نگاه فاروقی به اسلامی‌سازی، تمدنی است/ توقف اسلامی‌سازی در ایستگاه تعارض علم و دین

پیشنهادی در راستای تقریب
 آقای علوانی قبل از اینکه از دنیا برود، دو سال قبل از مرگش من خدمتشان رفتم مصر، یک خانه ای داشت در یک ویلایی لب ساحل اسکندریه انجا بود که من با ادریس هانی دو نفری رفتیم. شش ساعت راه بود از قاهره، پیر هم بود، هم خیلی چاق بود، هم مریض بود یک سال بعد از دنیا رفت. ایشان به من گفت که به آقای اعرافی بگویید من می‌خواهم در قاهره یک دانشگاهی بزنم دانشجوها نصف شیعه و سنی و اساتید نصف شیعه و سنی باشند. آقای علوانی چنین وزنه ای است در جهان اسلام که خواستار این شدند. حالا غرضم این است که آن جریان، آمادگی ارتباط با ما را دارد و اتفاقا همیشه مسئولین آنها گفتند که نقطه مثبت المعهد العالمی که آزاد فکرکردن است و نقد کردن که حاج آقا اشاره داشتند، به خاطر این بود که منابع مالی و اقتصادی خود را خودشان مدیریت می کردند. ظاهرا ثقل آنجا، پول عربستان نبوده یعنی قرائن نشان می دهد که اصلا فضای انجا با فضای عربستان سازگاری نداشت.
دکتر میری: جناب استاد میرزایی یاد کردند از استاد علوانی، من گمانم این است که یک تعداد کتابی که از شهید صدر و شهید مطهری توسط معهد انجام شد، به سبب تأثیرگذاری ایشان بود، و الا گرایش های سلفی خیلی با این نگاه ها توافق ندارد. یکی دو تا نکته که جناب آقای میرزایی اشاره فرمودند در مورد نزدیکی دیدگاه های ایشان به دکتر نصر، گمانم این است که حالا ارتباطات این دو را که من خیلی نمی دانم از نظر برخورد مواجهه ای ولی گمانم این است که در نقض فرد و چالش ها و امثال اینها تقریبا اشتراکات قابل توجهی وجود دارد، در کلیات هم همینطور، منتها نکاتی دارد. فاروقی که مقداری تفاوت های جدی دارد. مثلا در یک جا گمان می کنم این نکته را که به عنوان انتقاد به ایشان می خواهم مطرح بکنم اگر ایشان اشاره نمی کرد به هیچ جای نظریه شان هم ایراد وارد نمی شد. ایشان در آن بحث توحید، بحثی را مطرح می کند که توحید آنقدر اثرگذار است و نقش خدای تبارک و تعالی در این عالم آنقدر اثر گذار است که حتی اگر رابطه علیت بین یک چیز و چیز دیگر باشد، پروردگار عالم می تواند این رابطه علیت را تغییر بدهد. همان طوری که غزالی و هیوم انکار علیت کردند، ایشان اشاره می کند به غزالی و هیوم. من تعبیر ایشان را هم در این مقاله آوردم. بله نفی علیت می کند، یعنی می گوید می شود در جاهایی این ضرورت علّی توسط اراده خداوند انکار شود و این خیلی نگران کننده است چون رویکرد سلفیه از این دست است. غزالی بر این نکته خیلی تأکید دارد و البته محدثین ما و متکلمین ما نیز همین طورند. خوب اگر اصل علیت انکار شود،  حتی به اراده خدا، آن وقت دیگر سنگ روی سنگ بند نمی شود. تمام ارتباطات منسجم بین اشیا، که الف و ب جیم و دال، سیستم ها که قرار است از زیر تأثیر بگیرند در جای دیگه تأثیر بگذارند، همه این تأثیرگذاری‌ها و تأثیرپذیری‌ها همه نقش بر آب می شود. تمام پروژه های ایشان و پروژه های انبیا و دانشمندان، همه متکی بر این است که اصل علیت وجود دارد.
