حجت‌الاسلام حکیم عنوان کرد:
ارتقای اعتبار مستندات حديثی فقهی با رویکرد حدیث‌پژوهی مقارن
گروه دانشگاه: برگزیده جشنواره پایان‌نامه سال دانشجویی با بیان اینکه اشتراک متنی و محتوايی احادیث فقهی شیعه و سنی ظرفيت عظيمی برای افزايش اعتبار اصولی مستندات حديثی فقهی فراهم می‌کند، گفت: حجم 70 درصدی احاديث فقهی که داخل در مفهوم «اشتراک ميان فريقين» هستند، اعتبار ظنی را به مرتبه اطمينان‌آوری ارتقاء می‌یابد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، شانزدهمین جشنواره پایان‌نامه سال دانشجویی در حالی به پایان رسید که امسال برای نخستن‌بار مسابقات دفاع 3 دقیقه‌ای به عنوان بخش جنبی این دوره از جشنواره برگزار شد و دانشجویی از گروه فقه، علوم قرآن و حدیث به عنوان برگزیده این مسابقات با نظر هیئت داوران انتخاب شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدحسن حکيم، دانشجوی دکتری فقه مقارن دانشگاه جامعةالمصطفی(ص) العالمیه قم و دبير گروه فقه و حقوق در پژوهشکده علوم و معارف حديث پژوهشگاه قرآن و حديث نیز می‌باشد. وی همچنین به عنوان برگزیده این دوره از جشنواره پایان‌نامه سال دانشجویی در گروه فقه، علوم قرآن و حدیث نیز معرفی شد. خبرگزاری ایکنا گفت‌وگویی با وی انجام داده است که در ادامه می‌خوانید.
سیدمحمدحسن حکیم با اشاره به عنوان پایان‌نامه خود، اظهار کرد: عنوان پايان نامه بنده «حجيت احاديث فقهی مشترک ميان فريقين» است که با راهنمايی استاد بزرگوار، سيدمحمدکاظم طباطبايی به انجام رسید و سال گذشته در دانشگاه اديان و مذاهب مورد دفاع قرار گرفت.
محور پژوهش؛ اشتراک و اتفاق منابع حديثی
وی ادامه داد: موضوع پايان‌نامه همان‌طور که از عنوانش پيداست «حديث فقهی» است. نکته مهم در اين پايان‌نامه مطالعه احاديث فقهی در منابع فريقين به صورت مقارن است. در اين پايان‌نامه سه حوزه دانشی حديث، فقه و اصول درگير می‌شود و نقطه عطف جدی ماجرا در تغيير زاويه نگاه به مستندات حديثی بحث فقهی است. نگاه رايج و عمومی، بيشتر به ابعاد متفاوت حديث فقهی ميان مذاهب اسلامی توجه نموده و شايد بتوان گفت عمده تلاش‌های علمی تا به امروز بر زاويه تفاوت‌ها تمرکز داشته است؛ اين در حالی است که در اين پايان‌نامه محور پژوهش اشتراک‌ها و نقاط اتفاق منابع و مستندات حديثی است.
شکل‌گیری ایده اولیه
دانشجوی برگزیده شانزدهمین جشنواره پایان‌نامه سال دانشجویی با تاکید بر ایده اولیه پژوهش خود عنوان کرد: ايده اوليه اين پژوهش از کتاب «مدارک فقه أهل السنة علی نهج وسائل الشيعة» آغاز شد. چرا که در ضمن مقارنه احاديث اماميه و اهل سنت در پژوهش مدارک ما با حجم بسياری از اشتراکات متنی و محتوايی مواجه شديم. اين اشتراک آن قدر جدی بود که در ارائه متون مشترک برای هر يک از علما اماميه يا اهل سنت، ايشان با تعجب آن متون را متون مذهبی خود می‌دانستند. جالب‌تر آن که حجم اين‌گونه متون بالغ بر 70 درصد متون حديث فقهی است. در اين پايان‌نامه من به دنبال بررسی امکان بهره‌گيری از اين اشتراک متنی و محتوايی به عنوان يک ظرفيت عظيم برای افزايش اعتبار اصولی مستندات حديثی بحث فقهی هستم.
