ويژگی‌های خلقت شتر از منظر قرآن، روايات و علم جانورشناسی

به‌گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایكنا) از اردبیل، از جمله محدود جانورانی که قرآن‌کریم، بشر را به تفکر در خلقتش فرا می‌خواند شتر است. جالب آن‌كه تعمّق در آفرینش آن‌را در کنار آفرینش آسمان و زمین و کوه‌ها موجب تذکر و توجه به مبدأ و معاد برمی‌شمارد و بلکه بر همه آن‌ها مقدم می‌دارد. اشارات و سرنخ‌های قرآنی پُر از حكمت متعالیه و بزرگ است و بشر امروزی چنانچه در همین سرنخ‌ها جستجو کند كلید بسیاری از سوالات و ابهامات خویش را فراخواهد گرفت و این چیزی جز اعجاز قرآن نیست. علاوه بر قرآن، در احادیث متعددی از ائمه معصومین(ع) به فوآید محصولات جانبی شترها از قبیل شیر، گوشت و حتی ادرار شتر برای بیماران تأكید شده و هیچ‌كدام از این دستورات با یافته‌های نوین علمی منافاتی نداشته بلكه مطابق با آن‌ها نیز است.

جایگاه بیولوژیكی شترها

شترها از نظر جایگاه رده‌بندی در رده پستانداران، راسته Artiodactyla زیر راسته Tylopoda و خانواده Camiladae تعلق دارند. در این خانواده دو جنس وجود دارد كه عبارتند از جنس Camelus )شتران دنیای قدیم) و جنس Lama )شتران دنیای جدید، شتران بدون كوهان). جنس Camelus شامل دو گونه Camelus dromedarius )شتران تك كوهانه) و Camelus bactrianus )شتران دو كوهانه) می‌باشند(1.(

آیات قرآنی

در قرآن کریم نام 26 نوع (گونه) جانور نام برده شده است(4)، اما از جمله محدود جانورانی که قرآن کریم، بشر را به تفکر در خلقتش فرا می‌خواند شتر است. جالب آن‌كه تعمق در آفرینش آن‌را در کنار آفرینش آسمان و زمین و کوه‌ها موجب تذکر و توجه به مبدأ و معاد برمی‌شمارد و بلکه بر همة آن‌ها مقدم می‌دارد. چنان‌چه در آیات مباركه سوره غاشیه فرموده است:

»أَفَلَا یَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ * وَإِلَى السَّمَاءِ کَیْفَ رُفِعَتْ * وَإِلَى الْجِبَالِ کَیْفَ نُصِبَتْ * وَإِلَى الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ * فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنتَ مُذَکِّرٌ * لَّسْتَ عَلَیْهِم بِمُصَیْطِرٍ*»«آیا آنان به شتر نمى‌‏نگرند که چگونه آفریده شده است؟! * و به آسمان(نگاه نمی‌‎کنند) که چگونه بر افراشته شده است؟! * و به کوه‌ها(نمى‌نگرند) که چگونه نصب و پا برجاى شده‌اند؟! * وبه زمین(نمی‌نگرند) که چگونه پهن و گسترانیده شده است؟! * تو پند بده و یادآورى کن چرا که تو تنها پند دهنده و یاد‌آورى کننده‌اى و بس * تو بر آنان چیره و مسلّط نیستى*»(سوره مباركه غاشیه/ آیات 17-21).

دلیل استفاده از فعل ینظُرونَ؟

فعل«یَنظُرونَ» از ماده«نظر» به‌معنای نگاه با دقت و تأمل و عنایت است و در منابع لغوی به «رؤیه فی تعمق و تحقیق» و «التأمل و الفحص» معنا شده است. لذا قرآن کریم از افعالی مانند یرون، یشاهدون و... استفاده نکرده و با آوردن این ماده، بشر را به مطالعه و تحقیق در این زمینه فرا می‌خواند، مانند دستور به تحقیق و تأمل در غذایی كه انسان می‌خورد(4)، چنانچه فرموده است: «فَلْینظُرِ الْإِنسَانُ إِلَى‏ طَعَامِهِ»(عبس/ 24).