دکتر میرزایی: یعنی ارتباط مردم با خدا قوی می‌شود، دعا و معنویت و ایمان تقویت می‌شود.

دکتر میری: نه، این درست است. در بحث فلسفه اسلامی ما، موضوع به گونه ای دیده شده که هم آن ارتباط بین خلق و خالق، اصلا خلق می شود ربط محض می شود وابستگی محض یعنی من مانند یک برگی هستم که در این تلاطم هستی، تنها کسی که می تواند من را مدیریت کند خداست. این توحید خیلی توحید راقی تر و ارزشمند تری است تا اینکه ما بیاییم مثل کسانی که دست می بردند در نظام کهکشان ها تا بتوانند مدارها را توضیح بدهند. هر دفعه یک راه حلی پیدا می کردند؛ اما راه حلی بود که نظام بر انداز بود. عرض کنم که این نکته اش نشان می دهد که ایشان با این ایده های عمیق آشنا نبوده است،  نکته ای هم که ایشان دارد این است که خیلی بی حوصله است نسبت به نگاه های عمیق و آن معارف الهی که ما چه در قرآن کریم می بینیم چه در احادیث می بینیم. می گوید اندیشه، اندیشه ای است که بیاید به عمل منجر شود. خوب چه طور منجر شود؟ قاعدتا بلافاصله منجر شود. اما در این صورت ما باید رویکرد پراگماتیستی را انتخاب کنیم. رویکرد پراگماتیستی، خلأها و اشکالاتش به طور جدی بر ملا شده است. یعنی کاملا اندیشه می شود ابزار. ابزار انگاری در اندیشه کاملا مثل خوره به کل اندیشه سرایت می کند به قسمت به قسمت اندیشه، در پایان بعد از مدتی شما می بینید از آن اندیشه دیگر هیچ خبری نیست. این جهات اسماعیل فاروقی، جهات نگران کننده‌ای است؛ ولی به نظرم این ها هیچ کدام در آن پروژه نقش اساسی ندارند. یعنی این پروژه می‌تواند قوی باشد با این اصلاحاتی که در یک کشتی در حال حرکت انجام شود، نکته بعدی حالا به عنوان انتقاد به آقای اسماعیل فاروقی، این است که در این پروژه دوازده‌گانه‌ای که سرفصل‌های آن را به اشاره می کنیم، همه طیف‌های مختلف می‌توانند حضور داشته باشند. یعنی از سلفی ترین نگاه می تواند در این پروژه شرکت داشته باشد تا لیبرال ترین نگاهی که گرایش به اسلام دارد. معین نمی کند که بالاخره این تعاملی که می خواهد بین دانش جدید و دانش گذشته انجام شود بر اساس چه متدولوژی، چه مبانی هرمونوتیکی و چه روش هایی انجام شود به اصطلاح چه خط قرمزهایی را رعایت کند، این را ندارد یعنی کلی گفته و گذشته و باید واقعا در این موارد فکری کرد تا این اندیشه از ان آسیب ها مصون بماند. من به طور اجمال اگر بخواهم این سرفصل هایی که ایشان برای دوازده مرحله اجرایی شدن اسلامی سازی معرفت بیان می کند را عرض کنم، یکی اینکه ما باید با تمامی عرصه های علوم انسانی نوین آشنا شویم. بیست تا دانش را ایشان مطرح می کند و بعد می گوید باید با اینها بالاخره آشنا شد و بعد پژوهش کرد در اینها. صرفا آشنا شدن کافی نیست. این دانش ها در چه بستری با چه روشی و با مدل های مختلفی که این دانش ها در ان رشد کردند، به چه صورتی است؟ مرحله سوم این است که حالا ما این دانش ها را یاد گرفتیم و، تسلط بر میراث اسلامی هم باید باشد، یعنی باید برویم از دانش های اسلامی خود هم آگاهی پیدا بکنیم که مقدمه ای شود برای ارتباط دادن بین این موارد.بعد از آشنایی تازه باید تجزیه و تحلیل بکنیم که این میراث اسلامی بستر تاریخی آن چه بوده است، مشکلاتش چه بوده است، راه حل خروج از بحران چه بوده و مسائلی ازین دست. در مرحله بعد که پنجمین مرحله است ایجاد ارتباط میان اسلام و شاخه های علوم انسانی جدید. این را هم ایشان مفصل توضیح می دهد. این چهار مرحله که طی می شود، ایشان می گوید که باید ارتباط میان اسلام و شاخه های علوم جدید شکل بگیرد. بعد در مرحله ششم ارزیابی انتقادی علوم جدید واقع می‌شود. در این ارزیابی انتقادی هم ایشان دقت هایی داشته که به هر حال این دانش ها به خوبی مورد بررسی است.

