در گفت‌وگو با ایکنا مطرح شد؛
شیوه بدیع تدریس علوم قرآن در مدارس تابعه مروی؛ از استقبال زبانی تا عدم حمایت
گروه حوزه‌های علمیه: آموزش قرآن با روش جدید و کتب درسی جدید به منظور اشراف اجمالی یک طلبه سطح مقدماتی رخدادی است که در مدرسه علمیه معمار تهران روی داده است و در آینده نزدیک همه حوزه‌های علمیه را شامل خواهد شد.
به گزارش خبرگزاری بین المللی قرآن (ایکنا) مدرسه علمیه معمار تهران از جمله مدارس علمیه‌ای است که در سال تحصیلی جاری به صورت آزمایشی مجری طرح تحول در نظام آموزشی حوزه است و کلاس‌های ویژه‌ای در زمینه علوم قرآنی دارد.
تحول در حوزه علمیه موضوعی است که از دیرباز مطرح بوده و از آنجا که حوزه علمیه مهد تبیین و ترویج و تبلیغ معارف در جامعه است همواره با رشد علم و تکنولوژی در جوامع و گسترش مسائل اجتماعی مسأله تحول در حوزه علمیه و رشد و گسترش علوم در بین تربیت‌یافتگان این مرکز بزرگ علمی و تربیتی سر باز کرده و در بین علما حرکتی ایجاد کرده است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و رشد و ارتقاء و احیای حوزه‌های علمیه در ایران نیز مسأله تحول در حوزه علمیه و موضوعات و روش‌های آن یکی از مباحث چالش برانگیز حوزوی بوده است تا جایی که رهبر معظم انقلاب فرموده‌اند اگر حوزه بخواهد از تحول بگریزد، منزوی خواهد شد.
اما آنچه که از ابتدای امر مورد توجه بوده و مسأله‌ای نیست که به تازگی ایجاد شده باشد، جایگاه مباحث قرآنی در نظام آموزشی حوزه علمیه بوده است، چنانچه از بسیاری از مفسرین و علما انتقادهایی درباره تعداد بسیار کم کرسی‌های تفسیر در حوزه‌های علمیه نسبت به کرسی‌های فقه و اصول و یا خودخوان(غیرحضوری) بودن دروس قرآنی، شنیده شده و در رسانه‌ها منعکس شده است.
از قابل‌تأمل‌ترین نقاط درباره تحول در حوزه علمیه این است که در گذشته اگر تعدادی از جوانان خوش فکر و باسواد از استادان سطوح عالی حوزه علمیه گرد مرجعی جمع می‌شدند تا پایه‌گذار تحولی جدید باشند، غالبا به دلیل اینکه حکومت در دست نااهلان بود و ممکن بود به بهانه تحول زمینه نابودی و ممانعت از فعالیت حوزه های علمیه شکل بگیرد این حرکت‌ها در نطفه متوقف می‌شد و حتی آن جوانان فاضل و توانمند در زمان مرجعیت و زعامت خود بر حوزه علمیه هم اقدام خاصی نمی‌کردند اما به برکت پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل حکومت اسلامی که خود زاییده حوزه علمیه است و از حوزه حمایت می کند در جای جای این کشور پهناور شاهد اقدامات ابتکاری و خلاقانه مدیران و اساتید حوزه‌های علمیه فراتر از نظام جامع و هماهنگ مدیریت حوزه‌های علمیه هستیم و این روند فعالیت مورد تایید علما و بزرگان حوزه قرار می‌گیرد چنانچه رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از روحانیون فرموده‌اند: « چه بکنیم که این حوزه مثمر بماند؟ یک مسأله این است که طلاب علوم دینی و فضلای جوان، آیا برای سازندگی و برای آینده‌ی حوزه نقشی دارند یا نه؛ جواب این است که بلی، دارند. هرکسی نقش خودش را دارد. در یک مجموعه، همه افراد دارای نقش‌اند. در یک بدن سالم، هر سلولی مشغول کار است. اگر هر کدام ما در آن‌جایی که هستیم، کار خود را خوب انجام بدهیم، به سلامت مجموعه کمک کرده‌ایم؛ اما اگر هر کدام ما کار خود را خوب انجام ندهیم، به قدر شعاع وجودی خود، به سلامت مجموعه ضربه زده‌ایم».
