آیا جهانی شدن هنر، به هویت دینی آسیب می‌رساند!؟

از ابتدای تاریخ بشر تغییر و تحولات همواره وجود داشته، اما در حال حاضر با پیدایی و گسترش روزافزون تکنولوژی‌ها، سرعت و شتاب تغییر و تحولات بسیار بیشتر شده است. هر تغییر و دگرگونی دارای جنبه‌های پنهان و آشکار و پیامد‌های مثبت و منفی است. بررسی تأثیرات جهانی شدن در جنبه‌های گوناگون زندگی بشر به منظور پیشگیری از تبعات منفی و برنامه‌ریزی برای تأثیرات مطلوب آن، امری ضروری و اساسی است.

جهانی شدن را تمامی انسان‌ها، در کشورهای غنی و یا فقیر تولید می‌کنند و همه مردم جهان با مشارکت در فرآیندهایی که به تغییر شکل جهان منجر می‌شود، یکی از عاملان فرایند جهانی شدن هستند. فرآیندی که به قدری گسترده و عمیق بوده که تمامی عرصه‌های زندگی انسان به ویژه هویت او را نیز دستخوش تغییر و تحول کرده است.

جهانی شدن موجب می‌شود كه ارتباط معقول و منطقی ميان فضا، مكان و نيز مكان ـ زمان از بين برود. انتزاعی‌تر بودن فضا نسبت به مكان، خود در اين امر دخيل است؛ چرا كه فضا همه جا را شامل می‌شود، ولی مكان معين و ثابت است. فرآيند جهانی شدن كه همراه با پيشرفت فناوری اطلاعات است، تناسب فضا و مكان را كه متعلق به عصر سنت و ماقبل مدرن است، بر هم‌زده و هر چه بسيار فضاهايی را وارد مكان‌هايی می‌كند كه امكان تصوير واقعی بودن آنها در خيال هم نمی‌گنجد.

قابل تأمل بودن تاثیر استفاده از تولیدات هنری ماهواره بر هویت دینی 

یکی از ابعاد اساسی هویت، بُعد دینی است که آن را به اصطلاح «هویت دینی» می‌نامند. دین یک ارتباط نمادین منظم از طریق آیین‌ها و اعتقادات ناشی از یک بنیانگذار فرهمند و جذاب است که نوعی پیوند و تسلسل را موجب می‌شود. به نظر اینگلهارت، اعتقاد به خداوند و تعهد مذهبی به معنای میزان اهمیت دین نزد افراد و پنداشت فرد از دینداری خود، شاخص بسیار حساس بُعد دینداری در زندگی فرد است.

اگر ماهواره و اینترنت و ... را از مظاهر جهانی شدن بدانیم، تأثیر استفاده از این ابزارهای تکنولوژیکی بر هویت دینی قابل تأمل است؛ چرا که مصادیق و مظاهر فرهنگی از سوی صاحبان رسانه‌های قدرتمند به سمت جوامع مصرف کننده این محصولات فرهنگی سرازیر می‌شوند.

این محصولات به دلیل تازگی، نو و جدید بودن برای مصرف‌کنندگان آن جذاب هستند، همین جذابیت موجب می‌شود که فرهنگ مسلط تلاش کند خود را در سرزمین‌های دور و نزدیک جا بیندازد. حوزه‌های فرهنگی مذهبی و دینی، حوزه‌های حساس و اساسی هستند و بنابراین نمی‌توان و نباید بدون تفکر و تأمل راجع به میزان و نوع تأثیرپذیری این حوزه‌ها از جهانی شدن، تکنولوژی‌های ارتباطی و محصولات فرهنگی عرضه شده در این ابزارهای ارتباطی، از کنار آنها گذشت.

نتایج یک پژوهش توسط نگارنده درباره جهانی شدن و هویت دینی در سال 91 نشان داد که دانشجویان از احساس هویت دینی چندان قوی برخوردار نیستند، هر چند این احساس در آنان منفی هم نیست. همچنین در قالب پژوهشی دیگر می‌توان دریافت، میان بی‌هویتی اجتماعی و گرایش به غرب در میان جوانان رابطه وجود دارد.

دو پژوهشگر دیگر به نام‌های کاظمی و اشرفی در سال‌ 82 نیز در پژوهش‌های خود اظهار می‌کنند که جهانی  شدن عناصر فرهنگ سنتی را به چالش می‌کشند. به عقیده کاظمی نظام‌های شش‌گانه فرهنگی (ارتباطی، تولیدی، توزیعی، دفاعی، جایگزینی و نظارت اجتماعی) در روند تحول از سنت به مدرنیته با چالش‌هایی روبرو هستند. پژوهشگر دیگری به نام مرتضوی در سال 86 نشان داد، جهانی شدن بر هویت دینی دانشجویان اثر منفی دارد.

