عضو هیئت علمی دانشگاه علوم قرآن و حدیث تأکید کرد؛
پرهیز از ساده‌انگاری روایات در استناد به نظریات علوم انسانی
گروه حوزه‌های علمیه: عضو هیئت علمی دانشگاه علوم قرآن و حدیث با اشاره به تحولات و تطورات تاریخی حدیث در طول تاریخ اسلام گفت: ورود افراد غیر معصوم در چرخه شکل‌گیری روایاتی که به دست ما رسیده، مؤید این است که در استناد به روایات برای استخراج نظریات علوم انسانی نباید نگاه ساده‌انگارانه‌ای داشته باشیم.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) حجت‌الاسلام و المسلمین مهدی مهریزی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم قرآن و حدیث امروز، چهارم اسفند ماه در نشست علمی استناد به حدیث در علوم انسانی که در مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) برگزار شد؛ با اشاره به چالش‌های استناد به روایات در بحث علوم انسانی گفت: در تعبیری که در عنوان نشست وجود دارد هم باید واژه حدیث، هم علوم انسانی و هم استناد شکافته شود که مراد ما از این مقولات چیست.
وی افزود: وقتی سخن از حدیث است مراد مطالب و روایاتی است که در کتب روایی در اختیار ما است، ولی باید بین این روایات با مقام ائمه(ع) و سنت ثبوتی و اثباتی آنان تفاوت قایل شویم زیرا در این مسیر با سه مقوله سر و کار داریم، یکی آن چیزی که در دست ماست، دوم چیزی که امام فرموده و دیگر مقام و جایگاه امام است.
مهریزی بیان کرد: علوم انسانی در شقوق مختلف خود، جای بحث جدی‌تری در حوزه دارد زیرا اندکی وارد آن شده‌ایم البته در زمینه قرآنی کارهایی شده ولی باز هم کم است؛ در مؤسسه دارالحدیث هم «جامعه‌شناسی و حدیث» و «روان‌شناسی و حدیث» و ... تدوین شده و در تیتر آن نیز «واو» عاطفه گذاشته‌ایم تا امکان اسلامی کردن علوم انسانی از احادیث توسط محققان بحث شود.
استادیار دانشگاه علوم قرآن و حدیث افزود: ابتدا باید تکلیف خود را با این مسئله روشن کنیم که آیا جزء رسالت دین و پیامبر بوده که وارد این عرصه‌ها یعنی چیزی که امروز آن را علوم انسانی می‌نامند، بشوند یا نه که جای بحث جدی دارد و اختلاف جدی میان علما بوده و هست. بنابراین بحث کلیدی این است که قلمرو ورود دین در حوزه‌های علوم انسانی چیست؟.
مهریزی عنوان کرد: ما سه تا چهار دوره را از نقل شفاهی محض تا ورود روایات به جوامع اولیه و ثانویه و ... داشته‌ایم که در این پروسه و روند اتفاقات زیادی افتاده و باید با توجه به این مسئله از احادیث بهره ببریم و تعیین کنیم که ائمه چقدر مثلا سبک زندگی و قاعده و نظامی را فرموده‌اند؟ و چه میزان برداشت‌های افراد بعد از آنان از روایاتشان بوده است.
استاد حوزه علمیه بیان کرد: از همان دوره اولیه شکل‌گیری کتب حدیثی با حضور افراد غیرمعصوم مواجه بوده‌ایم و این مسئله چه در میزان گردآوری، چه در نوع چینش، ترتیب، تیتر، گزینش و ... تاثیر گذاشته است از جمله اینکه علامه مجلسی باب حکمت طبیعی را یعنی سماء و الارض را اضافه کرده که در گذشته سابقه نداشته است، زیرا در این دوره مباحث علوم طبیعی مورد توجه بوده است.