در این رابطه به سراغ حجت‌الاسلام رمضان حفیظی، یکی از مدیران مدارس علمیه تهران که در سال تحصیلی گذشته طرحی ابتکاری در زمینه آموزش‌های قرآنی را در مدرسه علمیه قنبرعلی‌خان اجرا کرده بود رفتیم تا نحوه اجرا و پیامدهای این تحول را بررسی کنیم. وی هم اکنون مجری مرحله آزمایشی طرح تحول در نظام آموزشی حوزه علمیه در مدرسه علمیه معمار تهران است.
ایکنا: چطور شد داوطلب تحول قرآنی در مدرسه تابعه خودتان شدید؟
در سال تحصیلی 93-92 برای یکی از مراسمات مولودی مدرسه قنبرعلی‌خان استاد قرائتی را دعوت کردیم و وی در سخنرانی خود مباحث مربوط به تفسیر در حوزه علمیه را مطرح کرد، بر همین اساس در سال تحصیلی 94-93 برنامه قرآن و نهج البلاغه و صحیفه سجادیه را خارج از برنامه رسمی معاونت آموزش حوزه‌های علمیه به صورت اختیاری برای طلاب پایه‌های اول تا سوم گذاشتیم و مورد استقبال طلاب واقع شد تا جایی که طلاب پایه‌های بالاتر که درس مشابه آن را گذرانده بودند و نمره خوبی هم گرفته بودند می‌آمدند و می‌نشستند سر کلاس.
استاد قوی و متخصصی را که در دانشگاه قرآن و حدیث این موضوعات را کار کرده بودند را برای تدریس انتخاب کردیم و بالای 90 درصد طلاب گفتند این کلاسها برای ما خیلی مفید بود.
ایکنا: عکس‌العمل مسئولین حوزه چگونه بود؟
همه مسئولین در زبان از این برنامه ها استقبال می‌کنند اما در عمل هیچ حمایتی از ما نشد.
مسائل این‌چنینی تخصصی است و نکته مهم این است که استاد متخصص آورده شود که منابع و تاریخ و روایات را درست و اصولی بحث کند و پیش ببرد، متاسفانه در حوزه علمیه این رویکرد که از استاد متخصص استفاده شود نیست و در مسئولین انگیزه‌ای برای این امر نمی‌بینیم.
فعالیتهای آموزشی و پژوهشی در امور قرآنی نیازمند توجه و حمایت بیشتری است. هیچ کس نیامد از ما بپرسد این کار را به چه شکلی انجام دادید تا اگر قابلیت دارد برای بقیه مدارس علمیه هم الگوبرداری شود.
ایکنا: طرحی که اکنون مدرسه شما به صورت آزمایشی مجری آن است چقدر به ابتکار شما و انتقادات علما نزدیک است؟
طرح تحول نظام حوزه اتفاق خوبی است که در آن طلبه را از سال نخست با علوم قرآنی آشنا می‌کنند و درس آشنایی با قرآن را دارند که بر اثر آن طلبه با سوره‌های قرآن آشنایی اجمالی پیدا می‌کند، اگر این را ادامه بدهند و تعطیل نشود طلبه در طول چهار سال نخست تحصیلی یک اشراف کلی نسبت به کل قرآن پیدا می‌کند. این طرح امسال به شکل پایلوت در بعضی مدارس برگزار می‌شود و از سال بعد با رفع ایرادات و نواقص به صورت فراگیر برگزار خواهد شد.
باید توجه داشت اجرای خوب طرح تحول نظام حوزه وابسته به عملکرد مجریان و مدیران مدارس علمیه است اگر مدیران مدارس علمیه اهمیت ندهند طلاب متضرر خواهند شد، باید دقت شود هرکسی نمی‌تواند علوم قرآنی آموزش دهد اگر یک منبری مدرس این کتابها شود طلاب متخصص نمی‌شوند، حوزه اگر استاد و متخصص پرورش ندهد جوانان به چه کسی مراجعه خواهند کرد.