اشارات مختلف به شترها در قرآن

شتر در قرآن كریم به صُوَر زیر آمده است: اِبِل(شتر) دو مرتبه(144/ انعام و 17/ غاشیه)، جَمَل(شتر نَر) یكبار(40/ اعراف) و جِمَالَه نیز یكبار(33/ مرسلات) در قرآن آمده است. همچنین عِشار به معنای شتر آبستن، یكبار(4/ تكویر)، ناقه به‌معنای شتر ماده، هفت بار(73 و 77/ اعراف، 64/ هود، 59/ اسراء، 155/ شعراء، 27/ قمر و 13/ الشمس) آمده است(2)(10(.

همچنین بَعیر(شتر میان‌سال) در آیات 65 و 72 سوره یوسف/ بُدن(شتر قربانی) آیه 36 سوره حج/ هیم(شتر بسیار تشنه) در آیه 55 سوره واقعه و حام(شتر نری كه ده شتر از او پدید آمده است) در آیه 103 سوره مائده آمده است(4 و 11(.

شتر بهترین حیوان جهت قربانی كردن در حج

شتر بهترین حیوانی است که می‌توان در حج قربانی کرد و تعبیر قرآن در این زمینه حیرت‌آور است. چنانچه در آیه 36 سوره حجّ آمده است: «وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِیهَا خَیرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»«و شترهای چاق و فربه را برای شما از شعائر الهی قرار دادیم در آن‌ها برای شما خیر و بركت است، نام خدا را(هنگام قربانی كردن آن‌ها) درحالی‌كه به‌صف ایستاده‏‌اند ببرید، هنگامی‌كه پهلویشان آرام گرفت(و جان دادند) از گوشت آن‌ها بخورید و مستمندان قانع و فقیران معترض را نیز از آن اطعام كنید، این‌گونه ما آن‌ها را مسخرتان ساختیم تا شكر خدا را به‌جا آورید».

اختصاصات كلی بیولوژیكی و رفتاری شترها

شترها بین 25 تا 40 سال عمر می‌کنند و نگهداری آن‌ها بسیار کم‌هزینه است. نخستین وجود شترها در مدارک تاریخی مربوط به چهارمین هزاره پیش از میلاد به‌چشم می‌خورد(6). البته برخی پژوهش‌گران مدعی هستند 50 میلیون سال قبل از آن‌که انسان پای بر زمین بگذارد، شتر بر روی این کره خاکی می‌زیسته است(7(.

چهره اقتصادی شتر شامل قدرت باربری زیاد، قابلیت سازگاری در شرایط سخت محیطی، قدرت تحرك و راه پیمایی طولانی و قابلیت تولید محصولات گوناگون مانند گوشت و پشم بوده و بخاطر ساختمان فیزیولوژیكی و آناتومیكی اعجاب انگیزی كه دارد مورد توجه محققین واقع شده است(2(.

شتر بسیار غیور است و اجازه نمی‌دهد کسی او را در حال جفت‌گیری با جفت خود ببیند و اگر متوجه شود کسی در حال مشاهده اوست، عکس‌العمل نشان می‌دهد. حتی برخی گفته‌اند کینه او را به‌دل می‌گیرد و به‌دنبال فرصتی برای ضربه زدن به او منتظر می‌ماند (8(.

همچنین شتر ماده محبت مثال‌زدنی به فرزند خود دارد و اگر به‌هر دلیل بچه شیرخوار خود را از دست بدهد، مدت‌ها(گاهی تا چهل روز) در آن حوالی که او را شیر داده و بویش را حس می‌کند، می‌گردد و او را می‌جوید و با صدای بلند و جان‌سوزی ناله کرده، اشک می‌ریزد(9). شتر قادر است از 25 درجه زیر صفر تا 70 درجه بالای صفر را تحمل کند. دوران حمل شتر حدود 13 ماه طول می‌کشد و هر بچه شتر تا 5 ماه شیر می‌خورد(4).

شتر قادر است از 25 درجه زیر صفر تا 70 درجه بالای صفر را تحمل کند. دوران حمل شتر حدود 13 ماه طول می‌کشد و هر بچه شتر تا 5 ماه شیر می‌خورد(4).