استادیار دانشگاه علوم قرآن و حدیث با اشاره به پیچیدگی بهره بردن از روایات در اسلامی‌سازی علوم انسانی عنوان کرد: نباید ساده با این قضایا برخورد کنیم و باید کار را عالمانه و دقیق پی‌ریزی کنیم؛ درست مانند اینکه می‌خواهیم ساختمان 20 طبقه‌ای را بسازیم که نمی‌توان پی آن را روی زمین بنا کرد و باید حداقل چندین متر زیر زمین را پی بگذاریم تا ساختمان سفت و محکمی ایجاد شود لذا در مواجهه با تفکرات دنیای جدید باید مبنایی و ریشه‌ای وارد موضوع شویم و خودمان مسایل را حل کنیم قبل از آن که دیگران ما را به چالش بکشند.
وی با بیان اینکه اگر مبنای ما در این مسئله، قوی و محکم نباشد در مواجهه با چند انتقاد از سوی برخی کارشناسان سازه فکری ما فرو خواهد ریخت افزود: مباحث علوم انسانی را باید به صورت جدی‌تری مورد مداقه و مطالعه قرار دهیم زیرا هویت احادیث تحت تأثیر عناصر غیر معصومانه قرار گرفته و باید در استنادات حتما به این مسئله توجه شود.
مهریزی با اشاره به بروز همین مشکل در روایات فقهی نیز گفت: علامه طباطبایی(ره) در تفسیر المیزان میان روایات فقهی و غیر فقهی فرق گذاشته و معتقد است که روایتی صحیح السند هم اگر بر خلاف ظاهر آیه باشد نمی‌توانیم به این برداشت اعتماد کنیم حتی برخی در فقه نیز این مسئله را مطرح کرده و حجیت خبر واحد را در برخی مسایل مانند دماء نمی‌پذیرد.
این استاد حوزه با اشاره به بروز بسیاری از مشکلات که ناشی از عدم توجه به تاریخ حدیث بوده است، افزود: حدیث و تاریخ حدیث جزء کارهای اصلی حوزویان و فعالان فقه و اصول در طول تاریخ حوزه نبوده است. یعنی به خوبی با فقه و اصول آشنا هستند ولی به تاریخ حدیث و روند تطور آن کمتر پرداخته و آشنا نیستند.
مهریزی تصریح کرد: شهید صدر بابی دارد که ما باید اسباب شکل‌گیری تعارض را بررسی و راه حل خودمان را متناسب با آن ارایه دهیم؛ آیت‌الله سیستانی نیز تقریراتی در باب تعارض روایات دارند و فرموده که عوامل تضاد برخی به خود ائمه مانند نسخ و تقیه و ... باز می‌گردد و برخی نیز به راویان مانند اشکال در ثبت و ضبط روایات و ... بازگشت دارد.
استاد حوزه علمیه افزود: خط عربی تا چند قرن نقطه نداشته و بخش زیادی از اختلافات روایات به این مسئله بر می‌گردد؛ لذا اینکه بخواهیم یک نظریه جامعه‌شناسانه و انسا‌ن‌شناسانه براساس این اختلافات بدهیم جای سؤال است که چه مقدار خواهیم توانست استناد به روایات بکنیم.
مهریزی با اشاره به صحیفه امام خمینی(ره) عنوان کرد: تبیان مجموعه‌ای است که از صحیفه امام گرفته شده است و اگر بخواهیم بدانیم امام چه مطلبی را در مورد یک موضوع فرموده است آیا باید به صحیفه مراجعه کنیم و یا باید سراغ تبیان برویم که تقطیع و تفکیک شده است؛ متاسفانه ما در روایت نیز وارث روایات تقطیع شده هستیم لذا نسبت دادن نظریات علوم انسانی به پیشوایان دینی قابل بحث است.
وی در مورد واژه استناد نیز بیان کرد: استناد آیا به معنای ایده، حجیت، استخراج نظام و سازمان است؟ بنابراین در بسیاری از نمونه‌های روایات برای اینکه از نسبت دادن غیرموجه دور باشیم باید بگوییم از این روایات ایده می‌گیریم ولی این ما هستیم که بر اساس روایات نظریه‌پردازی می‌کنیم.
وی افزود: معتقدم اگر روی اسناد نهج‌البلاغه کار شود از برخی روایات برای استناد مناسبت‌تر است لذا یکی از وظایف ما در قبال طلاب این است که آنان به این سمت جهت داده شوند که چه مقدار از روایات قابل استفاده در علوم انسانی است نه اینکه آنان دائما مشغول یکسری کارهای تکراری و کم فایده باشند لذا باید تلاش کنیم مشکلات گنجینه عظیم روایات را کاهش دهیم نه اینکه آن‌ها را نادیده بگیریم زیرا نادیده گرفتن رافع تکلیف نیست.