در شهرستانها در این زمینه خلأ وجود دارد و بیشتر روحانیان در زمینه وعظ و خطابه و روضه خوانی فعالیت دارند و نمی‌توان استاد مرتبط و متخصص پیدا کرد. مسئولان حوزه علمیه باید فکری به حال حوزه‌های شهرستانها بکنند و حتی شده برای سال‌های نخست از قم استاد متخصص اعزام کنند تا طلاب در طول تربیت استاد متضرر نشوند.
البته حوزه علمیه برای برنامه بلندمدت برنامه ریزی تاسیس مرکزی برای تربیت استاد کرده است اما برای کوتاه‌مدت و در دوره‌های نخست پیشنهاد می‌شود در هر شهری با مراکز علمی تخصصی مرتبط مانند دانشگاه قرآن و حدیث برای تهرانی‌ها ارتباط گیری و جذب استاد شود.
باید دقت کرد کاری که مرکز مدیریت باید انجام می‌داده است نود درصد آن را انجام داده بقیه‌اش می‌ماند برای مدیران مدارس که با اهمیت بالا این طرح را پیگیری کنند، استادی بگذارند که قصد و غرض مولف را بتواند پیاده کند و برای طلبه آشنایی اجمالی ایجاد کند، کلاس را نباید در ساعت مرده بگذارند بلکه باید در ساعت زنده که همان ابتدای صبح است بگذارند بهتر است.
البته نکته مهم دیگر این است که این طرح برای طلابی است که از این به بعد جذب حوزه علمیه می‌شوند و تحصیل می‌کنند اما باید فکری برای طلاب فعلی کرد تا آنها از علوم قرآنی بی‌نصیب نمانند و به همین روش آموزش ببینند.
یکی از دلایل موفق بودن طرح مدرسه قنبرعلی خان تحقیقاتی بودن آن بود که به طلاب راهکار می‌داد و ذهن کنجکاو آنها را فعال می‌کرد می‌توان آن طرح را برای طلاب کنونی پیاده کرد تا آنها بی نصیب نمانند.
باید این را هم اشاره کرد که یکی از اشکالات این طرح که تا حدودی طبیعی بود برای سال نخست به موقع نرسید کتب و متون است. به عنوان مثال نیمسال اول ما تمام شده اما هنوز کتاب علوم قرآنی به دست ما نرسیده است.
زیاد بودن حجم دروس فعلی حوزه یکی از موانع پرداختن به علوم قرآنی در مدارس علمیه است و باید برای این فکری کرد.
نقطه قوت این طرح هم این است که روش تدوین کتاب ذکر مبارک برای درس قرآنی طلاب کتاب خوب و مفیدی است، یکی از امتیازات کتاب ذکر مبارک سوالات پژوهشی است که در درس مطرح می شود این در کتب درسی حوزه بی‌سابقه است.
ایکنا: جایگاه تفسیر به عنوان درس قرآنی پرکاربرد برای طلاب در سیستم آموزشی حوزه علمیه چگونه است؟
وجود کلاس برای تفسیر و نهج البلاغه از الزامات حوزه علمیه است و باید برای آن فکر اساسی کرد، دروس علوم قرآنی که در پایه‌های بالا تدریس می‌شود هم نمی‌تواند جای تفسیر را بگیرد و تفسیر لازمه فعالیتهای یک طلبه است.
در پایه 4 برای طلاب یک خطبه از نهج البلاغه را به عنوان درس می‌گذارند در حالی که کلیات و نکات مهمی وجود دارد که مقدمتا باید به طلاب آموزش داده شود سپس وارد خطبه‌ها و جزییات شد.
متاسفانه در بعضی پایه ها هم که دروس قرآنی گذاشته شده جنبه مطالعاتی دارد و طلبه استاد نمی‌بیند در حالی که درس تفسیر تخصصی است و باید استاد داشته باشد.
ایکنا: پیشنهاد دیگری در زمینه تحول قرآن برای مسئولین حوزه دارید؟
استعدادهای طلاب باید شناسایی شود و به آنها طبق استعداد خودشان آموزش تخصصی بدهند تا بتوانند اساتید خوبی باشند، الان استعدادهای خیلی از طلاب هدر می‌رود چون مرکزی برای استعدادیابی نیست.