گرچه حیواناتی مانند گاو و گوسفند نیز اهلی و بی‌آزار هستند، کنترل تعداد زیادی از آن‌ها امری دشوار است. اما شتر در عین حال که جثه‌ای بزرگ‌تر و قدرتی به‌مراتب بیش‌تر از آن‌ها دارد، نسبت به همه جانوران مشابه خود(دام‌های دگیر) رام‌تر و آرام‌تر است، به گونه‌ای که می‌توان مدیریت و چوپانی یک گله چند صد نفری از شترها را به‌دست یک کودک سپرد(4). فرمان‌بُرداری شتر به اندازه‌ای شهرت یافته است که در روایتی از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است که فرموده‌اند: «کن لِرَبِّکَ کَالجَمَل الأنف»«در برابر پروردگار خود مانند شتر رام و مطیع باش»(تستری، تفسیر تستری، 1423: 192).

البته این جانور در صورتی‌که زخم خورده یا خشمگین باشد، بسیار خطرناک است و باید از او پرهیز نمود. در مَثَل‌های فارسی نیز از كینه‌های قدیمی و انتقام‌جویانه به‌عنوان«كینه شتری» یاد می‌شود كه این جانور درصدد انتقام از كسی‌كه به وی ظلم كرده، برمی‌آید. اما در حالت عادی این مخلوقات عجیب و پُرفایده عموما آرام و نجیب هستند و در كنار انسان‌ها به‌راحتی زندگی نموده و نه‌تنها خللی در زندگی بشر ایجاد ننموده بلكه در طول تاریخ حتی تا قرن حاضر كمك‌حال انسان‌ها بوده‌اند. به‌طور مثال عشایر استان اردبیل(شاهسَوَن‌ها) درحال حاضر نیز اقدام به نگه‌داری شتر دوكوهانه نموده و از آن‌ها در جابجایی‌های خود و از سایر منافع آن بهره‌مند می‌شوند. این شترهای دوکوهانه با نام علمی(Camelus bactrianus)، به‌عنوان ذخیره ژنتیکی دامی بسیار ارزشمندی به‌حساب می‌آیند که موطن و جایگاه اصلی آن‌ها در ایران، استان اردبیل(دشت مغان و مشگین شهر) است(19).

گونه‌های جانوری به‌خصوص گونه‌های دامی که از اهمیت اقتصادی، تغذیه‌ای و درمانی برخوردارند، به‌عنوان حلقه‌های مهم چرخه اکولوژیک به‌شمار می‌روند و حذف این حلقه‌های مهم از چرخه حیات صدمات جبران‌ناپذیری بر پیکره حیات زیستی و بشری وارد خواهد کرد. لازم بذكر است این شتر دوكوهانه بومی ایران امروزه در خطر جدی انقراض قرار دارد(20).

 هزینه اندك نگه‌داری

شتر با وجود منافع پرشمار و منحصر به‌فردی که دارد، در خوراک و تغذیه بسیار قانع است و به هسته خرما و خار بیابان قناعت می‌کند. شتر تنها نشخوار‌کننده‌ای است که از خار تغذیه می‌کند، لذا در بیابان‌های بی‌آب و علف نیز خار بیابان را می‌خورد و آن‌ها را برای نشخوار کردن در یک فرصت مناسب، ذخیره می‌کند. این جانور هنگام فرآوانی غذا بیش از میزان نیاز خود غذا می‌خورد و مازاد آن‌را به‌صورت چربی در کوهان خود ذخیره نموده و هنگام نیاز به آب و غذا از آن بهره می‌برد(4).

همچنین اگر شتر تشنه به هر آبی برسد، از آن می‌نوشد و حتی آب شور و تلخ و گل‌آلود نیز تشنگی او را برطرف می‌کند. این به‌دلیل قدرت فوق‌العاده کلیه‌های اوست که به‌سرعت آن‌را تصفیه می‌کند (18).

محصولات جانبی شتر

شیر

در روایاتی از ائمه معصومین(ع) تاكید زیادی به استفاده از شیر شترها شده است، به‌طور مثال در روایتی از امام کاظم(ع) آمده است: «یجْعَلُ اللَّهُ عَزَّوجَلَّ الشِّفَاءَ فِی أَلْبَانِهَا»«خدای عزوجل شفا را در شیر شتر قرار داده است»(12). و پیامبر اكرم(ص) نیز فرموده‌اند: «اسْقُوا نِسَاءَكُمُ الْحَوَامِلَ الْأَلْبَانَ فَإِنَّهَا تَزِیدُ فِی عَقْلِ الصَّبِی»«به زنان حامله شیر شتر بخورانید زیرا كه خوردن شیر شتر سبب زیاد شدن عقل كودكشان مى‌گردد»(13).

