پیوند دینداری و رفتار زیست‌محیطی در مصرف آب

در عصر حاضر، در بحبوحه‌ یک بحران زیست محیطی که زندگی تمامی گونه‌های زیستی کره زمین را تهدید می‌کند، اجتماع بشری در جستجوی روابطی نو و پایدار با زمین است. با اینکه دانشمندان، اقتصاددانان و سیاست‌گذاران به بررسی علت‌ها و راه حل‌های این بحران می‌پردازند، واقعیاتِ این تخریب وسیع، از بسیاری جهات هشدار دهنده است.

 در واقع، از یک منظر، آینده زندگی بشر در معرض خطر قرار دارد. در نظر بسیاری از مردم بحران زیست محیطی با این پیچیدگی و وسعت نمی‌تواند تنها از عوامل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ناشی شده باشد. این یک بحران اخلاقی و معنوی نیز است که پرداختن به آن نیازمند فهم فلسفی و دینی از خویشتن انسانی‌مان به عنوان موجودات طبیعیِ حاضر در چرخه حیات و اکوسیستم‌های وابسته، است. زیرا که ادیان الهی به شکل‌دهی نگرش‌های خودآگاه و ناخودآگاه ما نسبت به طبیعت کمک می‌کنند. ادیان الهی، داستان‌های تفسیری درباره کیستی ما، چیستی طبیعت، اینکه از کجا آمده‌ایم و به کجا می‌رویم فراهم می‌کنند. همچنین به ما می‌گویند که با دیگر انسان‌ها چگونه رفتار کنیم و چه رابطه‌ای با طبیعت داشته باشیم.

 بنابراین، ادیان الهی، نظام‌های اخلاقی و جهان بینی‌هایی را که زیربنای نگرش‌ها و ارزش‌های موجود در فرهنگ‌ها و جوامع مختلف هستند، تولید می‌کنند.

در واقع، هر آنچه مردم درباره اکولوژی خود انجام می‌دهند بستگی به این دارد که درباره رابطه‌شان با اشیاء اطراف چه فکری بکنند. اکولوژی انسانی عمیقاً تحت تأثیر عقاید ما درباره طبیعت و تقدیرمان قرار دارد،  چیزی که توسط دین تعیین می‌شود. 

برخی صاحب‌نظران نظیر سید حسین نصر،‌ عبدالعزیز سعید، عثمان عبدالحمان لیولین، ریچارد فولتز معتقدند که در دین اسلام، آموزه‌های عملی فراوانی برای حفظ محیط و منابع طبیعی آن، مخصوصاً منابع آب، وجود دارد.  

جاناتان بنتال، معتقد است که در مورد محیط زیست گرایی، تفکر اسلامی معاصر بر پایه دو موضوع بنا شده است: اول، تأکید قرآن بر قوانین منطقی حاکم بر کیهان و نظم موجود در زندگی جانداران و نیز توجه به رسالت انسان به عنوان خلیفه خدا بر روی زمین. بسیاری از آیات قرآن از انسان می‌خواهند که در طبیعت و جهان خلقت تأمل کند، زندگی و محیط زیست موجودات زنده را بررسی کند و به بهترین شکل از عقل و خرد خود بهره ببرد.

نوع بشر با این کار حضور خداوند را درک کرده و می پذیرد که تمام مخلوقات به خداوند تعلق دارند و در نتیجه باید مورد مراقبت و احترام ویژه‌ای قرار بگیرند. دوم، ویژگی‌های جغرافیایی محل ظهور اسلام که موجب تأکید این دین بر حفاظت از منابع طبیعی از جمله آب، درختان میوه و چهارپایان شده است؛ دغدغه‌ای که مؤکداً در قرآن و احادیث انعکاس یافته است. 

با بررسی برخی از آیات قرآن کریم می‌توان به اهمیتی که دین اسلام برای آب قائل است پی برد. به عنوان مثال، آیه  30 در سوره انبیا بیان می‌فرماید که «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ؛ پیدایش و آفرینش همه موجودات زنده از آب است»، یا آیه 45 از سوره نور می‌فرماید که «وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ؛ خداوند همه چیز را از آب خلق کرده است» و یا در آیه هفتم از سوره هود، آب را به عنوان «قرارگاه عرش الهی» معرفی می‌کند.

