سیاحت و زیارت در قاب ایکنا/
مدرسه بالاسر حضرت رضا(ع)؛ کهن‌ترین مدرسه علمیه در گذشته و بزرگ‌ترین رواق در عصر حاضر
گروه اجتماعی: مدرسه بالاسر که اکنون اثری از آن بر جای نمانده است، در ناحیه بالاسر حرم مطهر امام رضا(ع) قرار داشته است از همین رو به «مدرسه بالاسر» مشهور بود، از کهن‌ترین مدارس علمیه مشهد به شمار می‌آید، مدرسه‌ای که بنای آن امروز بزرگ‌ترین رواق حرم رضوی را به خود اختصاص داده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، مدرسه بالاسر که اکنون اثری از آن بر جای نمانده است، در حاشیه غربی بازار معروف زنجیر در ناحیه بالاسر حرم مطهر امام رضا(ع) قرار داشته و از شمال به صحن انقلاب اسلامی، از جنوب به مدرسه پریزاد، از شرق به بیوتات متبرکه رضوی و از غرب به بازار زنجیر، از بازارهای معتبر و اصلی مشهد که از صحن کهنه
تا بازار بزرگ، به موازات مدرسه دودر، بالاسر، پریزاد و مسجد گوهرشاد
ادامه داشته، محدود بوده است.
تاریخ بنای نخستین و بانی این مدرسه که به علت قرار داشتن در ناحیه بالاسر حرم مطهر امام رضا(ع) به «مدرسه بالاسر» مشهور بود و از کهن‌ترین مدارس علمیه مشهد به شمار می‌آید، به روشنی مشخص نیست، اما برخی تاریخ‌نگاران مثل عبدالمجید مولوی، فریزر، جهانگرد انگیسی و ابن‌بطوطه معتقدند که بانی آن شاهرخ، فرزند امیر تیمور است.
از آنجا که در سده هشتم قمری حرم مطهر چندان وسعتی نداشته است، شاید مدرسه‌ای که ابن‌بطوطه در سفرنامه خود از آن یاد می‌کند، سال‌ها بعد توسط شاهرخ تعمیر و مرمت شده و سپس به نام «مدرسه شاهرخی» مشهور شده است.
مدرسه بالاسر، کهن‌ترین مدرسه عهد تیموری
با توجه به معماری و ساختار کالبدی بازار زنجیر و از آنجا که «مدرسه بالاسر» نزدیک‌ترین مدرسه در حاشیه این بازار به صحن انقلاب اسلامی بوده است، می‌توان به این نتیجه رسید که این مدرسه از قدمت بیشتری نسبت به دیگر مدارس عهد تیموری برخوردار بوده است و شاید بتوان از آن به عنوان کهن‌ترین مدرسه علمیه مشهد نام برد.
این مدرسه که پس از چندین بار مرمت و تعمیر به علت فرسودگی ساختمان دچار تخریب شده بود، در سال 1253 قمری، به همت حاج میراز عبدالجواد از فقهای حوزه علمیه مشهد، نوسازی و در دو طبقه با همان نام «مدرسه بالاسر» تجدیدبنا شد.
«مدرسه بالاسر» که در زمینی به مساحت 250 مترمربع در دو طبقه ساختمان احداث شده بود، براساس اسناد به جامانده، دارای 4 ایوان و 29 حجره بوده که حیاط در مرکز و حجره‌ها در چهار ضلع آن قرار داشته است. ایوان جنوبی آن به عنوان مسجد و مدرسه و یک ایوان نیز به عنوان مدرسه استفاده می‌شده است.
ایوان مجلل و باشکوه غرب مدرسه که داخل بازار قرار داشته است، دارای کتیبه‌ای مزین به اشعاری مربوط به تعمیر مدرسه در زمان صفویان بوده است که به خط نستعلیق بر آن نقش بسته بود. همچنین بر سردر ورودی این مدرسه، کتیبه‌ای قرار داشته که در آن شرایط سکونت در مدرسه ذکر شده است.