شیر شتر لطیف‌ترین و رقیق‌ترین شیر بین شیر جانوران دیگر است. این شیر کمی مایل به‌شوری است و چربی آن کم است. طبیعت آن گرم مایل به خشکی است و به‌سبب گرم بودن مزاج آن و شدت امتزاج(پختگی) آن چربی شیر از آب آن، جدا نمی‌گردد.

برخی از فوآید شیر شتر

علم امروزی اثبات كرده است كه آشامیدن شیر باعث تقویت چشم می‌شود، برای بیماری‌های طحال، بواسیر، جاری شدن ادرار، حیض و نیز تقویت نیروی جنسی مفید است، درمان مناسبی برای کبد چرب، اگزما، چربی‌های زیرپوستی، رفع بی‌اشتهایی و ... است، مدرّ بوده و در تعدیل فشار خون مفید است، دارای چربی و کلسترول کم‌تری نسبت به شیر گاو است، انسولین موجود در این شیر می‌تواند از معده عبور كند و برای رفع ناراحتی‌های معده مؤثر باشد.

دارای خاصیت ضد باكتری و ضد میكروبی است و اثر ضد میکروبی شیر شتر به حضور لیزوزیم، لاکتوفرین، هیدروژن پراکسید، لاکتو پراکسیدازوایمونوگلوبولین‌ها نسبت داده شده است. همچنین در بهبود بیماری‌های عفونی از جمله سِل مؤثر است و می‌تواند حداقل پروتئین‌های ضروری روزانه انسان به‌خصوص اسیدهای آمینه را تأمین كند، در گرفتگی عروق و پوكی استخوان مؤثر است، در درمان سرماخوردگى، تب، آنفولانزا و همچنین درمان هپاتیت ب مفید است.

در آزمایشات و مطالعاتى كه اخیراً در كشور هندوستان توسط محققان عربستانى به عمل آمده، موش‌هاى آزمایشگاهى مبتلا به سرطان را هم‌زمان تحت درمان با مواد دارویى(شیمى درمانى) و شیر شتر قرار دادند. در پایان مشخص شد كه موش‌هاى سرطانى كه تحت درمان با شیر شتر قرار داشتند، درمانشان به‌مقدار قابل توجهى موفقیت‌آمیز و حتى در برخى موارد از شیمى درمانى هم موفق‌تر بوده است.

این شیر برای درمان زخم معده، بی‌نظمی‌های بدن، اسهال، یبوست، زخم‌ها و حتی برای افزایش قدرت باروری تخمدان به‌کار می‌رود. محققان از شیر شتر برای درمان بیماران مبتلا به ایدز هم در سطح دنیا استفاده کرده و به پیشرفت‌های خوبی دست یافته‌اند. استفاده از شیر شتر 70 تا 80 درصد از ویتامین‌ها و پروتئین‌هاى مورد نیاز بدن را تأمین مى‌نماید و ویتامین شیر شتر سه برابر شیر گاو است. حاوى مقادیر بالاى ویتامین ث(C) مى‌باشد كه در پیشگیرى و درمان بیماری‌هاى دهان و دندان و همچنین محافظت از لثه‌ها و تقویت دندان بسیار مفید و دارای مقادیر بالایی ویتامین‌های ب-1 و ب-2 است.

اخیراً پروتئینى در شیر شتر كشف شده است كه عمل‌كرد آن همانند انسولین است و در درمان بیمارى دیابت بسیار مفید و كارساز است. شیر شتر 10 برابر شیر گاو عنصر آهن و كلسیم دارد، سرشار از اسیدهای آمینه مهمى از قبیل: مانند والین و متیونین و لیزین و آرژنین و فنیل آلانین است. همچنین شیر شتر دارای مقادیر نسبتاً بالای آلبومین و گلوبولین نیز مى‌باشد.