مرحله هفتم دوباره بر می گردد به میراث اسلامی که این بار ارزیابی انتقادی صورت  می گیرد، البته معیارهایی را هم برای نقد مطرح می کند که من به تک تک معیارهای ایشان نکات انتقادی داشتم. البته شاید باید بیشتر رفع ابهام کند و اگر رفع ابهام شود ممکن است که دیگر ان اعتقادها خیلی وجهی نداشته باشد. مرحله هشتم، بررسی چالش ها و بحران ها، ما حالا دانش ها را باهم بررسی هم بکنیم، حالا می خواهیم این دانش ها را در کجا به کار بگیریم. چالش ها و بحران هایی که داریم چیست که اینجا معیار  ایشان برای دانش همین نافع بودن آن هاست که این البته خیلی خوب است. دانشی که مبتنی بر حکمت باشد و بتواند گرهی از گره مسلمان ها را باز کند مطلوب است. این چالش های امت اسلامی است اما باید فراتر از این برویم و آن مرحله نهم است یعنی بررسی چالش ها و بحران های بشر معاصر. رسالت اسلام جهانی است، می خواهد در نژاد پرستی حرف بزند، راه ارائه بدهد، آنارشیسم، بهم ریختگی جنسی، اعتیاد، انحطاط اخلاقی. ببینید نمونه های بحران ها را خوب فهرست کرده است، جنگ قدرتمندان در برابر ضعیفان، بی سوادی بی کاری، تولید جنگ افزارهای کشتار جمعی، بحران محیط زیست و تعدادی دیگر. این ها باید در پروژه اسلامی سازی علوم مورد توجه قرار بگیرد تا علوم معطوف به حل این مشکلات شود. در مرحله بعد تجزیه و تحلیل ابداعی خلاقه که در صفحه 62 مقاله هست که انجا هم ایشان نکاتی را ارائه می دهند. مرحله یازدهم، باز سازی و باز آفرینی متون آموزشی بر اساس اندیشه اسلامی است. دوازدهم گسترش دانش تولیدی اسلامی است که به هر حال به شکل های مختلفی این باید در جامعه وارد شود و اثرگذار گردد. البته روشن است برای وی که دانش فقط در دانشگاه ها منحصر باشد که این اتفاق ها نمی افتد. ولی راجع به ان مؤلفه ها به اندازه ای که راجع به اسلامی سازی علوم صحبت کرده، صحبت نکرده است و این وظیفه بعدی هاست که به این معنا بپردازند.

