دیجیتال‌شدن غیرقانونی کتاب‌ها؛ حرامی که حلالش می‌کنند

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، شاید کسی فکر نمی‌کرد که ظهور اینترنت، گسترش شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی در ایران، بلای جان صنعت نشر شود و اغلب به دیده خوش‌بینی به آن می‌نگریستند. اما اکنون نشر ایران در وضعیت بیمار در حال احتضار است. این را چند ماه پیش معاون فرهنگی وزیر ارشاد در نشست هم‌اندیشی اصحاب قلم و اندیشه عنوان کرد.

این روزها کمتر کسی هست که درباره وضعیت بد نشر سخنی یا خبری نخوانده یا نشنیده باشد، شمارگان پایین کتاب‌ها که اکنون به 20 نسخه و 50 نسخه هم رسیده است، قیمت کاغذ که طی یک دوره در سال‌های اخیر 7 برابر افزایش یافت و ورشکستگی و بیکاری بسیاری از فعالان نشر را کلید زد، مؤلفان و مترجمانی که آثارشان بلاتکلیف و در انتظار نشر مانده و ناشر دلش خوش نیست که این کتاب‌ها را چاپ کند و مردمانی که کتاب نمی‌خوانند اما صرفاً بر فرهنگی بودن خود می‌بالند.

بر این مشکلات باید قاچاق کتاب، چاپ زیرزمینی کتاب‌ها، کتاب‌سازی، سرقت ادبی و علمی، نادیده گرفتن مالکیت مادی و معنوی اثر و تکثیر غیرقانونی را هم افزود که در سال‌های اخیر و حتی در ماه‌های اخیر بازارش داغ شده است و اینها بخشی از مصادیق وضعیت بد نشر و بیمار در حال احتضار را دربرمی‌گیرد.

برای بررسی این وضعیت باید نخست عوامل آن را شناخت و به نظر می‌رسد نبود قانون جامع نخستین عامل باشد که سبب شده به وضعیت کنونی نشر دچار شویم، هر چند این موضوع در سایر کشورها هم وجود دارد اما قوانینی سخت‌گیرانه عرصه را بر متخلفان این حوزه تنگ کرده است و نبود چنین قوانینی در کشورمان عرصه بر متخلفان باز است و آنها هم می‌تازند، این تاختن در اصل بر فرهنگ، اندیشه، فکر و دانش است.

در روزگاری که نشر کشورمان روز به روز ضعیف‌تر و نحیف‌تر می‌شود، این ناشران و نویسندگان هستند که بیش از سایر بخش‌های نشر آسیب می‌بینند؛ چرا که اگر ناشری با انتشار یک کتاب حدود 15 – 20 درصد سود می‌کرد، عملاً با چاپ غیرقانونی کتاب چه به صورت چاپی و یا الکترونیکی این سود حذف می‌شود و متضرر خواهد شد. البته در حال حاضر آمار درست و دقیقی از تعداد کتاب‌های چاپ غیرقانونی و شمارگان نسخه‌های دانلود شده آنها در دست نیست، اما مهم آن است که در این راستا نه‌تنها افرادی ناشناس دست به این اقدام می‌زنند بلکه مراکز و مؤسساتی هستند که دانلود کتاب‌ها را به صورت رایگان در اختیار عموم قرار می‌دهند که ضربه مهلکی بر پیکره نشر وارد می‌کند.

نگاهی بر فعالیت‌های بازار کتاب قائمیه

چندی پیش در گفت‌وگو با یکی از نویسندگان که مدعی بود دانلود کتابش به صورت رایگان در یکی از سایت‌ها قرار داده شده است، موضوع را پیگیری کردیم و به نکات جالبی رسیدیم که خواندنی است. این سایت بازار کتاب قائمیه اصفهان است که وابسته به موسسه تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان، به شماره ثبت: 2373 و شناسه ملی: 10860152026 و دارای مجوز از سازمان نظام صنفی رایانه‌ای کشور از سال 1387 و تحت اشراف حضرت آیت‌الله حاج سید حسن فقیه امامی(قدس سره الشریف) بوده است.

