حجت‌الاسلام مهدوی‌راد:
میراث قرآنی امام رضا(ع) فراتر از روایات تفسیری است
گروه اندیشه: حجت‌الاسلام مهدوی‌راد میراث قرآنی امام رضا(ع) و دیگر اهل‌بیت(ع) را فراتر از روایات تفسیری می‌داند که مستقیم به متن قرآن مربوط است و معتقد است میراث قرآنی امام رضا(ع) رویکردی نبوی، الهی و علوی به قرآن در مقابل جریان انحرافی است.
حجت‌الاسلام و المسلمین محمدعلی مهدوی‌راد، استاد حوزه و دانشگاه، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) و در پاسخ به این پرسش که چه میراث قرآنیی از امام رضا(ع) به یادگار مانده است، گفت: ما از همه امامان(ع) تفسیر مستقلی که به وسیله خود و یا شاگردان‌شان کتابت شده باشد نداریم. مثلا مصحف علی(ع) را من با تحلیل خاصی تفسیر می‌دانم که وجود دارد، اما روایات راهگشا، دقیق، جهت‌دهنده و تبیین‌کننده از همه ائمه وجود دارد که تفاسیر برخی ائمه در مجموعه‌هایی جمع شده است.
مهدوی‌راد افزود: از امام رضا(ع) روایات تفسیری زیادی داریم که در ضمن مناظراتی که در خراسان شکل گرفته بیان شده است. برخی از این تفاسیر حالت تاویلی دارد و برخی تفسیر ظاهری آیات است.
وی ادامه داد: یک کتاب یک جلدی روایات تفسیری امام رضا(ع) را جمع کرده است که چندان کامل نیست، یک کتاب دو جلدی را هم معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی چاپ کرده است که به و سیله یکی از فضلا آماده شده است که این کتاب هم متاسفانه کامل نیست و برخی موارد جا افتاده است. در اینجا من به کلیاتی در خصوص روایات تفسیری امام رضا(ع) اشاره می‌کنم.
توجه به ولایت
این استاد دانشگاه و حوزه‌های علمیه تصریح کرد: اولین نکته بسیار مهم در تفسیر روایی منقول از حضرت رضا(ع) تکیه بر جریان امامت و پیشوایی و رهبری در روایات است. این مسئله را هم در روایات تفسیری و هم در روایات مستقل حضرت رضا(ع) به صورت خیلی برجسته می‌بینیم که نمونه‌ای از آن به حدیث سلسلة الذهب مشهور شده است که می‌فرماید: لا إلهَ إلَّا اللّهُ حِصنی، فَمَن دَخَلَ حِصنی أمِنَ مِن عَذابی. بِشُروطِها، و أنَا مِن شُروطِها. امام در این حدیث امامت خود آن بزرگوار و دیگر ائمه را از شرایط حصن بودن توحید خوانده است.
مقابله با اسرائیلیات در تفسیر
نویسنده کتاب «تراث الشیعة القرآنی» افزود: یک نکته خیلی قابل توجه‌تر دیگری که در تفسیر ما وجود دارد و لغزاننده است، مسئله اسرائیلیات است، یعنی مجموعه نقل‌هایی که از میراث یهودی وارد روایات تفسیری ما شده است که گاهی گمراهی بزرگی را در شخصیت انبیا، مسائل مرتبط با توحید و عصمت انبیا شکل داده است. این موضع حضرت رضا(ع) در نقد این نقل‌ها و طعن بر آنها بسیار قابل توجه است.