وی افزود: چرايی انجام اين پژوهش به مسائل مختلفی بر می‌گردد؛ از جمله مهم‌ترين ضرورت‌هايی که اين پژوهش را لازم می‌کند؛ توجه به اين نکته است که بيشترين حجم مستندات حديثی بحث فقهی را «اخبار آحاد» تشکيل می‌دهد که همواره با چالش کاستی اعتبار مواجه بوده است. در واقع اگر اشتراک با توجه به پوششی که نسبت به 70 درصد حديث فقهی دارد بتواند توليد يا افزايش اعتبار کند، می‌تواند حل جدی برای اين چالش دانشی محسوب گردد.
حجم 70 درصدی از حديث فقهی که داخل در مفهوم «اشتراک ميان فريقين»
حکیم گفت: از سوی ديگر عمده بحث‌های فقه مقارن تا به امروز متوجه نتايج استنباطی متفاوت فقها شده است. اگر ما بتوانيم از ظرفيت اشتراک بهره‌گيری جامعی داشته باشيم، شايد بتوان بحث‌های مقارن را به هم‌گرايی در عرصه مشترک سوق داد.
وی ادامه داد: در اين پژوهش با تحليل ملاک‌های اعتبار اخبار در بحث اصولی مبتنی بر ملاک «تواتر»؛ يعنی نفی احتمال تبانی دو گروه بر دروغ‌پردازی نسبت به پيامبر اکرم(ص)، ثابت شده که عنصر اشتراک می‌تواند همانند تواتر يا با رتبه اندکی پايين‌تر از تواتر، موجب اطمينان به صدور حديث شود.
همچنين مبتنی بر نظريه احتمال با محاسبه اعتبار در اشتراک در قالب فرمول شرطی، احتمال اعتبار 76 درصدی را به دست آورديم که به معنای اطمينان به صدور است.
سیدمحمد حکیم یادآور شد: در واقع نتيجه اين پايان‌نامه گويای آن است حجم 70 درصدی از حديث فقهی که داخل در مفهوم «اشتراک ميان فريقين» می‌شود، از اعتبار ظنی به مرتبه اطمينان‌آوری ارتقا می‌يابد.
حمایت از پایان‌نامه «حجيت احاديث فقهی مشترک ميان فريقين»
برگزیده این دوره از جشنواره پایان‌نامه سال دانشجویی با اشاره به لزوم توجه به ظرفیت‌های بحث اشتراکات عنوان کرد: به نظرم با توجه به نياز جدی فضای فرهنگی جامعه ما که در پرتو تنوع مذهبی سرشار از ظرفيت‌های اسلامی است و همچنين کارکرد جدی دانشی اين يافته علمی چه در حوزه فقه مذهبی و چه در بحث‌های فقه مقارن، تا کنون اقبال خوبی به اين بحث شده و زمينه گسترش آن به‌طور جدی وجود دارد. از اين‌رو شماره کردن مجموعه حمايت‌های حقيقی و حقوقی امری سخت است. من به همين بسنده می‌کنم که بسياری از مراکز دانشی و بسياری از دانشمندان چه در داخل ايران و چه انديشمندان مسلمان در بلاد اسلامی تا به امروز به‌طور جدی از اين پژوهش حمايت کرده‌اند و با کمک و راهنمايی علمی به پيش برد دانشی اين يافته علمی ياری رسانده‌اند که من شکرگزار همه ايشان هستم.
تمرین و نیازسنجی جامعه؛ دو پیش‌شرط برگزاری مسابقات دفاع 3 دقیقه‌ای
وی در پاسخ به سوال ایکنا مبنی بر لزوم توجه به برگزاری مسابقات دفاع 3 دقیقه‌ای و با اشاره به برگزاری اولین مسابقات دفاع 3 دقیقه‌ای که به عنوان بخش جنبی جشنواره پایان‌نامه سال دانشجویی برگزار شد، اظهار کرد: اين‌گونه مسابقات اگرچه مبارک و بسيار پر فايده است، اما اثر جدی آن در جايی است که پيش از مسابقه توانمندی ارائه دانشجو از يک سو و همچنين نيازسنجی جامعه از سوی ديگر به عنوان دو زمينه اساسی تاثيرگذاری آماده شده باشد. البته امسال اولين دور برگزاری اين مسابقات بود و من به عنوان پيشنهاد عرض می‌کنم؛ اگر پيش از مسابقه يا در فضای علمی دانشگاهی زمينه تمرين و آمادگی ارائه برای دانشجو فراهم شود و همين‌طور اطلاعات مرتبط با فضای عمومی جامعه در اختيار دانشجو قرار گيرد، شايد بتوانيم هم رقابت‌های جدی‌تری را شاهد باشيم و هم تاثيرگذاری بر فضای اجتماعی را به عنوان نقطه‌ای مطلوب پی بگيريم.