همانطور که در ورزش می‌روند از بین نوجوانان و جوانان استعدادها را شناسایی می‌کنند و بر روی آنها سرمایه گذاری می کنند.
استعدادهای خوبی هم در زمینه علمی و هم در زمینه مدیریتی و اجرایی داریم اما برای کادرسازی حوزه علمیه و نظام روی آنها سرمایه گذاری نمی‌شود. طلاب دارای استعداد علوم قرآنی باید شناسایی و جداگانه بر روی آنها کار شود.
گفتگو از: محمد صدارت
تحول در حوزه علمیه موضوعی است که از دیرباز مطرح بوده و از آنجا که حوزه علمیه مهد تبیین و ترویج و تبلیغ معارف در جامعه است همواره با رشد علم و تکنولوژی در جوامع و گسترش مسائل اجتماعی مسأله تحول در حوزه علمیه و رشد و گسترش علوم در بین تربیت‌یافتگان این مرکز بزرگ علمی و تربیتی سر باز کرده و در بین علما حرکتی ایجاد کرده است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و رشد و ارتقاء و احیای حوزه‌های علمیه در ایران نیز مسأله تحول در حوزه علمیه و موضوعات و روش‌های آن یکی از مباحث چالش برانگیز حوزوی بوده است تا جایی که رهبر معظم انقلاب فرموده‌اند اگر حوزه بخواهد از تحول بگریزد، منزوی خواهد شد.
اما آنچه که از ابتدای امر مورد توجه بوده و مسأله‌ای نیست که به تازگی ایجاد شده باشد، جایگاه مباحث قرآنی در نظام آموزشی حوزه علمیه بوده است، چنانچه از بسیاری از مفسرین و علما انتقادهایی درباره تعداد بسیار کم کرسی‌های تفسیر در حوزه‌های علمیه نسبت به کرسی‌های فقه و اصول و یا خودخوان(غیرحضوری) بودن دروس قرآنی، شنیده شده و در رسانه‌ها منعکس شده است.
از قابل‌تأمل‌ترین نقاط درباره تحول در حوزه علمیه این است که در گذشته اگر تعدادی از جوانان خوش فکر و باسواد از استادان سطوح عالی حوزه علمیه گرد مرجعی جمع می‌شدند تا پایه‌گذار تحولی جدید باشند، غالبا به دلیل اینکه حکومت در دست نااهلان بود و ممکن بود به بهانه تحول زمینه نابودی و ممانعت از فعالیت حوزه های علمیه شکل بگیرد این حرکت‌ها در نطفه متوقف می‌شد و حتی آن جوانان فاضل و توانمند در زمان مرجعیت و زعامت خود بر حوزه علمیه هم اقدام خاصی نمی‌کردند اما به برکت پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل حکومت اسلامی که خود زاییده حوزه علمیه است و از حوزه حمایت می کند در جای جای این کشور پهناور شاهد اقدامات ابتکاری و خلاقانه مدیران و اساتید حوزه‌های علمیه فراتر از نظام جامع و هماهنگ مدیریت حوزه‌های علمیه هستیم و این روند فعالیت مورد تایید علما و بزرگان حوزه قرار می‌گیرد چنانچه رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از روحانیون فرموده‌اند: « چه بکنیم که این حوزه مثمر بماند؟ یک مسأله این است که طلاب علوم دینی و فضلای جوان، آیا برای سازندگی و برای آینده‌ی حوزه نقشی دارند یا نه؛ جواب این است که بلی، دارند. هرکسی نقش خودش را دارد. در یک مجموعه، همه افراد دارای نقش‌اند. در یک بدن سالم، هر سلولی مشغول کار است. اگر هر کدام ما در آن‌جایی که هستیم، کار خود را خوب انجام بدهیم، به سلامت مجموعه کمک کرده‌ایم؛ اما اگر هر کدام ما کار خود را خوب انجام ندهیم، به قدر شعاع وجودی خود، به سلامت مجموعه ضربه زده‌ایم».