مهدوی راد تصریح کرد: من نکته خیلی خاص را که بسیار مهم است و از چشم حتی مفسران شیعه هم غالبا مغفول مانده است اینجا عرض می‌کنم. آیه «وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ: و در حقيقت [آن زن] آهنگ وى كرد و [يوسف نيز] اگر برهان پروردگارش را نديده بود آهنگ او می‌کرد چنين [كرديم] تا بدى و زشتكارى را از او بازگردانيم چرا كه او از بندگان مخلص ما بود»(یوسف، 24) بسیار معرکه آرا شده است، چون ظاهر آیه آن است که زلیخا قصد گناه کرده به سوی یوسف آمد و یوسف هم چنین قصدی داشته تا اینکه برهان الهی باعث شده است که این اتفاق نیافتد و آن ماجراهایی که در داستان حضرت یوسف مشهور است، روی دهد.
وی ادامه داد: اگر کسی به سیاق آیات توجه کند تقریبا متوجه می‌شود که این «هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا» یعنی آهنگ و قصد در این آیه، نباید جنسی باشد چون ماجرای جنسی به آیه قبلی برمی‌گردد، یعنی «وَرَاوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِهَا عَنْ نَفْسِهِ وَغَلَّقَتِ الْأَبْوَابَ وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوَايَ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ: و آن [بانو] كه وى در خانه‌‌اش بود خواست از او كام گيرد و درها را [پياپى[ چفت كرد و گفت بيا كه از آن توام [يوسف] گفت پناه بر خدا او آقاى من است به من جاى نيكو داده است قطعا ستمكاران رستگار نمىشوند».(یوسف، 23)
مهدوی‌راد تصریح کرد: به قول هنرمندان سکانس مسئله جنسی به آیه قبل مربوط است که زلیخا طرح کرده است و حضرت یوسف با تمام قدرت در مقابل آن ایستاده است، حضرت رضا(ع) اینجا نکته خیلی مهمی دارد که از چشم مفسرین ما هم غایب مانده است.
نویسنده کتاب «سیر نگارش‌های علوم قرآنی» با بیان اینکه در یکی از مناظرات یکی از علمای مسیحی و یا یهودی در آن جلسه از ایشان که در خصوص عصمت انبیا می‌پرسد، گفت: امام(ع) تاکید بر عصمت می‌کند و آن دانشمند همین آیه را مطرح می‌کند و تفسیر آن را جویا می‌شود که قرآن نشان می‌دهد که یوسف قصد گناه کرده است و امام(ع) می‌فرمایند آن طور که شما خیال می‌کنید نیست و آن مسئله تمام شده است وقتی زلیخا در عشق ظاهری‌اش شکست خورده به توضیح من، به یوسف حمله کرده است تا وی را بزند و یا بکشد و یوسف هم همچنین قصدی را کرد که خوب طبیعی هم بود و می‌خواست از خود دفاع بکند، اما برهان رب آمد که در داخل دار الاماره و کاخ چنین اتفاقی نیفتد.
مهدوی‌راد ادامه داد: سید مرتضی (رضوان‌الله تعالی علیه) وقتی اقوال گوناگون را در خصوص این آیه می‌آورد و رد می‌کند، می‌فرماید به من معنای دیگری الهام شده است و همین تفسیر را بیان می‌کند بدون آنکه به حدیث امام رضا(ع) اشاره کند و ایشان هم این روایت را ندیده بود. این مضمون در روایات تفسیری از رویکردهای مهم امام(ع) به تفسیر قرآن است.
جایگاه برجسته سوره حمد در بیان رضوی
وی افزود: نکته دیگر این است که چنان که می‌دانید، اگر ما به جای سوره یعنی توحید، هر سوره دیگری را بخوانیم اشکال ندارد، اما سوره حمد حتما باید در نماز خوانده شود و پیامبر(ص) می‌فرمایند « لَا صَلَاةَ إِلَّا بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ» بنابراین حتما باید در نماز سوره حمد را بخوانیم. کسی از امام رضا(ع) می‌پرسد که چرا قرآن این قدر زنده است و امام جواب می‌دهند چنین و چنان و بعد سوال می‌شود چرا ما باید حمد را حتما در نماز بخوانیم؟ در این جا امام رضا(ع) جواب می‌دهند برای اینکه قرآن از ذهن مومنان پاک و مندرس نشود و تعالیم و حقایق قرآنی همچنان در ذهن مومنان باشد.