آنچه در معرفی این مرکز آمده، بیان می‌کند که در راستای تسهیل و تسریع دسترسی محققان به آثار و ابزار تحقیقاتی در حوزه علوم اسلامی، و با توجه به تعدد و پراکندگی مراکز فعال در این عرصه و منابع متعدد و صعب‌الوصول، و با نگاهی صرفاً علمی و به دور از تعصبات و جریانات اجتماعی، سیاسی، قومی و فردی، بر مبنای اجرای طرحی در قالب «مدیریت آثار تولید شده و انتشار یافته از سوی تمامی مراکز شیعه» تلاش می‌کند تا مجموعه‌ای غنی و سرشار از کتب و مقالات پژوهشی برای متخصصان و مطالب و مباحثی راهگشا برای فرهیختگان و عموم طبقات مردمی به زبان‌های مختلف و با فرمت‌های گوناگون تولید و در فضای مجازی به صورت رایگان در اختیار علاقه‌مندان قرار دهد.

همچنین بسط فرهنگ و معارف ناب ثقلین(کتاب‌الله و اهل البیت علیهم السلام)، تقویت انگیزه عامه مردم به‌ویژه جوانان نسبت به بررسی دقیق‌تر مسائل دینی، جایگزین کردن محتوای سودمند به جای مطالب بی‌محتوا در تلفن‌های همراه، تبلت‌ها، رایانه‌ها و ...،‌ سرویس‌دهی به محققان طلاب و دانشجو، گسترش فرهنگ عمومی مطالعه و زمینه‌سازی برای تشویق انتشارات و مؤلفان برای دیجیتالی کردن آثار خود و نشر رایگان آن در فضای مجازی از اهداف این مرکز به شمار می‌رود.

در این راستا که حسین غزالی، مدیر روابط عمومی مرکز تحقیقات رایانه‌ای اصفهان است و در مورد «بازار کتاب قائمیه» می‌گوید: در این سایت 16 هزار و 500 جلد کتاب در 1200 موضوع گوناگون به صورت رایگان به زبان‌های فارسی، عربی و انگلیسی موجود است. بیش از 25 میلیون کاربر در فضای مجازی داریم و به بیش از 140 کشور دنیا، صادرات نرم‌افزار‌ و کتاب صورت می‌گیرد.

وی می‌افزاید: با توجه به اینکه آینده مردم به سمت تلفن‌های همراه می‌رود و از کتاب‌های چاپی، چاپ، هزینه آنها و صادر کردن به کشورهای دیگر سخت است، مردم نمی‌توانند دسترسی به کتاب و مطالعه داشته باشند و همچنین با توجه به اینکه امام صادق(ع) می‌فرماید؛ زمانی می‌شود که دنیا هرج و مرج می‌شود و مردم غیر از کتاب‌های خود به کس دیگری روی نمی‌آورند و از کتاب‌های خود استفاده می‌کنند. از این‌رو دیدیم که بهترین فرصت در فضای مجازی فراهم است و هزینه زیادی برای نشر کتاب و ارسال آن نیاز نیست و سرعتی که دارد بالا است و کتابی که برای دانلود می‌گذاریم، بیش از چند هزار بار یا چند میلیون بار دانلود می‌شود. مرزی نمی‌شناسد و ممنوعیت ورود کتاب‌های شیعه به کشورهایی چون عربستان مطرح نیست و همه می‌توانند آن را مطالعه کنند و آیت‌الله امامی با نظر درایتی که داشتند این کار را شروع کردیم و این کار حرکتی مردمی شد و مورد استفاده قرار می‌گیرد.

غزالی ادامه می‌دهد: خدمت مراجع معظم تقلید نامه‌ای نوشتیم یکی اینکه اجازه دهند از کتاب‌ها و آثاری که دارند در این فضا به صورت رایگان استفاده شود و همچنین اجازه دهند، چون این مرکز از بودجه‌های دولتی استفاده نمی‌کند، از سهم امام و تبرعات در این زمینه هزینه کنند و در این راستا اجازه‌نامه آیات عظام سیستانی، مکارم شیرازی، علوی گرگانی، صافی گلپایگانی، فیاض، حکیم و ... در سایت موجود است.