دکتر میرزایی: ببینید ما در این نشست، در این فرصت کوتاه خیلی نمی توانیم وارد نقد نظریه ایشان شویم منتها قطعا ایشان بنا نبوده علوم اجتماعی و اسلامی را اسلامی سازی بکند. ایشان راهکار ارائه دادند و در واقع اقتضاءها، الزام ها و نیازهای منطقی حرکت به سمت اسلامی سازی دانش های اجتماعی را گفتند. اما خود او در صدد نبوده، همچنان که این ادعا را ندارند که الان همه امکانات و ظرفیت بالفعل را برای تحقق این مسئله در اختیار داریم. به نظرم تأکید ایشان بر نظام آموزش برای همین بوده است که این درک و فهم را داشتند که ارزیابی اش از وضع موجود نخبگان، ارزیابی مثبتی نیست. لذا گفتند بیایید یک نظام آموزشی عالی اسلامی دینی درست کنیم، منظور ایشان، نظام دینی هم هست، حوزه های علمی هست، الازهر هست، قم هست اینها همه را باهم می بینند، دانشگاه را فقط نمی بینند. و به دنبال این بودند که زمینه و بستری برای این مهم صورت بگیرد. آقای فاروقی در غرب زندگی می کرده است، در مهد آن تفکرات. آنقدر شجاعت داشته که از نظر علمی وارد ساختار شکنی و نقد تند و تیز اندیشه های غرب شود. کتابی دارند که در واقع پایان نامه دکتری اش است  به Christian Ethics اگر اشتباه نکنم. الاخلاق المسیحیه این کتاب است و ترجمه هم نشده و به انگلیسی است و برای دانشگاه مک گیل می نویسند و وقتی ایشان این کتاب را می نویسند خبر تا پاپ می رسد، کشیش ها و مراکز مسیحی می گویند با این کتاب، پایه های ایمان مسیحیت و اخلاق مسیحیت را شما می لغزانید. عرض کردم ایشان عالم به تمام معنا به عمق مسیحیت بوده است؛ البته مک گیل این کتاب را چاپ کرده است. ببینید آقای اسماعیل فاروقی در حوزه علم تا به اینجا پیش رفته است، اما از طرف دیگر در حوزه سیاست بسیار بسیار احتیاط می کند، فراتر از نظام آموزشی و تعلیمی و علمی نمی رود. لذا وارد نظام و دولت نمی شود. پدیده های استعمار، استکبار، اشغالگری اسرائیل را مورد بررسی قرار می دهد، اما در بحث های فراتر از اینها خیلی وارد نمی شود. منتها ایشان کار دیگری هم می‌کند که همه جا مشهور هست و واقعا باید از این کار تقدیر کرد، ایشان رویکرد جوانانه و رویکرد نهادساز داشته است، یعنی فقط نظام تعلیمی را مد نظر ندارد. برای همین انجمن آمریکایی عالمان جامعه شناس یعنی انجمن عالمان حوزه اجتماعیات انسانی، قریب به چنین مضامینی، این انجمن را تأسیس می‌کند. بعد ایشان یک انجمن اسلامی را درست کرد به نام انجمن اسلامی دانشجویان آمریکایی یعنی دقیقا اقداماتی می کند که روح نظام ساز و اجتماعی و سیاسی اجتماعی او را نشان می دهد. منتها از طرف دیگر چون در جهان عرب و جهان اسلام اساسا بحران، بحران فکر است یعنی باید این ارزیابی را انجام دهیم که که آیا تشخیص شما ازینکه بحران اول جهان اسلام، بحران فکری است درست است یا نه؟ اگر کسی بپذیرد که بله بحران، بحران فکری است به نظر می رسد که نهاد های فکری که همین نظام آموزشی است مسئول سامان دادن اندیشه و اندیشمند هستند. اگر با آن ها مخالفت کنید چنانکه سلفی ها مخالف نگاه وی  هستند،  سلفی ها می گویند بحران عقیده است، وی می گوید بحران فکر است، منتها ، حلقه ارتباطی این حرف کاملا تمدنی و دانشی است. با حرف سلفی ها که کاملا کلامی و اعتقادی است فرق دارد و حلقه اتصالش کلمه توحید است. ایشان می گوید کلمه توحید، منشأ سازمان تفکر غیر از آنی که هست، نفی بقیه نمی کند. اما سلفی ها می گویند که توحید مقوله اعتقادی کلامی است. این اختلاف بزرگ این افراد است که به نظر میرسد با این حساب می شود گفت ایشان در حوزه توحید تحت تأثیر جریان تاریخی ابن تیمیه است، اما ایشان تکمیل کننده فراخوانی سلفیان به توحید هست. این ارزیابی بنده است. یعنی ایشان یک حلقه مفقوده جریان سلفیت را تکمیل می کند. می دانید جریان سلفیت جهانی برای مبارزه با شیعه درست نشده است؛ بلکه جریان سلفیت برای مبارزه با هفت یا هشت آسیب تاریخی جهان اسلام درست شده است. آسیب خرافات و بحثهای ایمانی، آسیب تصوف، آسیب استعمار، آسیب سکولاریسم، سلفی ها صد برابر ما علیه سکولاریسم کتاب نوشتند. بسیار فعال بوده اند، علیه تبشیر و تنذیر و مسیحی سازی جامعه جهانی. این افراد از حدود دویست سال پیش کار می کنند و جزو جریانهای فعال تمدنی بودند، ولی نگاه آن ها متأسفانه در داخل آسیب زاست و تفکیک گراست و تفرقه انداز و تکفیری است. لذا وقتی شما داخل خانه خودت نتوانی وحدت را حفظ کنی، حرفهایی که علیه دشمن می زنی هم عملا فایده ای ندارد. من به اسماعیل فاروقی رحمه الله علیه به عنوان تأثیر پذیر از جریان ابن تیمیه در آغاز معتقدم اما بعدا هر چه که ایشان جلو رفته، مکتبش عقلانی، علمی تر و بهتر شده، و ایشان کلمه توحید و محوریت توحید را رها نکرده است.