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: سوال کننده پرسید چرا حتما باید در نماز سوره حمد را بخوانیم و امام رضا(ع) این جواب را داد که نشان می‌دهد سوره حمد عصاره و گزیده و خط کلی و بیان نهایی و چارچوب اصلی کل معارف قرآنی است و خیلی نکته لطیفی در این جا وجود دارد. روایت مفصلی از امام رضا(ع) وجود دارد که سوره حمد را به زیبایی تقسیم کرده‌اند و متاسفانه در این دو کتاب که روایات تفسیری امام رضا(ع) را جمع کرده‌اند نیامده است، با اینکه این روایت باید در ابتدای این دو کتاب می‌آمد.
مهدوی‌راد ادامه داد: جایگاه تفسیری امام رضا(ع) بسیار مهم است البته یکی دو رساله درباره نوع تفسیری روایات امام(ع) نوشته شده است اما در حد رساله‌هایی که باید باشد و آن چنان که باید گزارش کند، نیست.
میراث قرآنی امام رضا(ع)؛ رویکرد نبوی، الهی و علوی به قرآن
نویسنده کتاب «تراث الشیعة القرآنی» در پاسخ به این که آیا میراث قرآنی امام رضا(ع) در روایات تفسیری خلاصه می‌شود و یا یک رویکرد علوی و اهل بیتی به قرآن داشت که نتیجه روایات تفسیری است، گفت: این خیلی تفاوت ندارد و بستگی به این دارد که ما روایات تفسیری را چه تلقی می کنیم. این موضوع کمی در سال‌های اخیر مورد بحث قرار گرفته است.
وی ادامه داد: برخی روایات تفسیری را فقط روایاتی می‌دانند که به صورت مستقیم به الفاظ آیه ناظر باشد، ما روایت تفسیری را چنین روایتی نمی‌دانیم، روایت تفسیری آن روایت و آن نص و متنی است که به گونه‌ای بر آیه پرتو بیفکند و در این پرتو آن روایت آیه معنا شود به این صورت اگر نگاه کنیم میراث قرآنی امام رضا(ع) فقط همین روایت هایی نیست که ناظر بر متن قرآن است.
مهدوی‌راد تصریح کرد: در این صورت با جمع‌بندی روایات قطعا به این پرتوافکنی خواهیم رسید. این مسئله محدود به امام رضا(ع) نمی‌شود و به کل حضرات معصومین قابل تسری است. روایات تفسیری اهل بیت(ع) به تعبیر شما، نشان‌گر رویکردی علوی، نبوی و الهی به قرآن است در مقابل انحرافاتی که به وجود آمده است. اگر کسی پیگیری کند این مسئله بسیار مهم خواهد بود.
نویسنده کتاب «سیر نگارش‌های علوم قرآنی» افزود: مثلا از امام(ع) می‌پرسند که معنای این آیه چیست و ایشان می‌گویند دیگران چه می‌گویند؟ اگر امام تنها می‌خواست تفسیر بگوید که نمی‌گفت دیگران چه می‌گویند. امام می‌خواهد توجه بدهد که یک جریان انحرافی هم وجود دارد و در مقابل آن می‌ایستند.
وی تصریح کرد: برای مثال در آیه «ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ: سپس در همان روز است كه از نعمت [روى زمين] پرسيده خواهيد شد»، (تکاثر، 8) از امام می‌پرسند معنای نعیم چیست؟ امام می‌گوید دیگران چه می‌گویند، که سوال‌کننده می‌گوید برخی‌ها می‌گویند سبزی‌جات است برخی می‌گویند غذا و ... است، امام می گویند شگفتا اگر امروز به کسی ناهاری بدهید فردا به رویش می‌آورد که من به تو ناهار داده‌ام؟ نعیم همان ولایت اهل‌بیت(ع) است و نعمت ولایت ماست.