در قسمت شمال شرقی این مدرسه قدیمی که به مدرسه پریزاد شباهت زیادی دارد، بنایی گنبدی شکل وجود داشته که آرامگاه میرزا ابوالقاسم بابربن بایسنقر‌بن‌شاهرخ در آن بوده است. همچنین حجره‌های مدرسه، دارای ایوانچه‌هایی با سقف مقرنس و پیشانی آنها دارای کاشی‌کاری معرق بوده است.
علاوه بر ایوان ورودی مدرسه، از دیگر ایوان‌ها به عنوان مدارس و محل مباحثه و مطالعه به ویژه در فصل تابستان استفاده می‌شد و به علت نزدیکی مدرسه بالاسر به حرم مطهر، این مدرسه تنها در وسط حیاط، آب‌نمای کوچکی داشته است.
مجموع کتیبه‌ها و اسناد تاریخی نشان می‌دهد که این بنا چندین‌بار مرمت و تعمیر شده است، مثلا از کتیبه موجود در ایوان جنوبی مدرسه معلوم می‌شود که این بنا در سال 1091 قمری در حکومت شاه سلیمان صفوی به وسیله میرزا محمد ملقب به سعدالدین، وزیر کل خراسان و هرات و بانی مدرسه پایین پا تعمیر شده است.
همچنین از تاریخ ذیل حدیث امام جعفر صادق(ع) که بر پیشانی ایوان جنوبی مدرسه نوشته شده است، چنین بر می‌آید که این بنا در سال 1271 قمری نیز تعمیر شده بود. بنابر گزارش‌های موجود آخرین بار مدرسه در سال 1356 قمری تعمیر شده است.
موقوفات مدرسه بالاسر
گرچه از موقوفات مدرسه در دوره تیموریان و حتی صفویان اطلاعی در دست نیست ولی پس از تجدید بنای مدرسه در سال 1203 قمری بر طبق وقفنامه مدرسه، موقوفات آن عبارت بوده‌اند از؛ سه باب مغازه متصل به مدرسه همراه با دو انبار، یک باب مغازه در خیابان سفلی متصل به کوچه شور و دو باب منزل در کوچه حوض چهل پایه که طبق وقفنامه، عواید حاصل از موقوفات باید به مصارف حق‌التولیه طلاب و تعمیر مدرسه برسد.
درباره بانی و متولی مدرسه اطلاع چندانی در دست نیست ولی پس از تعمیر مدرسه توسط میرزا محمد ملقب به سعدالدین در سال 1091 قمری، احتمالاً وی و سپس فرزندانش تا زمانی که مدرسه به شکل مخروبه درآمده است، تولیت آن را برعهده داشته‌اند.
در سال 1203 قمری به همت میرزا عبدالجواد، فرزند میرزا مهدی شهید، مدرسه مجدداً نوسازی شد و خود که عالمی فاضل بود، تولیت مدرسه را برعهده گرفت و حتی پس از درگذشت وی، تولیت مدرسه در این خاندان باقی ماند.
در ابتدا، فرزندش حاج میرزا عبدالکریم از عالمان برجسته حوزه علمیه مشهد و سپس فرزند وی حاج میرزا عبدالجواد تولیت مدرسه را برعهده گرفتند. همچنین آقا نجفی، سیدمحمدحسین و فرزند وی حاج سیدعلی علم‌الهدی در زمره متولیان این مدرسه بوده‌اند که حاج سیدعلی علم‌الهدی تا هنگام تخریب مدرسه تولیت آن را برعهده داشت.
با توجه به اهمیت مدرسه بالاسر، جلسه‌های علمی و دروس حوزوی در سطوح مختلف آموزشی در این مدرسه برگزار می‌شد و طلاب و دانشجویان علوم دینی از محضر استادان و عالمان بزرگ و برجسته‌ای چون میرزا عبدالجواد، حاج میرزا عبدالکریم، حاج سیدعلی علم‌الهدی بهره‌مند می‌شدند.