در این رابطه به سراغ حجت‌الاسلام رمضان حفیظی، یکی از مدیران مدارس علمیه تهران که در سال تحصیلی گذشته طرحی ابتکاری در زمینه آموزش‌های قرآنی را در مدرسه علمیه قنبرعلی‌خان اجرا کرده بود رفتیم تا نحوه اجرا و پیامدهای این تحول را بررسی کنیم. وی هم اکنون مجری مرحله آزمایشی طرح تحول در نظام آموزشی حوزه علمیه در مدرسه علمیه معمار تهران است.
ایکنا: چطور شد داوطلب تحول قرآنی در مدرسه تابعه خودتان شدید؟
در سال تحصیلی 93-92 برای یکی از مراسمات مولودی مدرسه قنبرعلی‌خان استاد قرائتی را دعوت کردیم و وی در سخنرانی خود مباحث مربوط به تفسیر در حوزه علمیه را مطرح کرد، بر همین اساس در سال تحصیلی 94-93 برنامه قرآن و نهج البلاغه و صحیفه سجادیه را خارج از برنامه رسمی معاونت آموزش حوزه‌های علمیه به صورت اختیاری برای طلاب پایه‌های اول تا سوم گذاشتیم و مورد استقبال طلاب واقع شد تا جایی که طلاب پایه‌های بالاتر که درس مشابه آن را گذرانده بودند و نمره خوبی هم گرفته بودند می‌آمدند و می‌نشستند سر کلاس.
استاد قوی و متخصصی را که در دانشگاه قرآن و حدیث این موضوعات را کار کرده بودند را برای تدریس انتخاب کردیم و بالای 90 درصد طلاب گفتند این کلاسها برای ما خیلی مفید بود.
ایکنا: عکس‌العمل مسئولین حوزه چگونه بود؟
همه مسئولین در زبان از این برنامه ها استقبال می‌کنند اما در عمل هیچ حمایتی از ما نشد.
مسائل این‌چنینی تخصصی است و نکته مهم این است که استاد متخصص آورده شود که منابع و تاریخ و روایات را درست و اصولی بحث کند و پیش ببرد، متاسفانه در حوزه علمیه این رویکرد که از استاد متخصص استفاده شود نیست و در مسئولین انگیزه‌ای برای این امر نمی‌بینیم.
فعالیتهای آموزشی و پژوهشی در امور قرآنی نیازمند توجه و حمایت بیشتری است. هیچ کس نیامد از ما بپرسد این کار را به چه شکلی انجام دادید تا اگر قابلیت دارد برای بقیه مدارس علمیه هم الگوبرداری شود.
طرح تحول نظام حوزه اتفاق خوبی است که در آن طلبه را از سال نخست با علوم قرآنی آشنا می‌کنند و درس آشنایی با قرآن را دارند که بر اثر آن طلبه با سوره‌های قرآن آشنایی اجمالی پیدا می‌کند، اگر این را ادامه بدهند و تعطیل نشود طلبه در طول چهار سال نخست تحصیلی یک اشراف کلی نسبت به کل قرآن پیدا می‌کند. این طرح امسال به شکل پایلوت در بعضی مدارس برگزار می‌شود و از سال بعد با رفع ایرادات و نواقص به صورت فراگیر برگزار خواهد شد.
باید توجه داشت اجرای خوب طرح تحول نظام حوزه وابسته به عملکرد مجریان و مدیران مدارس علمیه است اگر مدیران مدارس علمیه اهمیت ندهند طلاب متضرر خواهند شد، باید دقت شود هرکسی نمی‌تواند علوم قرآنی آموزش دهد اگر یک منبری مدرس این کتابها شود طلاب متخصص نمی‌شوند، حوزه اگر استاد و متخصص پرورش ندهد جوانان به چه کسی مراجعه خواهند کرد.
در شهرستانها در این زمینه خلأ وجود دارد و بیشتر روحانیان در زمینه وعظ و خطابه و روضه خوانی فعالیت دارند و نمی‌توان استاد مرتبط و متخصص پیدا کرد. مسئولان حوزه علمیه باید فکری به حال حوزه‌های شهرستانها بکنند و حتی شده برای سال‌های نخست از قم استاد متخصص اعزام کنند تا طلاب در طول تربیت استاد متضرر نشوند.