مهدوی‌راد در پایان گفت: علامه طباطبائی در المیزان و در ذیل یکی از آیات بحث خیلی مهمی را مطرح می‌کند نشان داده است هر آن چه که در هستی در اختیار انسان است، اگر در مسیر خدا باشد نعمت است و الا نغمت است. این یک نگاه است در مقابل جریان‌های موجود است و تفسیرش مفصل است که باید در جای خود به آن پرداخت.
گفت‌وگو از میثم قهوه‌چیان
مهدوی‌راد افزود: از امام رضا(ع) روایات تفسیری زیادی داریم که در ضمن مناظراتی که در خراسان شکل گرفته بیان شده است. برخی از این تفاسیر حالت تاویلی دارد و برخی تفسیر ظاهری آیات است.
وی ادامه داد: یک کتاب یک جلدی روایات تفسیری امام رضا(ع) را جمع کرده است که چندان کامل نیست، یک کتاب دو جلدی را هم معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی چاپ کرده است که به و سیله یکی از فضلا آماده شده است که این کتاب هم متاسفانه کامل نیست و برخی موارد جا افتاده است. در اینجا من به کلیاتی در خصوص روایات تفسیری امام رضا(ع) اشاره می‌کنم.
توجه به ولایت
این استاد دانشگاه و حوزه‌های علمیه تصریح کرد: اولین نکته بسیار مهم در تفسیر روایی منقول از حضرت رضا(ع) تکیه بر جریان امامت و پیشوایی و رهبری در روایات است. این مسئله را هم در روایات تفسیری و هم در روایات مستقل حضرت رضا(ع) به صورت خیلی برجسته می‌بینیم که نمونه‌ای از آن به حدیث سلسلة الذهب مشهور شده است که می‌فرماید: لا إلهَ إلَّا اللّهُ حِصنی، فَمَن دَخَلَ حِصنی أمِنَ مِن عَذابی. بِشُروطِها، و أنَا مِن شُروطِها. امام در این حدیث امامت خود آن بزرگوار و دیگر ائمه را از شرایط حصن بودن توحید خوانده است.
مقابله با اسرائیلیات در تفسیر
نویسنده کتاب «تراث الشیعة القرآنی» افزود: یک نکته خیلی قابل توجه‌تر دیگری که در تفسیر ما وجود دارد و لغزاننده است، مسئله اسرائیلیات است، یعنی مجموعه نقل‌هایی که از میراث یهودی وارد روایات تفسیری ما شده است که گاهی گمراهی بزرگی را در شخصیت انبیا، مسائل مرتبط با توحید و عصمت انبیا شکل داده است. این موضع حضرت رضا(ع) در نقد این نقل‌ها و طعن بر آنها بسیار قابل توجه است.
مهدوی راد تصریح کرد: من نکته خیلی خاص را که بسیار مهم است و از چشم حتی مفسران شیعه هم غالبا مغفول مانده است اینجا عرض می‌کنم. آیه «وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ: و در حقيقت [آن زن] آهنگ وى كرد و [يوسف نيز] اگر برهان پروردگارش را نديده بود آهنگ او می‌کرد چنين [كرديم] تا بدى و زشتكارى را از او بازگردانيم چرا كه او از بندگان مخلص ما بود»(یوسف، 24) بسیار معرکه آرا شده است، چون ظاهر آیه آن است که زلیخا قصد گناه کرده به سوی یوسف آمد و یوسف هم چنین قصدی داشته تا اینکه برهان الهی باعث شده است که این اتفاق نیافتد و آن ماجراهایی که در داستان حضرت یوسف مشهور است، روی دهد.