احداث رواق دارالولایه در محل زمین مدرسه
آیتالله واعظطبسی، تولیت فقید آستان قدس رضوی پس از پیروزی انقلاب اسلامی با مطالعه و دقت در وقفنامه مدرسه و مشورت با صاحب‌نظران به این نتیجه رسیدند که زمین مدرسه به آستان قدس رضوی تعلق داشته و سپس به صورت مدرسه در آمده است، از این‌رو پس از تخریب مدرسه، دستور احداث رواق با شکوه و وسیعی در همان مکان را صادر کردند که این رواق در سه طبقه و با مساحت 9700 مترمربع، اکنون بزرگ‌ترین رواق حرم مطهر رضوی موسوم به دارالولایه است.
تاریخ بنای نخستین و بانی این مدرسه که به علت قرار داشتن در ناحیه بالاسر حرم مطهر امام رضا(ع) به «مدرسه بالاسر» مشهور بود و از کهن‌ترین مدارس علمیه مشهد به شمار می‌آید، به روشنی مشخص نیست، اما برخی تاریخ‌نگاران مثل عبدالمجید مولوی، فریزر، جهانگرد انگیسی و ابن‌بطوطه معتقدند که بانی آن شاهرخ، فرزند امیر تیمور است.
از آنجا که در سده هشتم قمری حرم مطهر چندان وسعتی نداشته است، شاید مدرسه‌ای که ابن‌بطوطه در سفرنامه خود از آن یاد می‌کند، سال‌ها بعد توسط شاهرخ تعمیر و مرمت شده و سپس به نام «مدرسه شاهرخی» مشهور شده است.
مدرسه بالاسر، کهن‌ترین مدرسه عهد تیموری
با توجه به معماری و ساختار کالبدی بازار زنجیر و از آنجا که «مدرسه بالاسر» نزدیک‌ترین مدرسه در حاشیه این بازار به صحن انقلاب اسلامی بوده است، می‌توان به این نتیجه رسید که این مدرسه از قدمت بیشتری نسبت به دیگر مدارس عهد تیموری برخوردار بوده است و شاید بتوان از آن به عنوان کهن‌ترین مدرسه علمیه مشهد نام برد.
این مدرسه که پس از چندین بار مرمت و تعمیر به علت فرسودگی ساختمان دچار تخریب شده بود، در سال 1253 قمری، به همت حاج میراز عبدالجواد از فقهای حوزه علمیه مشهد، نوسازی و در دو طبقه با همان نام «مدرسه بالاسر» تجدیدبنا شد.
«مدرسه بالاسر» که در زمینی به مساحت 250 مترمربع در دو طبقه ساختمان احداث شده بود، براساس اسناد به جامانده، دارای 4 ایوان و 29 حجره بوده که حیاط در مرکز و حجره‌ها در چهار ضلع آن قرار داشته است. ایوان جنوبی آن به عنوان مسجد و مدرسه و یک ایوان نیز به عنوان مدرسه استفاده می‌شده است.
ایوان مجلل و باشکوه غرب مدرسه که داخل بازار قرار داشته است، دارای کتیبه‌ای مزین به اشعاری مربوط به تعمیر مدرسه در زمان صفویان بوده است که به خط نستعلیق بر آن نقش بسته بود. همچنین بر سردر ورودی این مدرسه، کتیبه‌ای قرار داشته که در آن شرایط سکونت در مدرسه ذکر شده است.
در قسمت شمال شرقی این مدرسه قدیمی که به مدرسه پریزاد شباهت زیادی دارد، بنایی گنبدی شکل وجود داشته که آرامگاه میرزا ابوالقاسم بابربن بایسنقر‌بن‌شاهرخ در آن بوده است. همچنین حجره‌های مدرسه، دارای ایوانچه‌هایی با سقف مقرنس و پیشانی آنها دارای کاشی‌کاری معرق بوده است.
علاوه بر ایوان ورودی مدرسه، از دیگر ایوان‌ها به عنوان مدارس و محل مباحثه و مطالعه به ویژه در فصل تابستان استفاده می‌شد و به علت نزدیکی مدرسه بالاسر به حرم مطهر، این مدرسه تنها در وسط حیاط، آب‌نمای کوچکی داشته است.