دکتر میری: در ارتباط با نظام آموزشی درست است که بحران، بحران فکری است، یعنی ممکن است کسی قائل به بحران فکری باشد و قائل به بحران اعتقادی نباشد. چون مسأله فراتر از این قضایاست. اما در عین حال باور انسان این باشد که نظام آموزشی به تنهایی کاری نمی تواند انجام دهد. مشکلی که الان ما با این پروژه داریم، عرض کردم نمی‌خواهیم نفی کنیم فقط برای این است که بتوانیم یک جوری فقط از نظر منطق اقدام می گوید گام اول این است، بله عرض بنده همین است که بحث فرهنگ همانطوری که بعضی از متفکرین اخیرا اشاره کرده اند، بحث فرهنگ بحث ساحت ها و نهادها و اندیشه و... رابطه داد و ستدی است یک رابطه دوطرفه است، یعنی از ابتدا باید باهم جلو بروند، یعنی اگر ما صرفا به آموزش بپردازیم، همان آموزش هم نابود می شود، در کنار این آموزش تبلیغ خیلی مهم است در کنار این آموزش وجود یک شخصیت اثر گذار و مدیر برای اینکه خوب اداره کند، مهم است. در کنار آن نحوه ارتباط حکیمانه با سیاست مدن، خیلی مهم است که بتواند کار خود را جلو ببرد. یعنی تنظیم رابطه با قدرت از ان مواردی است که اگر رعایت نشود در نهایت قداست هم که باشد با آن متن، همچنان در متن بودن خودش باقی می ماند و به عرصه عینیت نمی آید. من نمی گویم ایشان غافل بوده ازاین مطلب، ولی تمرکز را روی یک موضوعی قرار داده و قسمت های دیگر را کمرنگ کرده است.