وی ادامه داد: اگر کسی به سیاق آیات توجه کند تقریبا متوجه می‌شود که این «هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا» یعنی آهنگ و قصد در این آیه، نباید جنسی باشد چون ماجرای جنسی به آیه قبلی برمی‌گردد، یعنی «وَرَاوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِهَا عَنْ نَفْسِهِ وَغَلَّقَتِ الْأَبْوَابَ وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوَايَ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ: و آن [بانو] كه وى در خانه‌‌اش بود خواست از او كام گيرد و درها را [پياپى[ چفت كرد و گفت بيا كه از آن توام [يوسف] گفت پناه بر خدا او آقاى من است به من جاى نيكو داده است قطعا ستمكاران رستگار نمىشوند».(یوسف، 23)
مهدوی‌راد تصریح کرد: به قول هنرمندان سکانس مسئله جنسی به آیه قبل مربوط است که زلیخا طرح کرده است و حضرت یوسف با تمام قدرت در مقابل آن ایستاده است، حضرت رضا(ع) اینجا نکته خیلی مهمی دارد که از چشم مفسرین ما هم غایب مانده است.
نویسنده کتاب «سیر نگارش‌های علوم قرآنی» با بیان اینکه در یکی از مناظرات یکی از علمای مسیحی و یا یهودی در آن جلسه از ایشان که در خصوص عصمت انبیا می‌پرسد، گفت: امام(ع) تاکید بر عصمت می‌کند و آن دانشمند همین آیه را مطرح می‌کند و تفسیر آن را جویا می‌شود که قرآن نشان می‌دهد که یوسف قصد گناه کرده است و امام(ع) می‌فرمایند آن طور که شما خیال می‌کنید نیست و آن مسئله تمام شده است وقتی زلیخا در عشق ظاهری‌اش شکست خورده به توضیح من، به یوسف حمله کرده است تا وی را بزند و یا بکشد و یوسف هم همچنین قصدی را کرد که خوب طبیعی هم بود و می‌خواست از خود دفاع بکند، اما برهان رب آمد که در داخل دار الاماره و کاخ چنین اتفاقی نیفتد.
مهدوی‌راد ادامه داد: سید مرتضی (رضوان‌الله تعالی علیه) وقتی اقوال گوناگون را در خصوص این آیه می‌آورد و رد می‌کند، می‌فرماید به من معنای دیگری الهام شده است و همین تفسیر را بیان می‌کند بدون آنکه به حدیث امام رضا(ع) اشاره کند و ایشان هم این روایت را ندیده بود. این مضمون در روایات تفسیری از رویکردهای مهم امام(ع) به تفسیر قرآن است.
جایگاه برجسته سوره حمد در بیان رضوی
وی افزود: نکته دیگر این است که چنان که می‌دانید، اگر ما به جای سوره یعنی توحید، هر سوره دیگری را بخوانیم اشکال ندارد، اما سوره حمد حتما باید در نماز خوانده شود و پیامبر(ص) می‌فرمایند « لَا صَلَاةَ إِلَّا بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ» بنابراین حتما باید در نماز سوره حمد را بخوانیم. کسی از امام رضا(ع) می‌پرسد که چرا قرآن این قدر زنده است و امام جواب می‌دهند چنین و چنان و بعد سوال می‌شود چرا ما باید حمد را حتما در نماز بخوانیم؟ در این جا امام رضا(ع) جواب می‌دهند برای اینکه قرآن از ذهن مومنان پاک و مندرس نشود و تعالیم و حقایق قرآنی همچنان در ذهن مومنان باشد.
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: سوال کننده پرسید چرا حتما باید در نماز سوره حمد را بخوانیم و امام رضا(ع) این جواب را داد که نشان می‌دهد سوره حمد عصاره و گزیده و خط کلی و بیان نهایی و چارچوب اصلی کل معارف قرآنی است و خیلی نکته لطیفی در این جا وجود دارد. روایت مفصلی از امام رضا(ع) وجود دارد که سوره حمد را به زیبایی تقسیم کرده‌اند و متاسفانه در این دو کتاب که روایات تفسیری امام رضا(ع) را جمع کرده‌اند نیامده است، با اینکه این روایت باید در ابتدای این دو کتاب می‌آمد.
