ویژگی‌های مخطوطات قرآنی کهن؛ از عصر اموی تا نسخه «پاریس پترزبورگ»

در این نشست مرتضی کریمی‎نیا و آلاء وحیدنیا به عنوان مترجم حضور داشتند. کریمی‎نیا در ابتدا درباره فرانسوا دروش گفت: وی در سال 1952 در فرانسه متولد شد، وی اسلام‌پژوه، مورخ و نسخه‌شناس متون عربی و محقق حوزه مخطوطات کهن قرآنی است و سال‌ها پژوهشگر بخش مخطوطات عربی و مصاحف قرآنی کتابخانه‌ ملی فرانسه بوده که سبب نگارش کتابی به نام «قرآن‌های عصر اموی» شده است.

وی افزود: این کتاب یکی از آثار مهمی است که کتاب‎های مخطوطات قرآنی را طبقه‌بندی می‌کند و پژوهشگران این حوزه با بررسی هر نسخه می‌توانند ویژگی‌های آن را شناسایی کنند. این کتاب که از سوی نشر بریل منتشر شده، برنده کتاب سال در ایران نیز شده است و به زودی یکی از آثار دیگر وی در حوزه نسخه شناسی اسلامی با ترجمه مرعشی و از سوی انتشارات سمت منتشر می‌شود.

فرانسوا دروش در این نشست با اشاره به چگونگی یاری رساندن مخطوطات قرآنی در مطالعات اسلامی گفت: مسئله مخطوطات کهن قرآنی از قدیم مورد توجه بوده و برخی از آنها از دوره عثمان، حضرت علی(ع) و یا اواخر قرن نوزدهم میلادی مورد توجه قرار گرفته است.

وی با اشاره به سه مثال از اثرگذاری مخطوطات کهن قرآنی عنوان کرد: نخستین بخش کارم مربوط به تاریخ است که سبب شناخت متن قرآنی می‌شود و وقتی دولت بنی امیه از اوایل 660 میلادی آغاز شد، قرآن تاریخ طولانی نداشت؛ از این رو هیچگونه شاهد امروزی از نسخه‎های آن روز در اختیار نیست که بتوان آنها را بررسی کرد.

دروش ادامه داد: مستندسازی درباره تاریخ قرآن در حوزه مخطوطات نشان می‌دهد که مخطوطات دارای شکل عمومی هستند و این شکل از نگارش را از جهان مدیترانه‌ای اخذ کرده است، نخستین گروه از مخطوطات را می‌توان در اواخر قرن دهم میلادی شناسایی کرد که خاورشناسان غربی درباره آن مطالعه کرده‌اند و در این راستا یکی از مهم‌ترین نسخ خطی بازمانده نسخه معروف به پاریس پترزبورگ است که تکه‌هایی از آن در پاریس و سن پترزبورگ وجود دارد، البته تکه‌های اندکی نیز در لندن و فوستات مصر است؛ البته در مجموع شامل 80 برگ است؛ به صورت عمودی، رحلی و بدون هیچ حاشیه و تذهیب. 28 سطر دارد و مصحف پیوسته نامیده می‌شود؛ یعنی کلمات در وسط به راحتی شکسته می‌شود و به سطر بعدی منتقل می‌شود.

وی افزود: این نسخه پنج کاتب داشته که با همکاری یکدیگر این نسخه را نوشته‌اند که در آن زمان امر شایعی بوده است، ویژگی‌های خاص این مجموعه و دست نوشته‌ها سلیقه هر یک از کاتبان را نشان می‌دهد در عین اینکه یک مصحف واحد را می‌نویسند.

دروش ادامه داد: مصحف پاریس پترزبورگ همانند سایر مصاحف حاوی قرابت متنی است که بیشترین نمونه در نبود صدای بلند «آ» است که بدون نگارش الف نوشته شده است. کاتب‌ها در تبعیت از رسم ناقص نیز شیوه کتابت خود را ارتقا داده اما سلیقه شخصی خاصی دارند.

وی در ادامه با اشاره به تصحیح برخی متون در این نسخه قرآنی گفت: علت تصحیح متن مشخص نیست و ظاهر امر نشان می‌دهد که کاتبان از این کار راضی نبوده‌اند و در هنگام بازخوانی شاید امر نادرستی بوده است؛ چرا که بررسی نسخ نشان می‌دهد که برخی از شماره‌گذاری آیات حذف شده است و همین موضوع در نقطه‌گذاری نیز وجود دارد که برخی کاتبان اصلا استفاده نمی‌کردند.

این محقق فرانسوی تصریح کرد: بررسی نسخه‌های قرآنی نشان می‌دهد که خط عربی در یک یا دو قرن نخست پس از اسلام تغییرات بسیاری داشته است و از سوی دیگر مقایسه بین مصاحف از نظر هنری نیز حائز اهمیت است و دو نسخه دمشق  فوستات از نسخ کهن تصحیح شده‌اند و به ویژه سبک تاریخ‌گذاری آنها مربوط به امویان است و دستخط‌های هر دو این نسخ شباهت زیادی به یکدیگر دارد و برخی پرکننده‌ها مانند خط فاصله (-) در پایان خطوط دیده می‌شود.

وی افزود: تذهیب‌های موجود در نسخ کهن مخطوطات قرآنی استدلال تاریخی مهمی را در اختیار قرار می‌دهند و نشان می‌دهد مشتریان این قرآن‌ها خواستار قرآن‌هایی با هنر تذهیب بوده‌اند و از سوی دیگر این قرآن‌ها تذهیب را از سنت باستان متأخر اخذ کرده‌اند.

دروش در ادامه به ویژگی‌های قرآن صنعا اشاره کرد و گفت: یکی دیگر از نسخ قدیمی قرآنی نسخه معروف به مصحف صنعا است که با توجه به قدمت آن، این مصحف می‌تواند در شناخت عمیق‌تر تاریخ قرآن اثرگذار باشد. در مصحف قاهره نیز تذهیب سرسوره‌ها از ویژگی آن محسوب می شود و مؤلفه‌های هنری و معماری در آن به چشم می خورد و در بیشتر موارد در انتهای سرسوره‌ها گل و بوته‌هایی را می‌بینیم که تشابهی با آثار امویان دارد که این مؤلفه‌ها حائز اهمیت است، هر چند این تذهیب به پیچیدگی تذهیب نسخه صنعا نیست.

وی در ادامه عنوان کرد: گزارشات در برخی منابع نشان می‌دهد که مالک ابن انس با اعراب برخی مصاحف مخالفت می‌کرد که این مخالفت می‌تواند به دلیل انحراف قاری باشد و یا مخالفت‌هایی که در رابطه با به کار نبردن طلا در قرآن‌ها وجود داشت و این مخطوطات با سخت‌گیری‌های مذهبی افرادی چون مالک به وسیله دستگاه حکومتی نوشته می‌شدند. همچنین مهدی خلیفه عباسی نسخه‌های قرآنی گران‌قیمتی را سفارش داده بود که که چند سال قبل‌تر از وی نیز حجاج ابن یوسف این کار را انجام داده بود.

این محقق فرانسوی در ادامه یادآور شد: با وجود اینکه نمی‌توان به تاریخ به دست آمده از روش آزمایش کربن 14 درباره نسخ کهن اعتماد کرد، اما این تاریخ با بررسی‌های تاریخی و علمی همزمان بوده و می‌توان قدیمی‌ترین مخطوطات قرآن را به اواخر عصر اموی مربوط دانست.