وی در پاسخ به اینکه آیا همه کتاب‌هایی که در این سایت موجود است، خریداری نشده است، عنوان می‌کند: در مورد کتاب‌ها با ناشران و نویسندگان تعامل کردیم و به آنها گفتیم برای نشر معارف اهل بیت(ع) از ما پول گرفته‌اند که ما باید اینها را به مردم بفروشیم؟ پس حالا که توفیق پیدا کردیم و آثار را منتشر کردیم، آنها را به دست جهانیان برسانیم و ما توانستیم آنها را مجاب کنیم که یک حرکت علمی و نشر معارف اهل بیت(ع) در این فضا ایجاد شود که اکنون بیش از 8 میلیون صفحه مطلب در فضای مجازی بارگذاری کردیم که بیش از 32 درصد سرچ‌های گوگل به سمت این مرکز می‌آید.

وی درباره تعداد ناشرانی که از آنها اجازه دریافت کرده‌اند، ادامه می‌دهد: حدود هزار ناشر و مؤلف در سطح ملی و بین‌المللی است و همه آنها راضی بودند و اجازه دادند؛ به عنوان مثال از انتشارات حرم حضرت معصومه(س)، آستان مقدس علی بن موسی‌الرضا(ع)، سازمان حج و زیارت و مراکز مختلف اجازه دریافت کردیم و ناشران خصوصی مانند انصاریان و ... هم بوده‌اند.

غزالی در ادامه می‌گوید: یکسری از کتاب‌ها هم براساس کپی‌رایت بالای پنجاه سال هستند، مانند کتاب‌های علامه مجلسی که برای آنها اجازه‌ای نیاز نیست و براین اساس بیش از 15 هزار عنوان کتاب دارای مجوز بارگذاری در سایت هستند و بقیه مشمول همان قانون کپی‌رایت می‌شوند.

وی می‌افزاید: ما در سایت‌مان هم نوشتیم که اگر نویسندگان و ناشرانی یا مراکزی رضایت ندارند کتباً اعلام کنند و در این صورت از سایت برمی‌داریم و تاکنون هم مورد خاصی نبوده است تا به ما مراجعه کند.

در این صورت ممکن است نویسنده یا ناشری ناراضی باشد و نسخه‌هایی از آن دانلود شود که غزالی در این بار می‌گوید: ما کتاب‌هایی که روی سایت هستند، اکثراً 90 درصد مجوز دارند و 10 درصد دیگر بالای 50 سال هستند. مثلا داشتیم که کتاب «اولین دانشگاه و آخرین پیامبر» برای پاک‌نژاد بوده که از آن تاریخ گذشته و یک ناشر دیگر از متن ما استفاده کرده و آن را چاپ کرده است و می‌بیند که فروش نمی‌رود و همین علت‌ها را بیان می‌کند.

یک نویسنده: کتاب را برای استفاده عموم نوشته‌ام
برای بررسی ابعاد این موضوع به سراغ یکی از نویسندگانی که کتابش در این سایت قرار داده شده تماس گرفتیم که نویسنده از این موضوع اطلاعی نداشت. محمدرضا رمزی اوحدی نویسنده کتاب «هزار و یک داستان از زندگانی امام علی(ع)» است، این کتاب در سال 1390 از سوی انتشارات سعید نوین به چاپ رسیده است. وی درباره رضایتش از بارگذاری این کتاب در سایت بازار کتاب می‌گوید: من این کتاب را برای استفاده عموم نوشته‌ام و مسائل مالی برایم اهمیتی ندارد.

یک نویسنده و ناشر: از بارگذاری کتابم راضی نیستم
حجت‌الاسلام الاسلام والمسلمین علیرضا سبحانی‌نسب که هم ناشر و هم نویسنده است، کتابش در این سایت بارگذاری شده است. وی در این باره می‌گوید: بیشترین مشکل ما با این سایت این است که بدون اجازه و اطلاع مولف یا ناشر کتابی را در سایت قرار می‌دهند و بعد هم عنوان می‌کنند که اگر کسی راضی نیست اطلاع دهد تا از سایت برداریم. که این درست نیست و کتابم در این سایت قرار داده شده بدون اینکه اطلاع داشته باشم خیلی‌ها برداشته‌اند و دانلود کرده‌اند. این شیوه درست نیست و من عدم رضایتم را به آنها اعلام کرده‌ام اما برنداشتند.