مهدوی‌راد ادامه داد: جایگاه تفسیری امام رضا(ع) بسیار مهم است البته یکی دو رساله درباره نوع تفسیری روایات امام(ع) نوشته شده است اما در حد رساله‌هایی که باید باشد و آن چنان که باید گزارش کند، نیست.
میراث قرآنی امام رضا(ع)؛ رویکرد نبوی، الهی و علوی به قرآن
نویسنده کتاب «تراث الشیعة القرآنی» در پاسخ به این که آیا میراث قرآنی امام رضا(ع) در روایات تفسیری خلاصه می‌شود و یا یک رویکرد علوی و اهل بیتی به قرآن داشت که نتیجه روایات تفسیری است، گفت: این خیلی تفاوت ندارد و بستگی به این دارد که ما روایات تفسیری را چه تلقی می کنیم. این موضوع کمی در سال‌های اخیر مورد بحث قرار گرفته است.
وی ادامه داد: برخی روایات تفسیری را فقط روایاتی می‌دانند که به صورت مستقیم به الفاظ آیه ناظر باشد، ما روایت تفسیری را چنین روایتی نمی‌دانیم، روایت تفسیری آن روایت و آن نص و متنی است که به گونه‌ای بر آیه پرتو بیفکند و در این پرتو آن روایت آیه معنا شود به این صورت اگر نگاه کنیم میراث قرآنی امام رضا(ع) فقط همین روایت هایی نیست که ناظر بر متن قرآن است.
مهدوی‌راد تصریح کرد: در این صورت با جمع‌بندی روایات قطعا به این پرتوافکنی خواهیم رسید. این مسئله محدود به امام رضا(ع) نمی‌شود و به کل حضرات معصومین قابل تسری است. روایات تفسیری اهل بیت(ع) به تعبیر شما، نشان‌گر رویکردی علوی، نبوی و الهی به قرآن است در مقابل انحرافاتی که به وجود آمده است. اگر کسی پیگیری کند این مسئله بسیار مهم خواهد بود.
نویسنده کتاب «سیر نگارش‌های علوم قرآنی» افزود: مثلا از امام(ع) می‌پرسند که معنای این آیه چیست و ایشان می‌گویند دیگران چه می‌گویند؟ اگر امام تنها می‌خواست تفسیر بگوید که نمی‌گفت دیگران چه می‌گویند. امام می‌خواهد توجه بدهد که یک جریان انحرافی هم وجود دارد و در مقابل آن می‌ایستند.
وی تصریح کرد: برای مثال در آیه «ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ: سپس در همان روز است كه از نعمت [روى زمين] پرسيده خواهيد شد»، (تکاثر، 8) از امام می‌پرسند معنای نعیم چیست؟ امام می‌گوید دیگران چه می‌گویند، که سوال‌کننده می‌گوید برخی‌ها می‌گویند سبزی‌جات است برخی می‌گویند غذا و ... است، امام می گویند شگفتا اگر امروز به کسی ناهاری بدهید فردا به رویش می‌آورد که من به تو ناهار داده‌ام؟ نعیم همان ولایت اهل‌بیت(ع) است و نعمت ولایت ماست.
مهدوی‌راد در پایان گفت: علامه طباطبائی در المیزان و در ذیل یکی از آیات بحث خیلی مهمی را مطرح می‌کند نشان داده است هر آن چه که در هستی در اختیار انسان است، اگر در مسیر خدا باشد نعمت است و الا نغمت است. این یک نگاه است در مقابل جریان‌های موجود است و تفسیرش مفصل است که باید در جای خود به آن پرداخت.
گفت‌وگو از میثم قهوه‌چیان
