عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی مطرح کرد:
زبان‌شناسی شناختی و فهم نوین از قرآن/ لزوم بازنگری در علوم دینی
گروه معارف: عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با تأکید بر لزوم بهره‌گیری از زبان‌شناسی شناختی در تفسیر قرآن و سایر علوم دین بیان کرد: زبان‌شناسی شناختی، می‌تواند بسیاری از برداشت‌های فلسفی، کلامی و حتی فقهی را تغییر و در بسیاری موارد، به مباحث فقهی و روایی جهت دهد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، حجت‌الاسلام علیرضا قائمی‌نیا، عضو هیئت علمی گروه معرفت‌شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی صبح امروز، ۱۹ دی‌ماه در نشست «معناشناسی شناختی قرآن» که در سالن اجتماعات دانشگاه علوم اسلامی رضوی برگزار شد، به تبیین پیشینه، اهمیت و جایگاه معناشناسی شناختی در فهم دینی پرداخت.
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا در ابتدا با بیان اینکه معناشناسی از مباحث جدید و بسیار تاثیرگزار به ویژه در مطالعات قرآنی به شمار می‌رود، ادامه داد: معناشناسی شاخه‌ای از علم زبان‌شناسی است که معنا را به صورت نظام‌مند توصیف می‌کند و این نظام‌مندی، وجه تمایز این علم با معناشناسی موجود در فلسفه، عرفان، اصول فقه و ... است.
پیشینه معناشناسی
این پژوهشگر علوم دینی و فلسفه با اشاره به پیشینه علم معناشناسی و مطرح‌شدن آن از اواخر ۱۹۵۰ میلادی اضافه کرد: از افرادی که در این حوزه وارد شدند، ایزوتسو ژاپنی است که برای اولین بار قرآن را به ژاپنی ترجمه کرد و سعی کرد با استفاده از دانش جدید معناشناسی، معناشناسی جدیدی از قرآن ارائه دهد.
وی در همین موضوع با اشاره با آثار ایزوتسو در حوزه معناشناسی قرآن افزود: وی در کتاب «خدا و انسان در قرآن» که ابتدا قصد داشته آن را معناشناسی قرآن نام‌گذاری کند، روش معناشناسی را ارائه می‌کند و در کتاب «مفاهیم اخلاقی در قرآن»، آن روش و مبانی را با قرآن تطبیق می‌دهد.
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا در ادامه با اشاره به پراکندگی معناشناسی در تفسیرهای موجود قرآن به عنوان یکی از نظرات ایزوت سو، به بیان برخی ویژگی‌های کاربرد زبان‌شناسی در قرآن پرداخت و توضیح داد: ممنوعیت تقدیرگرفتن در کلمات قرآن، تاکید بر سیاق‌مندی، ضابطه‌مندبودن و ... از ویژگی‌های زبان‌شناسی جدید به شمار می‌رود.
ایرادهای وارد به کارهای ایزوتسو
وی در همین موضوع، با بیان اینکه ایزوت سو به دلیل عدم گسترش زبان‌شناسی در زمان خودش، مباحث پیشرفته در تحلیل آیات را بیان نکرده است، ادامه داد: یکی دیگر از ایرادهایی که به کار ایزوت سو وارد است این است که او نمی‌تواند بین باورهای فرقه‌های اسلامی و معناشناسی ارتباط برقرار کند و به طور مثال در نتیجه‌گیری بحث از واژه ایمان، می‌گوید آنچه بین فرقه‌های مختلف مطرح شده، ارتباطی با معناشناسی قرآن ندارد که این نظر وی صحیح نیست.
این پژوهشگر علوم دینی یکی دیگر از ایرادها به کار ایزوتسو را عدم لحاظ نقش احادیث در معناشناسی قرآن برشمرد و بیان کرد: وی همچنین می‌گوید استفاده از فرهنگ لغت، شعر و متن‌های ادبی نیز معنای نسبی که در قرآن مورد نظر است را به دست نمی‌دهند و تنها معنای اصلی را تبیین می‌کنند.
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا با اظهار این مطلب که کار ایزوت سو مانند یک مانیفست بود، توضیح داد: ایزوتسو بر اندیشمندان عرب همچون «رشید رضا» تاثیر گذاشته که البته از کارهای او برداشت‌های متفاوتی نیز شده است.