شیر شتر قادر است بدون استفاده از لوازم امروزى، كیفیت خود را در دماى 4 درجه سانتی‌گراد به‌مدت 12 روز و در دماى معمولى اتاق به مدت 48 ساعت و حتى بیشتر حفظ نماید، در حالی‌كه شیر گاو در دماى عادى اتاق ظرف 12 ساعت ترش می‌شود. بعلاوه این شیر به‌علت فقدان بتالاکتوگلوبوئین می‌تواند برای درمان آلرژی‌های غذایی در کودکان مفید باشد. اخیراً گزارش شده شیر شتر دارای خواص آنتی‌کارسیتوژنیک و آنتی‌هایپرتانسیو نیز می‌باشد. همچنین دانشمندان معتقدند خوردن شیر شتر موجب تقویت هوش و استعداد و قدرت تفکر انسان می‌شود(4).

ادرار

کلیه شتر و فرآیند تولید ادرار آن با تمام موجودات زنده متفاوت است. از این‌رو، ادرار شتر محتوی اندکی پروتئین و سدیم و درصد بالایی پتاسیم و منیزیم است که برای درمان التهاب کبد مفید است و جالب اینجاست که با باکتری‌ها و ویروس‌های موجود در بدن انسان مبارزه می‌کند(14).

در برخی روایات از ویژگی خاصی که در ادرار شتر وجود دارد، سخن به میان آمده است. به‌طور مثال، از امام صادق(ع) در مورد نوشیدن ادرار گاو پرسیده شد، فرمودند: «اگر به‌عنوان دارو به آن نیاز داشته باشد، پس بنوشد و همچنین ادرار شتر و گوسفند(15). امام موسی کاظم(ع) نیز فرموده‌اند: «ادرار شتران از شیر آن‌ها بهتر است با آنکه الله عزَّوجل درمان را در شیرشان(نیز) قرار داده است(16). در روایت دیگری آمده: مردی به نام مفضل بن عمر به امام صادق(ع) در مورد آسم که فردی به آن مبتلا بود پرسید، امام فرمودند: «از ادرار شتر جوان بالغ به او بخورانید، او خورد و خداوند دردش را از بین برد(17). البته لازم به‌ذكر است كه در احادیث، استفاده از ادرار شتر برای بیماران تجویز شده نه برای افراد سالم.

عده‌ای از اساتید دانشگاه دمشق با الهام گرفتن از این روایات، بر روی شیر و ادرار شتر پژوهش انجام داده و موفق شدند درمان چند بیماری صعب‌العلاج را از آن استخراج کنند(18). اخیراً نیز كپسول حاوی ادرار شتر به‌منظور استفاده در درمان بیماری‌های سرطانی تولید شده و در برخی کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد(4).

چربی كوهان شتر برای انسان نیز خواص دارویی دارد. دانشمندان و به‌خصوص علمای طب سنتی براین باورند که بهترین داروی بدون ضرر برای درمان چروک، پف و سیاهی دور چشم، استفاده از روغن شتر است. خوانندگان می‌توانند جهت مطالعه بیشتر راجع به خواص چربی شتر به كتاب‌های مرتبط مراجعه نمایند.

گوشت

این گوشت رنگ تیره‌ای داشته و طبع آن گرم و مزه آن شیرین است. گوشت شتر منبع بسیار خوبی برای بسیاری از مواد غذایی مهم و مورد نیاز بدن است. به‌دلیل درصد پایین چربی بین 2/1 تا 8/2 درصد از ابتلا به بیماری‌های قلبی جلوگیری می‌کند(4(.

پیامبر اسلام(ص) در خصوص استفاده از گوشت شتر فرموده‌اند: «بر شما باد خوردن گوشت شتر...»(مکارم الاخلاق: ج۱ ص۳۴۸ ح۱۱۲۹) و نیز فرموده‌اند: «(گوشت) شتر را جز مومن نمی‌خورد»(دعائم الاسلام: ج۲ ص۱۱۰ ح۳۵۶) و در روایات دیگری به خوردن گوشت شتر سفارش شده است.