پژوهش‌های بسیاری در این حوزه انجام شده‌اند و نتایجی مشابه و به ندرت متفاوت با نتایج فوق به دست داده‌اند. فرايند جهانی شدن توانايی مقوله‌های زمان و مكان و فضا را كه سه عضو اساسی در هويت‌يابی هستند، بسيار كاهش می‌دهد و موجب بحران هويت مي شود.

یکی از منتقدان به جهانی شدن در ارتباط با بحث هويت‌يابی، جهانی شدن را نوعی تمسك به حال و انقطاع از گذشته می‌داند كه نوعی بيگانگی از گذشته را در فرد ايجاد می‌كند و به كاهش مشروعيت حال دامن خواهد زد؛ زيرا بشر وارد دوره جديدی می‌شود كه استمرار گذشته نبوده و از آن منقطع شده است.

در عرصه جديد كه هيچ‌گونه پشتوانه تاريخی و گذشته‌ای ندارد، ناامنی اولين و مهم‌ترين احساسی است كه به انسان معاصر دست داده و آن را دچار بيگانگی می‌کند. حاصل اين فراگرد درونی و از خودبيگانگی، نوعی بی‌هويتی و بحران هويت است. آنچه قابل تأمل است اینکه تکنولوژی‌های ارتباطی در قالب ماهواره‌ها، اینترنت و فضاهای مجازی به تعبیر گیدنز نوعی از جاکندگی را به وجود می‌آورند که فرد را از هویت‌های سنتی خود جدا می‌کنند.

در این اوضاع و احوال، هویت دینی نیاز به کنترل و تقویت دارد. کنترل میزان استفاده از فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی، نظارت بر نوع و نحوه استفاده از این فناوری‌ها، تقویت هویت دینی به طرق مختلف، از تقویت بعد اعتقادی و فکری گرفته تا افزایش مشارکت افراد در بعد مناسکی در چارچوب زندگی دینی بایستی در رأس برنامه‌ریزی‌های مسئولین و دست اندرکاران امور فرهنگی و مذهبی قرار گیرد.

در بعد اعتقادی و بعد تجربی دینداری، باورها، عواطف، تصورات و احساسات افراد در رابطه با وجود خداوند و اقتدار متعالی مدنظر قرار می‌گیرد و در بعد فکری، اطلاعات و دانش اساسی در مورد اصول عقاید دینی و کتاب مقدس ما، قرآن به مسلمانان عرضه می‌شود و بعد مناسکی نیز مراسم و اعمال دینی مشخصی را که در چارچوب زندگی اسلامی می‌گنجد دربرمی‌گیرد و البته بعد پیامدی شامل پیامدهای باور، عمل، تجربه و دانش دینی و اسلامی در زندگی روزمره یک فرد مسلمان است که انتظار می‌رود با مدیریت زمان اندیشه، تفکر، باور و رفتار خود در چارچوب دین مبین اسلام حرکت کند.

جهانی شدن فرآیندی است که مقاومت در برابر آن ناممکن است و از سوی دیگر این فرآیند به خودی خود مثبت یا منفی نیست.  نوع نگرش نسبت به آن و نحوه برخورد با آن است که تعیین‌کننده تبعات مثبت و منفی آن خواهد بود.

منابع:

- اینگلهارت، رونالد(1373) . تحول فرهنگی در جوامع پیشرفته صنعتی. ترجمه مریم وتر. تهران: انتشارات کویر.

- دهقان، حسین(1384). رابطه اینترنت با هویت ملی و دینی. طرح پژوهشی . پژوهشکده تعلیم و تربیت.

- گل محمدی، احمد(1380).جهانی شدن و بحران هویت. فصلنامه مطالعات ملی. سال سوم . شماره 10.

- گل محمدی، احمد(1381). نگاهی به مفهوم و نظریه های جهانی شدن. فصلنامه مطالعات ملی. سال سوم . شماره 11.

- گیدنز ، آنتونی(1378).  تجدد و تشخص، جامعه و هویت شخصی در عصر جدید. ترجمه ناصر موفقیان. تهران: نشر نی.

- گیدنز، آنتونی(1384) پیامدهای مدرنیت. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: نشر مرکز.

- لطف آبادی، حسین (1384).بررسی چگونگی نگرش دانش‌آموزان دبیرستانی و پیش‌دانشگاهی ایران به جهانی شدن و تأثیر آن بر ارزش‌ها و هویت دینی و ملی آنان. طرح پژوهشی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. دفتر برنامه ریزی درسی آموزش‌های فنی و حرفه‌ای.

یادداشت از سمیه تاجیک اسماعیلی