علوم شناختی چه می‌گویند؟
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا پس از بیان مقدمات، به ارائه توضیح پیرامون علم زبان‌شناسی شناختی پرداخت و بیان کرد: کار علوم شناختی، شناخت فرآیندهایی است که در ذهن رخ می‌دهد و توسط زبان اظهار می‌شود؛ علوم شناختی شامل پنج علم عصب شناسی شناختی، روانشناسی شناختی، هوش مصنوعی، زبان‌شناسی شناختی و فلسفه ذهن است.
وی عدم امکان شناخت علوم، بدون شناخت ذهن را ایده اساسی علوم شناختی عنوان کرد و افزود: یکی دیگر از ایده‌های این علوم، آن است که ذهن را نمی‌توان تنها با تحلیل‌های فلسفی شناخت و فلسفه برای این منظور باید با علوم تحربی هم‌سو شود.
این پژوهشگر حوزه علوم دینی و فلسفه با اشاره به گسترش علم زبان‌شناسی در بسیاری از کشورهایی مانند آمریکا، روسیه، ژاپن و... در رابطه با اهمیت این علم اظهار کرد: این علم نتایج فراوانی در فناوری، تفسیر متون و ... دارد و اهمیت آن تا اندازه‌ای است که بعضی اهمیت آن را از علوم انسانی نیز بیشتر می‌دانند و دو سال است که این رشته در کشور ما نیز تاسیس شده است.
موضوع و مفاهیم اصلی زبان‌شناسی
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا در ادامه به بیان برخی موضوع و مفاهیم اصلی علم زبان‌شناسی شناختی پرداخت و توضیح داد: معناشناسی تصویر ذهنی از صحنه بیرونی و نحوه پردازش آن را نشان می‌دهد؛ به عنوان نمونه، جمله «آب از کوه پایین می‌آید» با جمله «آب از کوه سرازیر می‌شود» در نوع پردازش تفاوت دارد چراکه در جمله اول، جان‌بخشی به آب صورت گرفته و همچنین چشم‌انداز از بالا به پایین است که این دو، در عبارت «سرازیر می‌شود»، عکس است.
وی با بیان اینکه «یکی بودن معنا با مفهوم‌سازی» یکی دیگر از ادعاهای زبان‌شناسی شناختی است، توضیح داد: معنای این ادعا آن است که برای یافتن معنا باید به نحوه پردازش صحنه بیرونی مراجعه کنیم.
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا پیرو همین موضوع به تبیین معناشناسی در قرآن پرداخت و ادامه داد: در معناشناسی قرآن با ذهن و نحوه پردازش خداوند که با زبان بشری ارائه می‌شود مواجه هستیم و بررسی می‌کنیم که خداوند چه‌طور صحنه‌ها را پردازش کرده و برای ما ترسیم می‌کند.
وی در ادامه به «ویژگی یکی‌بودن معنا با مفهوم‌سازی» در آیات قرآن اشاره کرد و افزود: براین اساس، گاهی یک کلمه در قرآن کریم در شکل‌های متعددی از جمله دوبعدی، سه بعدی و ... تصویر شده که همه آن‌ها با توجه به نوع پردازش صحنه، برای مخاطب ترسیم شده است.
این پژوهشگر فلسفه در توضیح علت تفاوت پردازش مفاعیم قرآنی تشریح کرد: اصل مهم حاکم بر مفهوم‌سازی قرآنی، متاثر از ساخت آیه و همچنین متاثر از صحنه است که آن را «اعجاز شناختی قرآن» نامیده‌ام.
وی در همین موضوع اضافه کرد: مفهوم‌سازی‌های قرآنی در مقیاس‌های بشری و در فضای قابل فهم برای بشر صورت می‌گیرد.
زبان؛ سیستم توزیع توجه
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا «سیستم توزیع توجه بودن» برای «زبان» را یکی از اصول معناشناسی شناختی برشمرد و توضیح داد: به عنوان نمونه، خداوند در برخی آیاتی که بیان کننده عدم تحریف قرآن هستند در کانون توجه است که نشان‌دهنده ارتباط عدم تحریف با خواست خداوند است، در برخی آیات، در حاشیه کانون توجه است که نشان‌دهنده ارتباط عدم تحریف با خداوند دارد و در برخی آیات، خارج از کانون توجه است که به ویژگی‌های خود قرآن اشاره دارد که مانع تحریفش شده است.
وی با ابراز این مطلب که معنای لغوی گاهی به معناشناسی آیات ضریه زده است، افزود: انتخاب کلمه‌های قرآنی از سوی خداوند، براساس معنای خاص همان کلمه بوده و نباید آن‌ها را با کلمه‌های دیگری معنا کرد.