البته حوزه علمیه برای برنامه بلندمدت برنامه ریزی تاسیس مرکزی برای تربیت استاد کرده است اما برای کوتاه‌مدت و در دوره‌های نخست پیشنهاد می‌شود در هر شهری با مراکز علمی تخصصی مرتبط مانند دانشگاه قرآن و حدیث برای تهرانی‌ها ارتباط گیری و جذب استاد شود.
باید دقت کرد کاری که مرکز مدیریت باید انجام می‌داده است نود درصد آن را انجام داده بقیه‌اش می‌ماند برای مدیران مدارس که با اهمیت بالا این طرح را پیگیری کنند، استادی بگذارند که قصد و غرض مولف را بتواند پیاده کند و برای طلبه آشنایی اجمالی ایجاد کند، کلاس را نباید در ساعت مرده بگذارند بلکه باید در ساعت زنده که همان ابتدای صبح است بگذارند بهتر است.
البته نکته مهم دیگر این است که این طرح برای طلابی است که از این به بعد جذب حوزه علمیه می‌شوند و تحصیل می‌کنند اما باید فکری برای طلاب فعلی کرد تا آنها از علوم قرآنی بی‌نصیب نمانند و به همین روش آموزش ببینند.
یکی از دلایل موفق بودن طرح مدرسه قنبرعلی خان تحقیقاتی بودن آن بود که به طلاب راهکار می‌داد و ذهن کنجکاو آنها را فعال می‌کرد می‌توان آن طرح را برای طلاب کنونی پیاده کرد تا آنها بی نصیب نمانند.
باید این را هم اشاره کرد که یکی از اشکالات این طرح که تا حدودی طبیعی بود برای سال نخست به موقع نرسید کتب و متون است. به عنوان مثال نیمسال اول ما تمام شده اما هنوز کتاب علوم قرآنی به دست ما نرسیده است.
زیاد بودن حجم دروس فعلی حوزه یکی از موانع پرداختن به علوم قرآنی در مدارس علمیه است و باید برای این فکری کرد.
نقطه قوت این طرح هم این است که روش تدوین کتاب ذکر مبارک برای درس قرآنی طلاب کتاب خوب و مفیدی است، یکی از امتیازات کتاب ذکر مبارک سوالات پژوهشی است که در درس مطرح می شود این در کتب درسی حوزه بی‌سابقه است.
ایکنا: جایگاه تفسیر به عنوان درس قرآنی پرکاربرد برای طلاب در سیستم آموزشی حوزه علمیه چگونه است؟
وجود کلاس برای تفسیر و نهج البلاغه از الزامات حوزه علمیه است و باید برای آن فکر اساسی کرد، دروس علوم قرآنی که در پایه‌های بالا تدریس می‌شود هم نمی‌تواند جای تفسیر را بگیرد و تفسیر لازمه فعالیتهای یک طلبه است.
در پایه 4 برای طلاب یک خطبه از نهج البلاغه را به عنوان درس می‌گذارند در حالی که کلیات و نکات مهمی وجود دارد که مقدمتا باید به طلاب آموزش داده شود سپس وارد خطبه‌ها و جزییات شد.
متاسفانه در بعضی پایه ها هم که دروس قرآنی گذاشته شده جنبه مطالعاتی دارد و طلبه استاد نمی‌بیند در حالی که درس تفسیر تخصصی است و باید استاد داشته باشد.
ایکنا: پیشنهاد دیگری در زمینه تحول قرآن برای مسئولین حوزه دارید؟
استعدادهای طلاب باید شناسایی شود و به آنها طبق استعداد خودشان آموزش تخصصی بدهند تا بتوانند اساتید خوبی باشند، الان استعدادهای خیلی از طلاب هدر می‌رود چون مرکزی برای استعدادیابی نیست.
همانطور که در ورزش می‌روند از بین نوجوانان و جوانان استعدادها را شناسایی می‌کنند و بر روی آنها سرمایه گذاری می کنند.
استعدادهای خوبی هم در زمینه علمی و هم در زمینه مدیریتی و اجرایی داریم اما برای کادرسازی حوزه علمیه و نظام روی آنها سرمایه گذاری نمی‌شود. طلاب دارای استعداد علوم قرآنی باید شناسایی و جداگانه بر روی آنها کار شود.
گفتگو از: محمد صدارت