وی می‌افزاید: بزرگترین مشکل اینها این است که با وجود اینکه مسائل فقهی را می‌دانند، بد عمل می‌کنند، مجموعه‌ای که به حوزه علمیه مرتبط هستند، باید در اشاعه فرهنگ اسلام، اسلامی عمل کند. این عملکرد کاملاً ضداسلامی است و احترام به حقوق معنوی و مادی ندارد. جاهای دیگر نیز این روند ادامه پیدا می‌کند. ماه گذشته کتاب‌هایی را در اینترنت جستجو کردم و در چندین سایت بارگذاری آنها را دیدم و پی‌دی‌اف آن قابل دانلود بود که برخی از آنها رایگان و برخی نیز همراه با هزینه بود. این بسیار غلط است که با کتاب و نوشته دیگران کاسبی کنید و یا نویسنده و ناشری از یک کتابی که زندگی‌اش را می‌چرخاند بخواهد کسی آن را در سایت‌ها قرار دهد که این ظلم است.

سبحانی‌نسب ادامه می‌دهد: گفت‌وگوی ما با دوستان قائمیه این است که شیوه خود را اصلاح کنند. یعنی ابتدا زنگ بزنند، نامه‌نگاری کنند و اجازه بگیرند و سپس در صورت رضایت ناشر و نویسنده آن را در سایت قرار دهند. نه اینکه کتاب‌ها را در سایت قرار داده و این ظلم را انجام دهیم. هر کس نخواست به وی ظلم شود، بیاید اطلاع دهد که کار صحیحی نیست و روش بسیار غلطی است که باید اصلاح شود.

مهدوی‌راد: دیجیتالی کردن غیرقانونی حرام است
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی مهدوی‌راد که رئیس هیئت نظارت بر اجرای ضوابط نشر کتاب کودک، نوجوان و بزرگسال است، معتقد است؛ «فرهنگ سخن» یکی از کتاب‌هایی است که از تکثیر غیرقانونی آسیب دیده است.
این پژوهشگر در گفت‌وگو با ایکنا تصریح کرد: من اطلاع دارم از زحماتی که برای این فرهنگ کشیده شده و چه رنجی کشیدند تا این فرهنگ، فرهنگ شود. این کتاب‌ها اکنون روی سایت قرار گرفته و بر فروش آن تأثیر جدی گذاشته است و کسی دیگر این فرهنگ را نمی‌خرد و فروش آن متوقف شده است.

وی می‌افزاید: دوستی نقل می‌کرد که استاد محمدرضا شفیعی کدکنی کتابی با عنوان «قلندریه» دارد که این کتاب در مقابل دانشگاه تهران هر هفته 50 نسخه ویزیت می‌شد و یک مرتبه دیدیم که تعداد آن بسیار افت کرد و متوجه شدیم که این کتاب روی سایت قرار گرفته و طی یک هفته 12 هزار بار دانلود شده است. دیگر کسی این کتاب را خریداری نمی‌کند.

مهدوی‌راد ادامه می‌دهد: رسول جعفریان کتابی با عنوان «جریان‌ها» دارد که مربوط به جریان‌های مذهبی و سیاسی است که اخیراً مشغول بازنگری آن بود و وی می‌گفت که یکی از دانشجویانم به من گفت که استاد چاپ قبلی این کتاب را در سایتی قرار داده‌اند و ظرف یک هفته 6 هزار بار از آن دانلود شده است، با این اوضاع کسی کتاب نمی‌خرد.

وی تصریح می‌کند: من به دانشجویانم 8 عنوان کتاب برای مطالعه معرفی می‌کنم و برخی از آنها می‌آیند و اعلام می‌کنند که بیشتر آن را از اینترنت دانلود کرده‌اند و من به آنها می‌گویم که این کار را نکنید. حرام است. مرحوم آیت‌الله العظمی فاضل هم این کار را حرام اعلام کرده و اگر به سایر مراجع هم بنویسند همین را اعلام خواهند کرد.

مهدوی‌راد ادامه داد: این موضوع به لحاظ فرهنگی کشور را با مشکل بزرگی مواجه کرده است. ناشری که کتاب سنگین فرهنگی، ادبی، تاریخی، علمی و ... منتشر می‌کند کتابش فروش نمی‌رود. ناشرانی را می‌شناسم که کتاب‌های بسیار خوبی در دست نشر دارند، اما چند ماه است که منتشر نمی‌کنند چون از این موضوع واهمه دارند که این کتاب پشت ویترین بیاید و چند روز پس از آن در اینترنت بارگذاری شود. من شنیدم گروهی در تهران «فنخا» را می‌خواهند در اینترنت بارگذاری کنند، این واقعاً وحشتناک است. باید قانونی باشد که جلوی اینها را بگیرد.