مدفوع

وقتی آلمانی‌ها در جنگ جهانی دوم، شمال آفریقا را اشغال کردند، بسیاری از سربازان مبتلا به اسهال شدید شدند، اما متوجه شدند که ساکنین محلی مقاوم هستند. آلمانی‌ها متوجه شدند که ساکنین محلی به مجرد این‌که متوجه علایم اولیه اسهال می‌شوند، یک شتر را دنبال می‌کنند و مدفوع تازه او را برمی‌دارند و می‌خورند. آن‌ها متوجه شدند راز این امر در باسیلی به نام باسیلوس سابتیلیس(Bacillus subtilis) نهفته است که در هضم غذا کمک می‌کند و عرصه را بر سایر باکتری‌های مضرّ تنگ می‌کند. پزشکان آلمانی با جدا کردن این باکتری، راهی خوشایندتر برای درمان سربازان خود پیدا کردند(21). همچنین از مدفوع شتر می‌توان جهت روشن كردن آتش و در جهت تولید كود حیوانی استفاده نمود.

كرك و پشم و چرم

از دیگر محصولات شتر، کرک و مو می‌باشد که مقدار آن در شترهای بدون کوهان آلپاکا(از گونه‌های جنس Lama) حائز اهمیت اقتصادی زیادی است. مقدار کرک شتر دوکوهانه بیش‌تر از شترهای تک کوهانه بوده و از پشم و موی آن جهت تهیه چادر، قالی، طناب، پتو و ... استفاده می‌شود(2و3).

در سال 1977 پژوهشگری بنام Joseph اظهار نمود که باید کرک شتر را همراه با کرک بز و آلپاکا و لاما تحت عنوان الیاف موئین ویژه، تقسیم‌بندی نمود، زیرا که این گروه دارای ویژگی‌ها و صفاتی است که به وسیله رنگ، درجه ظرافت و درجه استحکام آن‌را از سایر گروه‌ها متمایز می‌سازد. این گروه دارای صفات عایق و گرم‌کنندگی خوبی هستند و در صنایع نساجی با این گروه هم‌چون پشم برخورد می‌شود(22). همچنین تحقیقات نشان داده است كه کرک شتر یک کوهانه در مقایسه با شتر دوکوهانه من حیث‌المجموع کوتاه و خشن است و شتر دوکوهانه بهترین انواع کرک را از جهت مقدار تولید و نرمی آن تولید می‌کند(23).

همچنین پوشش داخلی کرک شتر، نرم و ظریف است که شبیه بهترین نوع پشم نرم گوسفند است و علاوه بر آن کرک شتر همچون پشم گوسفند دارای صفت عایق حرارتی است و از آن در کشورهایی که زمستان‌های بسیار سرد دارند، لباس‌هایی می‌بافند که درجه حرارت بدن را در هوای بسیار سرد حفظ می‌نماید. از سوی دیگر، در کشورهای گرمسیری نیز کرک شتر در دستباف‌ها به‌کار می‌رود و از آن لباس‌هایی تهیه می‌کنند که مسافران را از گرمای طاقت‌فرسای صحرا نگه‌می‌دارد. کرک طبیعی شتر دارای رنگ قهوه‌ای سیر بوده و این رنگ از رنگ‌های جذابی به‌شمار می‌رود که صنعت‌گران آن‌را بر دیگر رنگ‌ها ترجیح می‌دهند(22).

همان‌طور كه اشاره نمودیم، از کرک شتر در ساختن، عبا، زیرانداز، روانداز و طناب استفاده مى‌گردد که عباى نائین در ایران از معروفیت جهانى برخوردار است. قبایل چادرنشین نیز معمولاً از پشم شتر، چادر، ریسمان، پتو و حتی لباس تهیه می‌كنند(4). از چرم شتر نیز معمولا جهت ساختن کفش و برخی محصولات دیگر استفاده می‌شود.

شیوه ذبح(نَحر) شتر

تذکیه(ذبح شرعی) شیوه خاصی از کشتن حیوان است که در شرع مقدس اسلام بیان شده و در صورت رعایت آن اگر حیوان حرام گوشت باشد به جز سگ و خوک، جسد او پاک می‌شود و پوشیدن آن در نماز جایز است و اگر حلال گوشت باشد، علاوه بر طهارت، خوردن گوشت او نیز حلال است(شرایط ذبح حیوان، رساله توضیح‌المسائل مراجع معظم تقلید).

زیر گلوی همه چهارپایان برآمدگی وجود دارد که آن‌را«جوزه» می‌نامند. این برآمدگی محل اجتماع اوداج اربعه(دو رگ خونی، مری و نای) است. بر اساس شرع مقدس اسلام هنگام ذبح شرعی باید زیر این برآمدگی بریده شود، به گونه‌ای که پس از جدا شدن سر، جوزه متصل به سر باشد. بریدن این نقطه موجب راحت جان دادن حیوان و تخلیه کامل خون و مانع از خفگی او می‌باشد(4).