مهریزی عنوان کرد: باید در رشته‌های حدیثی طلاب را به کارهای عمیق‌تر و تخصصی‌تر سوق دهیم نه اینکه بیشتر به سمت مطالب ساده و اینترنتی بروند و مجموعه‌ای مفاهمی را گرد بیاورند؛ در حالی که کارهای بر زمین مانده زیادی داریم.
وی افزود: این اشکالات در فقه و غیر فقه مشترک است و به نظر می‌رسد غیر از مناسک باید تمامی اشکالات در روایات را در سایر مسایل فقهی نیز جدی گرفت زیرا مباحث علم اصول نیز نمی‌تواند بخش زیادی از چالش‌ها را حل کند مگر اینکه به مباحث تاریخی حدیثی نیز توجه لازم انجام شود.
سردبیر مجله علمی پژوهشی علوم حدیث عنوان کرد: در بحث خبر با سلسله طولی راویان مواجهیم که درصد احتمال خطا نیز در سلسله مراتب بیشتر می‌شود. همچنین در علم اصول نیز به نظر می‌رسد بسیاری از مباحثش فارغ از واقعیات تاریخی است و باید بسیاری از مباحث اصول ناظر به تاریخ بازبینی شود.
وی با اشاره به وضعیت درس حدیث افزود: درس حدیث بعد از انقلاب آن هم به صورت حاشیه مطرح شده است از این رو به مباحث مبنایی مانند تاریخ حدیث که می‌تواند به علوم مختلف کمک کند کمتر پرداخته‌ایم و برای رفع این نواقص به بحث سیره عقلا پرداخته‌ایم ولی با چه مبنایی سیره عقلا را انتخاب می‌کنیم، بنابراین در روایات فقهی غیر از مناسک به خصوص در حق‌الناس نیز باید بازبینی جدی داشته باشیم.
همچنین حجت‌الاسلام و المسلمین مرتضی فدایی، دبیر علمی این نشست در سخنانی گفت: غرب سرمایه‌گذاری زیادی بر روی علوم انسانی در مقایسه با علوم طبیعی دارد چون از اهمیت بالایی برخوردار است از این رو یکی از دغدغه‌ها و مطالبات بزرگان از جمله رهبر معظم انقلاب اسلامی این بوده و بر این مسئله تاکید زیادی دارند.
دبیر علمی نشست استناد به حدیث در علوم انسانی افزود: در علوم طبیعی روابط قابل کشف است ولی در علوم انسانی کمتر می‌توان این قواعد و روابط را با توجه به شعور و اراده و اختیار انسان کشف کرد.
وی اظهار کرد: حدیث مهمترین میراث بزرگان دینی برای ما و این احادیث پاینده و بالنده است و در دو راهی‌ها و تردیدها به کمک هدایت انسان می‌آید و می‌توانیم از آن بهره ببریم البته برای هر گوهر نایابی در طول تاریخ چالش‌ها و آسیب‌هایی نیز ایجاد کرده‌اند تا تاثیر آن را از بین ببرند.
دبیر علمی این نشست تصریح کرد: یکی از وظایف محققان حدیثی این است که این آسیب ها و چالش‌ها را بشناسد و کنار بزند تا استناد به احادیث بیشتر و دقیق‌تر شود.
وی تاکید کرد: هنوز مبانی استفاده از علوم انسانی به خوبی منقح نشده و چالش‌هایی در طول مسیر پیدایش و تبیین احادیث ایجاد شده که باید در بحث استناد علوم انسانی و نظریه‌پردازی مورد توجه قرار گیرد.
این نشست علمی از سوی گروه علوم حدیث مجتمع امام خمینی(ره) با مشارکت انجمن حدیث حوزه علمیه، مرکز تخصصی حدیث حوزه علمیه و انجمن علمی دانشپژوهان حدیث مجتمع امام خمینی(ره) برگزار شد.