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا در پایان، بر لزوم بهره‌گیری از زبان‌شناسی شناختی در تفسیر قرآن و سایر علوم دین تاکید و بیان کرد: زبان‌شناسی شناختی، می‌تواند بسیاری از برداشت‌های فلسفی، کلامی و حتی فقهی را تغییر و در بسیاری موارد، به مباحث فقهی و روایی جهت دهد.
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا در ابتدا با بیان اینکه معناشناسی از مباحث جدید و بسیار تاثیرگزار به ویژه در مطالعات قرآنی به شمار می‌رود، ادامه داد: معناشناسی شاخه‌ای از علم زبان‌شناسی است که معنا را به صورت نظام‌مند توصیف می‌کند و این نظام‌مندی، وجه تمایز این علم با معناشناسی موجود در فلسفه، عرفان، اصول فقه و ... است.
پیشینه معناشناسی
این پژوهشگر علوم دینی و فلسفه با اشاره به پیشینه علم معناشناسی و مطرح‌شدن آن از اواخر ۱۹۵۰ میلادی اضافه کرد: از افرادی که در این حوزه وارد شدند، ایزوتسو ژاپنی است که برای اولین بار قرآن را به ژاپنی ترجمه کرد و سعی کرد با استفاده از دانش جدید معناشناسی، معناشناسی جدیدی از قرآن ارائه دهد.
وی در همین موضوع با اشاره با آثار ایزوتسو در حوزه معناشناسی قرآن افزود: وی در کتاب «خدا و انسان در قرآن» که ابتدا قصد داشته آن را معناشناسی قرآن نام‌گذاری کند، روش معناشناسی را ارائه می‌کند و در کتاب «مفاهیم اخلاقی در قرآن»، آن روش و مبانی را با قرآن تطبیق می‌دهد.
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا در ادامه با اشاره به پراکندگی معناشناسی در تفسیرهای موجود قرآن به عنوان یکی از نظرات ایزوت سو، به بیان برخی ویژگی‌های کاربرد زبان‌شناسی در قرآن پرداخت و توضیح داد: ممنوعیت تقدیرگرفتن در کلمات قرآن، تاکید بر سیاق‌مندی، ضابطه‌مندبودن و ... از ویژگی‌های زبان‌شناسی جدید به شمار می‌رود.
ایرادهای وارد به کارهای ایزوتسو
وی در همین موضوع، با بیان اینکه ایزوت سو به دلیل عدم گسترش زبان‌شناسی در زمان خودش، مباحث پیشرفته در تحلیل آیات را بیان نکرده است، ادامه داد: یکی دیگر از ایرادهایی که به کار ایزوت سو وارد است این است که او نمی‌تواند بین باورهای فرقه‌های اسلامی و معناشناسی ارتباط برقرار کند و به طور مثال در نتیجه‌گیری بحث از واژه ایمان، می‌گوید آنچه بین فرقه‌های مختلف مطرح شده، ارتباطی با معناشناسی قرآن ندارد که این نظر وی صحیح نیست.
این پژوهشگر علوم دینی یکی دیگر از ایرادها به کار ایزوتسو را عدم لحاظ نقش احادیث در معناشناسی قرآن برشمرد و بیان کرد: وی همچنین می‌گوید استفاده از فرهنگ لغت، شعر و متن‌های ادبی نیز معنای نسبی که در قرآن مورد نظر است را به دست نمی‌دهند و تنها معنای اصلی را تبیین می‌کنند.
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا با اظهار این مطلب که کار ایزوت سو مانند یک مانیفست بود، توضیح داد: ایزوتسو بر اندیشمندان عرب همچون «رشید رضا» تاثیر گذاشته که البته از کارهای او برداشت‌های متفاوتی نیز شده است.
علوم شناختی چه می‌گویند؟
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا پس از بیان مقدمات، به ارائه توضیح پیرامون علم زبان‌شناسی شناختی پرداخت و بیان کرد: کار علوم شناختی، شناخت فرآیندهایی است که در ذهن رخ می‌دهد و توسط زبان اظهار می‌شود؛ علوم شناختی شامل پنج علم عصب شناسی شناختی، روانشناسی شناختی، هوش مصنوعی، زبان‌شناسی شناختی و فلسفه ذهن است.