اما شتر از همه این احکام مستثناست و حتی اگر این‌گونه ذبح شود، گوشت آن حرام خواهد بود، بلکه شتر را باید«نحر» کرد. یعنی شاهرگی که در نقطه خاصی از گردن این حیوان است با وجود سایر شرایط مانند رو به قبله بودن، قطع شود. پس از قطع این شاهرگ به سرعت خون شتر تخلیه می‌شود و در فاصله کوتاهی جان می‌دهد(4). در مجموع طبق فتوای مراجع عظام شیعه، شتر را برای حلال و پاك بودن به‌جای سر بریدن باید نحر كنند و دستور آن چنین است كه با رعایت شرایط سر بریدن كه گفته شد، كارد یا چیز دیگری را كه از آهن و برنده باشد، در گودی بین گردن و سینه‌اش فرو كنند.

در شماره قبلی یادداشت با عنوان «آیا آنان به شتر نمى‌‏نگرند؟...»/ دعوت موکَّد قرآن به دقت انسان در کیفیت خلقت شتر، حقایقی از شترها را بیان کردیم و در این شماره مطالبی را بیان کرده‌ایم كه مباحث قبلی را تكمیل‌تر کرده‌اند. چرا كه ذكر همه این موارد در یك یادداشت منفرد نمی‌گنجید.

در مجموع، هر مخلوقی از مخلوقات خداوند در هر بخش و جنبه‌ای از بیولوژی خویش حامل اسرار، پیام و خبری برای بشر است و دقت انسان‌ها را در كیفیت خلقت آن‌ها می‌طلبد. یكی از مسائل مورد توجه در مورد شترها این است كه برخی اشاره نموده‌اند توصیه به تفکر در خلقت شتر، نشان دهنده تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه است، زیرا عرب‌های معاصر نزول قرآن در سرزمین حجاز با شتر انس بیشتری داشتند، اما این سخن كاملا غیرقابل قبول و مذموم است. چرا كه قرآن كتابی است جهانی و برای تمام نسل‌ها و اعصار و بدون شك قرآن برای تمام بشریت در هر نسل، فرهنگ، نژاد و قومی نازل شده و متاثر از هیچ فرهنگی نیست. همچنین شگفتی خلقت شتر منحصر به زمان نزول قرآن نبوده و تاكنون نیز حقایقی از خلقت این جانور عجیب برای بشر روزبه‌روز كشف شده و خواهد شد.

اما چنانچه در نوشتار قبلی در رابطه با شتر سخن رانده‌ایم(5)، بدون شك نظر قرآن چنین نیست كه بشر فقط به كیفیت خلقت شتر دقت نموده و از سایرین بازماند. مثال قرآن نمونه‌ایست از هزاران و بشر باید از یك اشاره به اصل موضوع پی ببرد. امروزه با پیشرفت علم جانورشناسی در جهان چنان ظرافت‌ها و حقایقی از جانوران برای بشر هویدا شده كه باعث شگفتی مردمان كره خاكی شده و این همان اعجاز پیام الهی است كه « آیا آن‌ها نمی‌نگرند....».

شاید صد سال، دویست تا .... هزار سال بعد از زمان حال حاضر هزاران جزئیات دیگر از خلقت شتر و تمام جانوران دیگر كشف شود كه نوشتار حاضر در مقابل آن علوم، مطلبی پیش پا افتاده و ساده به‌نظر آید. چرا كه خداوند خود لایتناهی است و مخلوق خداوند نیز بتبع خالق خود بی‌منتهاست. اشارات و سرنخ‌های قرآنی پُر از حكمت متعالیه و بزرگ است و بشر امروزی چنانچه در همین سرنخ‌ها جستجو نماید كلید بسیاری از سوالات و ابهامات خویش را فراخواهد گرفت و این چیزی جز اعجاز قرآنی نیست. خوانندگان محترم جهت مطالعه بیشتر در این مورد می‌توانند به بخش نتیجه‌گیری منبع شماره 5 این یادداشت، مراجعه نماید.

یادداشت از: تقی قاسمی خادمی، كارشناس ارشد بیولوژی جانوری و فعال قرآنی.

