت، بهشت و جهنم، تسلیم، ثروت، جاذبه‌هاى الهى، جوانى، حب فى‌الله، حجاب زن، حسنه، خلف وعده، خصلت‌هاى پسندیده، خیرخواهى، رسالت پیامبران، سلام کردن، شیعه، صله رحم، عدالت اجتماعى، غفلت، غضب، قانون، قصص قرآن، قناعت، کمک به ظالم، مؤمن، محبت، مردان الهى، مسیحیت، معاملات، نفاق، نماز، واجبات، وحدت، ورزش، هجرت، هدایت، یقین.
«عرفان اسلامى: شرح مصباح‌الشریعه»(جلد 15)
با توجه به گستردگى موضوعات مطرح شده در مجموعه ارزشمند «عرفان اسلامى: شرح مصباح الشریعه» و لزوم ایجاد سهولت دسترسى پژوهشگران و محققان به مطالب ارزشمند این مجموعه، پانزدهمین و آخرین جلد از این مجموعه پانزده جلدى به فهارس اختصاص یافته است. که عناوین فهرست‌ها بدین قرار است: فهرست آیات، فهرست روایات، فهرست ادعیه و زیارات، فهرست انبیاء و معصومین (ع)، فهرست اعلام، فهرست ادیان، مذاهب، قبایل و فرق، فهرست کتاب‌ها، فهرست مکان‌ها، فهرست اشعار، فهرست مطالب مجلدات، فهرست مجموعه داستان، فهرست موضوعى، فهرست نسخه‌هاى خطى، فهرست منابع و مآخذ و فهرست تألیفات مؤلف.