درست است که گرایش ایشان گرایشی توحیدی است؛ لکن همانطور که مستحضر هستید توحید یک لفظ است منتهی نحوه تفسیر از  توحید است که حساب ها را از هم جدا می کند. ما موحدیم، عرفا موحدند، سلفی های معتدل هم موحدند، وهابی های تندی که انتهای شیعیان سلفی اند، آنها هم موحدند. پس بین این توحید تا آن توحید بین زمین و آسمان فرق است، لذا یک مقداری به نظرم می رسد که لایه های سلفی گری در ذات این دیدگاه وجود دارد، یعنی توحیدی که مطرح می کند و آن نفی علیتی که عرض کردم، بعضی قسمت های دیگرش خیلی در عمل تأکید کردند، نفی تصوف، نفی فلسفه و دیدگاه های نظری همه این ها آدم را به جایی می رساند که ایشان هم در دام ابن تیمیه گرفتار است. یعنی همان مواردی که اشاره کردید. نکته دیگری در اندیشه ایشان، این است که ایشان یه مقداری جریان های شکلی اندیشه غربی را مبتنی بر فردگرایی تفوق طلبانه غربی می بیند یعنی نژاد پرستی؛ بعدهم شواهدی از هگل، از کانت می آورد و بعد هم سرایت می دهد، گویی که عامل مکون پیدایش اندیشه غربی این نژادپرستی است. در حالی که وقتی به سراغ نمونه ها می رویم، می بینیم اینطوری نیست. بله از بعد رمانتیسیسم غرب که در واقع یک جور سرخوردگی از انقلاب فرانسه و اندیشه های آزاد طلبانه هست، گرایش نژاد پرستی پیدا می شود. اما ارنست رنان و بعدی های دیگه هم به شدت در این موضوع وارد می شوند، اما قبل از او دکارت را می بینیم، مطلقا در دکارت ما نژاد پرستی نداریم. کانت در یک جا البته به اقوام اروپایی و تفوقشان اشاره می کند ولی در اندیشه کانت بحث قوه فاهمه، بحث تفکیک نومن از فنومن کاملا بحث طبیعت انسان است و مطلقا راجع به نژاد صحبت ندارد. از عوامل مکون اندیشه غربی ایشان تا حد قابل توجهی غافل مانده است، مثلا این نکته که بحث تأثیر گذاری ابن رشدیان لاتینی که پیروان ابن رشدبودند و فاصله انداختند بین عقل و وحی و آن جریان به اعتقاد برخی مثلا مثل کربن که در غرب شناسی دست دارد، معتقد است این از عوامل بسیار مؤثر بوده در تفکیک عقل و وحی. ارباب کلیسا بین عقل و وحی فرق قائل می شدند و اندیشه غربی را شکل دادند  و اساساً بحث نژاد مطرح نبوده، بحث کاملا فلسفی بوده است، بحث اندیشه ای بوده اعتقادی بوده، ایدئولوژیک بوده، اما بحث نژاد نبوده است. این قسمت ها را هم در تحلیل غرب به نظر می رسد ایشان یک جانبه گرایانه دیده است.
دکتر میرزایی: ادوارد سعید هم همین مطلب را می گوید. این افراد سی چهل سال زندگی کردند، شاید واقعا نژاد پرستی در غرب بوده اما در مورد نخبگان نبوده است.
دکتر میری: دکتر نصر اصلا این باور را ندارد؛ خود کربن مطلقا این باور را قبول ندارد، بی اثر نمی دانند، درست هم همین است؛ بی اثر نبوده نژاد پرستی، ولی پیش از این به هر حال اندیشه هایی که این افراد پیش می بردند، قبل از اینکه استعماری پیش بیاد که اصلا بحث غیر مطرح نبود تا بخواهند بحث سرکوب مقابل را مطرح کنند. بله خوب البته رنج ها و لطماتی که امثال ادوارد سعید و ایشان دراین فضاها بردند حتما در فلسطین روی این نگاه ها اثر داشته است. اما به هر حال خیلی هم نقش نژادپرستی نبوده، به هر حال فردگرایی و انسان محوری در برابر خدامحوری، شک گرایی، سلطه کلیسا، جنگ های مذهبی، نارسایی مفاهیم کلیسایی، سود انگاری، عمل گرایی همه این موارد در بحران ها دخالت داشتند، لذا اسباب بحران را نمی‌توان خیلی محدود به نژادپرستی کرد. اما همه اینها به جای خود، اهمیت بررسی کار اسماعیل فاروقی را واقعا نمیشود نادیده گرفت و اینکه به هر حال در این وضعیت بحرانی که ما به سر می بریم، این دیدگاه ها، بعضا در نهایت پختگی است و می تواند حتما برای ما نقش خیلی خوبی داشته  و اثرگذار باشد.  
دکتر میرزایی: حالا به عنوان یک پروژه ما شبیه این را در داخل کشور داریم؟
دکتر میری: نه ابدا. حالا ممکن است که بخشی از اینجا بخشی در جای دیگر، اما به شکل یک پروژه نداریم. ما اصلا پروژه مطلوب بحران نداریم به یک معنا.