مجموع کتیبه‌ها و اسناد تاریخی نشان می‌دهد که این بنا چندین‌بار مرمت و تعمیر شده است، مثلا از کتیبه موجود در ایوان جنوبی مدرسه معلوم می‌شود که این بنا در سال 1091 قمری در حکومت شاه سلیمان صفوی به وسیله میرزا محمد ملقب به سعدالدین، وزیر کل خراسان و هرات و بانی مدرسه پایین پا تعمیر شده است.
همچنین از تاریخ ذیل حدیث امام جعفر صادق(ع) که بر پیشانی ایوان جنوبی مدرسه نوشته شده است، چنین بر می‌آید که این بنا در سال 1271 قمری نیز تعمیر شده بود. بنابر گزارش‌های موجود آخرین بار مدرسه در سال 1356 قمری تعمیر شده است.
موقوفات مدرسه بالاسر
گرچه از موقوفات مدرسه در دوره تیموریان و حتی صفویان اطلاعی در دست نیست ولی پس از تجدید بنای مدرسه در سال 1203 قمری بر طبق وقفنامه مدرسه، موقوفات آن عبارت بوده‌اند از؛ سه باب مغازه متصل به مدرسه همراه با دو انبار، یک باب مغازه در خیابان سفلی متصل به کوچه شور و دو باب منزل در کوچه حوض چهل پایه که طبق وقفنامه، عواید حاصل از موقوفات باید به مصارف حق‌التولیه طلاب و تعمیر مدرسه برسد.
درباره بانی و متولی مدرسه اطلاع چندانی در دست نیست ولی پس از تعمیر مدرسه توسط میرزا محمد ملقب به سعدالدین در سال 1091 قمری، احتمالاً وی و سپس فرزندانش تا زمانی که مدرسه به شکل مخروبه درآمده است، تولیت آن را برعهده داشته‌اند.
در سال 1203 قمری به همت میرزا عبدالجواد، فرزند میرزا مهدی شهید، مدرسه مجدداً نوسازی شد و خود که عالمی فاضل بود، تولیت مدرسه را برعهده گرفت و حتی پس از درگذشت وی، تولیت مدرسه در این خاندان باقی ماند.
در ابتدا، فرزندش حاج میرزا عبدالکریم از عالمان برجسته حوزه علمیه مشهد و سپس فرزند وی حاج میرزا عبدالجواد تولیت مدرسه را برعهده گرفتند. همچنین آقا نجفی، سیدمحمدحسین و فرزند وی حاج سیدعلی علم‌الهدی در زمره متولیان این مدرسه بوده‌اند که حاج سیدعلی علم‌الهدی تا هنگام تخریب مدرسه تولیت آن را برعهده داشت.
با توجه به اهمیت مدرسه بالاسر، جلسه‌های علمی و دروس حوزوی در سطوح مختلف آموزشی در این مدرسه برگزار می‌شد و طلاب و دانشجویان علوم دینی از محضر استادان و عالمان بزرگ و برجسته‌ای چون میرزا عبدالجواد، حاج میرزا عبدالکریم، حاج سیدعلی علم‌الهدی بهره‌مند می‌شدند.
احداث رواق دارالولایه در محل زمین مدرسه
آیتالله واعظطبسی، تولیت فقید آستان قدس رضوی پس از پیروزی انقلاب اسلامی با مطالعه و دقت در وقفنامه مدرسه و مشورت با صاحب‌نظران به این نتیجه رسیدند که زمین مدرسه به آستان قدس رضوی تعلق داشته و سپس به صورت مدرسه در آمده است، از این‌رو پس از تخریب مدرسه، دستور احداث رواق با شکوه و وسیعی در همان مکان را صادر کردند که این رواق در سه طبقه و با مساحت 9700 مترمربع، اکنون بزرگ‌ترین رواق حرم مطهر رضوی موسوم به دارالولایه است.
مطالب مرتبط