گسست میان نیاز جامعه و فضای دانشی و پژوهشی
سیدمحمدحسن حکیم با تاکید بر تاثیرگذاری نتایج علوم اسلامی و دینی در سطح جامعه و لزوم توجه به آن‌ها یادآور شد: در باب تاثيرگذاری نتايج دانشی علوم دينی بر جامعه؛ تقويت ارتباط ميان فضای علمی و پژوهشی با فضای عمومی اجتماعی امری ضروری است، تا در ضمن آن درک جدی نيازهای جامعه برای پژوهندگان علوم دينی اتفاق افتد. اگر نياز جامعه و ضرورت‌های پژوهشی خوب درک شود و مورد کارشناسی علمی قرار گيرد، هم نتايج و آثار کاربردی‌تری به دست خواهد آمد و هم اين نتايج به طور طبيعی به جريان خواهد افتاد. شايد يکی از جدی‌ترين مشکلات در فضای علمی ما که منحصر به علوم دينی هم نيست، بلکه حتی حوزه‌های فنی و مهندسی و ... را نيز مورد ابتلا قرار داده است، گسست ميان نياز جامعه و فضای دانشی و پژوهشی است که نيازها را متراکم و نتايج علمی را بدون مخاطب نموده است.
یادآور می‌شود، شانزدهمین جشنواره ملی پایان‌نامه سال دانشجویی به همت سازمان دانشجویان جهاد دانشگاهی برگزار شد و طی آن از اساتید راهنمای برتر و دانشجویان برگزیده و شایسته تقدیر از گروه‌های علوم انسانی و هنر و معماری با هدای لوح‌یادبود و نشان تقدیر شد.
گفت‌وگو از مریم روزبهانی
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدحسن حکيم، دانشجوی دکتری فقه مقارن دانشگاه جامعةالمصطفی(ص) العالمیه قم و دبير گروه فقه و حقوق در پژوهشکده علوم و معارف حديث پژوهشگاه قرآن و حديث نیز می‌باشد. وی همچنین به عنوان برگزیده این دوره از جشنواره پایان‌نامه سال دانشجویی در گروه فقه، علوم قرآن و حدیث نیز معرفی شد. خبرگزاری ایکنا گفت‌وگویی با وی انجام داده است که در ادامه می‌خوانید.
سیدمحمدحسن حکیم با اشاره به عنوان پایان‌نامه خود، اظهار کرد: عنوان پايان نامه بنده «حجيت احاديث فقهی مشترک ميان فريقين» است که با راهنمايی استاد بزرگوار، سيدمحمدکاظم طباطبايی به انجام رسید و سال گذشته در دانشگاه اديان و مذاهب مورد دفاع قرار گرفت.
محور پژوهش؛ اشتراک و اتفاق منابع حديثی
وی ادامه داد: موضوع پايان‌نامه همان‌طور که از عنوانش پيداست «حديث فقهی» است. نکته مهم در اين پايان‌نامه مطالعه احاديث فقهی در منابع فريقين به صورت مقارن است. در اين پايان‌نامه سه حوزه دانشی حديث، فقه و اصول درگير می‌شود و نقطه عطف جدی ماجرا در تغيير زاويه نگاه به مستندات حديثی بحث فقهی است. نگاه رايج و عمومی، بيشتر به ابعاد متفاوت حديث فقهی ميان مذاهب اسلامی توجه نموده و شايد بتوان گفت عمده تلاش‌های علمی تا به امروز بر زاويه تفاوت‌ها تمرکز داشته است؛ اين در حالی است که در اين پايان‌نامه محور پژوهش اشتراک‌ها و نقاط اتفاق منابع و مستندات حديثی است.