منابع

1. Al-Swailem A, Al-Busadah K, Shehata M, Al-Anazi I, Askari E. 2007. Classification of Saudi Arabian camel (Camelus dromedarius) subtypes based on RAPD technique. Journal of Food, Agriculture & Environment 5 (1) : 143-148.

2. ابرغانی، اكبر. 1381. گزارش نهایی طرح تحقیقاتی بررسی وضعیت پرورش شتر دوكوهانه دشت مغان. مركز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان اردبیل، سازمان تحقیقات و آموزش، وزارت جهاد كشاورزی.

3. قاسمی خادمی، تقی. مروری بر تنوع زیستی شتر دوکوهانه ایران، گونه دامی با ارزش و در خطر کشور. 1391. اولین همایش ملی حفاظت و برنامه ریزی محیط زیست، 3 اسفند 1391، همدان، ایران. (نمایه شده در ISC).

4. رضایی آدریانی، ابراهیم و محمدجواد، اسكندرلو. 1394. شگفتی‌های آفرینش شتر از منظر قرآن و علم، دو فصلنامه علمی-ترویجی تخصصی قرآن و علم، سال نهم، شماره 16.

5. قاسمی خادمی، تقی. 1394. «آیا آنان به شتر نمى‌‏نگرند...»/دعوت موكَّد قرآن به دقت انسان در كیفیت خلقت شتر، خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایكنا)، كد یادداشت: 3456932.

6. حکیمی، محمود. 1374. شگفتی‌های جهان خلقت، مؤسسه انجام کتاب، چاپ ششم، قم، ایران.

7. راغب، محمد نجار زغلول، 1427 قمری. الحیوان فی القرآن الکریم، بیروت: دارالمعرفه.

8. بیضون، لبیب، 1432 قمری. الموسوعة العلمیه القرآنیه، بیروت: اعلمی.

9. رستمی، محمدحسن. 1385. سیمای طبیعت در قرآن، قم: بوستان کتاب.

10. قاسمی خادمی، تقی. 1395. در قرآن كریم به نمونه‌هایی از پنج رده مهره‌داران اشاره شده است، خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایكنا)، كد یادداشت: ۳۵۱۹۷۳۸.

11. برگرفته از نرم‌افزار اینترنتی قرآنی به آدرس: http://www.parsquran.com.

12. كلینی، محمد بن یعقوب، الكافی، تهران: دارالكتب الاسلامیه، 1365: ‏12/ 505.

13. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت: مؤسسه الوفاء، 1404، : ‏59/ 294.

14. معروف، یحیی، مقاله «الابل فی القرآن والادب العربی»، نشریه العلوم الانسانیة الدولیه(علمی-پژوهشی)، شماره:12، پاییز 1384شمسی.

15. تهذیب الاحکام / شیخ طوسی / جلد 1 / صفحه 284 - وسائل الشیعه (آل بیت) / حر عاملی / جلد 3 / صفحه 410.

16. الکافی / جلد 6 / صفحه 338.

17. وسائل الشیعه(ال بیت) / حر عاملی / جلد 25 / صفحه 115.

18. احمد، یوسف، موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، دمشق: نشر ابن حجر، چاپ دوم، 1424 قمری.

19. قاسمی خادمی، تقی. مروری بر تنوع زیستی شتر دوکوهانه ایران، گونه دامی با ارزش و در خطر کشور. 1391. اولین همایش ملی حفاظت و برنامه ریزی محیط زیست، 3 اسفند 1391، همدان، ایران (نمایه شده در ISC).

20. زنگ خطر انقراض شتر دوکوهانه ایرانی، مصاحبه با تقی قاسمی خادمی، خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه‌ی اردبیل، 18 مرداد 1394، كد خبر: 94051810308.

21. برگرفته از پایگاه: 1pezeshk.com.

22. Joseph, M.L.۱۹۷۷. INTRODUCT ORY TEXTILE SCIENCE. ۳TH. ED. RINEHART AND WINSTON , PP: ۱۰۱. USA.

23. VON BERGEN , W.& MAURESBERGER , H.R (۱۹۶۳) : AMEERICAN WOOL HANDBOOK. TEXTILE BOOK PUBLISHER , INC. NEW YIRK.