در احادیث و روایات ذکر شده از پیامبر اسلام (ص)، امامان شیعه و فقهای اهل سنت نیز بر اهمیت حفظ و آلوده نساختن منابع آب و نکوهش اسراف در مصرف آن بسیار تأکید شده است. احادیثی نیز وجود دارند که می‌گویند چه کسی در مورد آب اولویت دارد، آب باید فروخته شود یا به عنوان یک کالای عمومی در نظر گرفته شود. بعضی از احادیث حتی مقدار آبی را که هر کس مجاز است تا بنوشد یا برای انجام غسل و وضو استفاده کند، مشخص می‌کند. به عنوان مثال، در حدیثی می‌خوانیم که پیامبر اسلام (ص) با مشاهده فردی که در حین وضو گرفتن آب زیادی را هدر می‌داد، زبان به اعتراض می‌گشاید، آن مرد می‌پرسد که آیا در آبِ وضو نیز اسراف هست؟ پیامبر می‌فرماید« بله، حتی اگر در کنار نهر جاری باشی».

به طور کلی می‌توان گفت که آیات قرآنی ذکر شده و احادیث مربوط به بهداشت، مدیریت و توزیع منابع آب، ارزش‌های فرهنگی را شکل می‌دهند که ضرورتاً تأثیر عمیقی بر سنت‌ها و عادات مسلمانان در زمان‌‎ها و مکان‌های مختلف می‌گذارد. 

در کشوری مانند ایران نیز که یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های فرهنگی‌اش، ایدئولوژی اسلامی آن است، آموزه‌های اسلام نقش بسیار ویژه‌ای را در شکل دهی به نگرش‌های افراد ایفا می‌کند. با توجه به اهمیت دین در شکل دهی حیات اجتماعی ـ فرهنگی ایرانیان و در نتیجه تأثیر آن بر رفتارهای مختلف آن‌ها، می‌توان برای اصلاح رفتارهای زیست محیطی برنامه ریزی کرد. 

مردم ایران عقیده و پایبندی بالایی را نسبت به دین اسلام نشان می‌دهند و حب و علاقه شان نسبت به ائمه و معصومین زبانزد همگان است. بنابراین، مجموع شرایط فوق، بستر مناسبی را برای برقراری پیوند میان دینداری و رفتار زیست محیطی (مصرف آب) ایجاد می‌نماید. در جامعه ما، نام «آب» با نام ائمه و پیشوایان شیعه گره خورده است. شیعیان معتقدند که آب مهریه حضرت فاطمه زهرا (س) بوده است و بسیاری از آن‌ها زمانی که آب می‌نوشند بر فرزندش، امام حسین (ع)، سلام می‌فرستند که با لبان تشنه به شهادت رسید. با گشتی در شهرهای ایران می‌توان دید که بر فراز تمامی آبخوری‌ها و آب سردکن‌های موجود در معابر جملاتی نوشته شده که نوشندگان آب را به یاد آن امام تشنه لب بیندازد. به نظر می‌رسد این موضوع انگیزه‌ای قوی برای صرفه جویی و هدر ندادن آب فراهم می‌کند. برای مثال، در یکی از تحقیق‌های میدانی که انجام می‌دادم، یکی از نوجوانان شرکت کننده در مصاحبه به نکته  قابل توجهی اشاره کرد، اینکه مادربزرگش همیشه مقدار فراوانی از آب شرب را برای شستن حیاط خانه‌اش به هدر می‌داد و هیچ دلیل و مدرکی نمی‌توانست او را قانع کند که صرفه جویی بیشتری در مصرف آب انجام دهد و تنها جمله‌ای که او را از اسراف در آب بازداشته بود، این بود که «مادربزرگ چطور دلت می‌آید آب را این طور هدر بدهی، در حالی که امام حسین (ع) و فرزندانش در روز عاشورا حسرت قطره‌ای از این آب را بر دل داشتند».