رسول جعفریان: مقصران هرج و مرج فرهنگی
رسول جعفریان طی یاداشتی در کانال خود عنوان می‌کند: طی سال‌های گذشته، به سهم خود هم در فکر و قلم، و هم در عمل، از دیجیتالیزه شدن کتاب‌ها و معلومات پراکنده، دفاع کرده و سخن گفته‌ام، اما اتفاقی که در حال افتادن است این که ما در زمینه متون جدید، بدون آن که راهکار حقوقی جدی برای حفظ حقوق افراد فراهم کنیم، تن به نوعی هرج و مرج در زمینه استفاده از کتاب‌های چاپی به صورت آزادانه و بی‌حد و مرز داده و به پایمال کردن حقوق مردم مشغول هستیم.

وی می‌افزاید: بدون کوچک‌ترین پرده‌پوشی باید عرض کنم سه مقصر عمده وجود دارد؛ یک بخش قانونی آن که به عهده مجلس است و درباره علم و توسعه آن، هیچ سامان و سامانه درستی را تعریف نکرده و اساسا بعید می‌دانم حتی به ذهن مبارکشان هم رسیده باشد (طبعا آنها خواهند گفت دولت باید لایحه بدهد و این را راست می‌گویند). دوم وزارت ارشاد که آن قدر سرگرم کارهای روزمره هست که فرصتی برای رسیدگی به این امر ندارد. اگر فرصت داشت و کاری کرده بود که ما باید آثار آن را می‌دیدیم. آنها در زمینه توسعه فرهنگ اگر یک قدم بر می‌دارند، در حال حاضر، به خاطر این هرج و مرج، بزرگترین ضربه را به فرهنگ و تحقیق خواهند زد. آنها هیچ راه‌حلی برای این کار نداده‌اند و فقط به حرف بسنده کرده‌اند.

این پژوهشگر ادامه می‌دهد: مقصر سوم، قوه قضائیه است که باید بداند، با وضعیتی که پیش آمده، حقوق بسیاری از پژوهشگران از بین رفته و مسیر غلطی که تعریف شده و آثار ناشران و مولفان به‌راحتی و مجانی از چنگ آنان به در می‌آید، نه‌تنها یک حق‌کشی آشکار در جامعه فرهنگی در حال رخ دادن است، بلکه از نظر علمی کار پژوهش را در آینده دشوار خواهد کرد. خواهش ما این است که ریاست قوه قضائیه، هیئتی از قضات را برای بررسی این وضع معین کند و گزارشی تهیه کنند. مشکل مهم این است که بسیاری از تولیدکنندگان آثار، هیچ نوع حقوق ثابت دانشگاهی ندارند، و تولید کتاب، تنها ممر درآمد یا در کنار حقوق ناچیز دولتی، کمک هزینه زندگی آنهاست.

در مجموع باید عنوان کرد که اکنون مراکزی مانند بازار کتاب قائمیه فراوان هستند، البته شاهد اهداف آنها متفاوت باشد، اما اصل کار به شکل صحیح اجرا نمی‌شود و نوعی هرج و مرج در حوزه فرهنگ را به وجود آورده است که کسی هم عهده‌دار سامان بخشیدن به این وضعیت نیست. نویسنده و ناشر با رنج‌های فراوان کتابی را نوشته و منتشر می‌کنند، اما با اقداماتی مانند تکثیر غیرقانونی و چاپ‌های زیرزمینی و ... مواجه می‌شوند و در این صورت از ادامه کار در این حوزه منصرف خواهند شد.

همانطور که در ابتدای گزارش آمد، دیجیتالی شدن کتاب‌ها امری ضروری در زمان حاضر است، اما این راه باید قانونی و در چارچوب باشد. بسیاری از افراد، به دلیل دردسرهایی که دارند، حاضر به دنبال کردن مسئله پایمال شدن حقشان نیستند و این معضل وضعیت وحشتناک و مهلکی را برای جامعه فرهنگی اعم از مولف و ناشر ایجاد کرده است و به نظر می‌رسد در این زمینه، قوه قضائیه باید وارد میدان شده و برخورد جدی داشته باشد، مطمئناً این برخوردها اثرگذار خواهد بود.

سمیه قربانی