وی عدم امکان شناخت علوم، بدون شناخت ذهن را ایده اساسی علوم شناختی عنوان کرد و افزود: یکی دیگر از ایده‌های این علوم، آن است که ذهن را نمی‌توان تنها با تحلیل‌های فلسفی شناخت و فلسفه برای این منظور باید با علوم تحربی هم‌سو شود.
این پژوهشگر حوزه علوم دینی و فلسفه با اشاره به گسترش علم زبان‌شناسی در بسیاری از کشورهایی مانند آمریکا، روسیه، ژاپن و... در رابطه با اهمیت این علم اظهار کرد: این علم نتایج فراوانی در فناوری، تفسیر متون و ... دارد و اهمیت آن تا اندازه‌ای است که بعضی اهمیت آن را از علوم انسانی نیز بیشتر می‌دانند و دو سال است که این رشته در کشور ما نیز تاسیس شده است.
موضوع و مفاهیم اصلی زبان‌شناسی
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا در ادامه به بیان برخی موضوع و مفاهیم اصلی علم زبان‌شناسی شناختی پرداخت و توضیح داد: معناشناسی تصویر ذهنی از صحنه بیرونی و نحوه پردازش آن را نشان می‌دهد؛ به عنوان نمونه، جمله «آب از کوه پایین می‌آید» با جمله «آب از کوه سرازیر می‌شود» در نوع پردازش تفاوت دارد چراکه در جمله اول، جان‌بخشی به آب صورت گرفته و همچنین چشم‌انداز از بالا به پایین است که این دو، در عبارت «سرازیر می‌شود»، عکس است.
وی با بیان اینکه «یکی بودن معنا با مفهوم‌سازی» یکی دیگر از ادعاهای زبان‌شناسی شناختی است، توضیح داد: معنای این ادعا آن است که برای یافتن معنا باید به نحوه پردازش صحنه بیرونی مراجعه کنیم.
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا پیرو همین موضوع به تبیین معناشناسی در قرآن پرداخت و ادامه داد: در معناشناسی قرآن با ذهن و نحوه پردازش خداوند که با زبان بشری ارائه می‌شود مواجه هستیم و بررسی می‌کنیم که خداوند چه‌طور صحنه‌ها را پردازش کرده و برای ما ترسیم می‌کند.
وی در ادامه به «ویژگی یکی‌بودن معنا با مفهوم‌سازی» در آیات قرآن اشاره کرد و افزود: براین اساس، گاهی یک کلمه در قرآن کریم در شکل‌های متعددی از جمله دوبعدی، سه بعدی و ... تصویر شده که همه آن‌ها با توجه به نوع پردازش صحنه، برای مخاطب ترسیم شده است.
این پژوهشگر فلسفه در توضیح علت تفاوت پردازش مفاعیم قرآنی تشریح کرد: اصل مهم حاکم بر مفهوم‌سازی قرآنی، متاثر از ساخت آیه و همچنین متاثر از صحنه است که آن را «اعجاز شناختی قرآن» نامیده‌ام.
وی در همین موضوع اضافه کرد: مفهوم‌سازی‌های قرآنی در مقیاس‌های بشری و در فضای قابل فهم برای بشر صورت می‌گیرد.
زبان؛ سیستم توزیع توجه
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا «سیستم توزیع توجه بودن» برای «زبان» را یکی از اصول معناشناسی شناختی برشمرد و توضیح داد: به عنوان نمونه، خداوند در برخی آیاتی که بیان کننده عدم تحریف قرآن هستند در کانون توجه است که نشان‌دهنده ارتباط عدم تحریف با خواست خداوند است، در برخی آیات، در حاشیه کانون توجه است که نشان‌دهنده ارتباط عدم تحریف با خداوند دارد و در برخی آیات، خارج از کانون توجه است که به ویژگی‌های خود قرآن اشاره دارد که مانع تحریفش شده است.
وی با ابراز این مطلب که معنای لغوی گاهی به معناشناسی آیات ضریه زده است، افزود: انتخاب کلمه‌های قرآنی از سوی خداوند، براساس معنای خاص همان کلمه بوده و نباید آن‌ها را با کلمه‌های دیگری معنا کرد.
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا در پایان، بر لزوم بهره‌گیری از زبان‌شناسی شناختی در تفسیر قرآن و سایر علوم دین تاکید و بیان کرد: زبان‌شناسی شناختی، می‌تواند بسیاری از برداشت‌های فلسفی، کلامی و حتی فقهی را تغییر و در بسیاری موارد، به مباحث فقهی و روایی جهت دهد.