شکل‌گیری ایده اولیه
دانشجوی برگزیده شانزدهمین جشنواره پایان‌نامه سال دانشجویی با تاکید بر ایده اولیه پژوهش خود عنوان کرد: ايده اوليه اين پژوهش از کتاب «مدارک فقه أهل السنة علی نهج وسائل الشيعة» آغاز شد. چرا که در ضمن مقارنه احاديث اماميه و اهل سنت در پژوهش مدارک ما با حجم بسياری از اشتراکات متنی و محتوايی مواجه شديم. اين اشتراک آن قدر جدی بود که در ارائه متون مشترک برای هر يک از علما اماميه يا اهل سنت، ايشان با تعجب آن متون را متون مذهبی خود می‌دانستند. جالب‌تر آن که حجم اين‌گونه متون بالغ بر 70 درصد متون حديث فقهی است. در اين پايان‌نامه من به دنبال بررسی امکان بهره‌گيری از اين اشتراک متنی و محتوايی به عنوان يک ظرفيت عظيم برای افزايش اعتبار اصولی مستندات حديثی بحث فقهی هستم.
وی افزود: چرايی انجام اين پژوهش به مسائل مختلفی بر می‌گردد؛ از جمله مهم‌ترين ضرورت‌هايی که اين پژوهش را لازم می‌کند؛ توجه به اين نکته است که بيشترين حجم مستندات حديثی بحث فقهی را «اخبار آحاد» تشکيل می‌دهد که همواره با چالش کاستی اعتبار مواجه بوده است. در واقع اگر اشتراک با توجه به پوششی که نسبت به 70 درصد حديث فقهی دارد بتواند توليد يا افزايش اعتبار کند، می‌تواند حل جدی برای اين چالش دانشی محسوب گردد.
حجم 70 درصدی از حديث فقهی که داخل در مفهوم «اشتراک ميان فريقين»
حکیم گفت: از سوی ديگر عمده بحث‌های فقه مقارن تا به امروز متوجه نتايج استنباطی متفاوت فقها شده است. اگر ما بتوانيم از ظرفيت اشتراک بهره‌گيری جامعی داشته باشيم، شايد بتوان بحث‌های مقارن را به هم‌گرايی در عرصه مشترک سوق داد.
وی ادامه داد: در اين پژوهش با تحليل ملاک‌های اعتبار اخبار در بحث اصولی مبتنی بر ملاک «تواتر»؛ يعنی نفی احتمال تبانی دو گروه بر دروغ‌پردازی نسبت به پيامبر اکرم(ص)، ثابت شده که عنصر اشتراک می‌تواند همانند تواتر يا با رتبه اندکی پايين‌تر از تواتر، موجب اطمينان به صدور حديث شود.
همچنين مبتنی بر نظريه احتمال با محاسبه اعتبار در اشتراک در قالب فرمول شرطی، احتمال اعتبار 76 درصدی را به دست آورديم که به معنای اطمينان به صدور است.
سیدمحمد حکیم یادآور شد: در واقع نتيجه اين پايان‌نامه گويای آن است حجم 70 درصدی از حديث فقهی که داخل در مفهوم «اشتراک ميان فريقين» می‌شود، از اعتبار ظنی به مرتبه اطمينان‌آوری ارتقا می‌يابد.
حمایت از پایان‌نامه «حجيت احاديث فقهی مشترک ميان فريقين»
برگزیده این دوره از جشنواره پایان‌نامه سال دانشجویی با اشاره به لزوم توجه به ظرفیت‌های بحث اشتراکات عنوان کرد: به نظرم با توجه به نياز جدی فضای فرهنگی جامعه ما که در پرتو تنوع مذهبی سرشار از ظرفيت‌های اسلامی است و همچنين کارکرد جدی دانشی اين يافته علمی چه در حوزه فقه مذهبی و چه در بحث‌های فقه مقارن، تا کنون اقبال خوبی به اين بحث شده و زمينه گسترش آن به‌طور جدی وجود دارد. از اين‌رو شماره کردن مجموعه حمايت‌های حقيقی و حقوقی امری سخت است. من به همين بسنده می‌کنم که بسياری از مراکز دانشی و بسياری از دانشمندان چه در داخل ايران و چه انديشمندان مسلمان در بلاد اسلامی تا به امروز به‌طور جدی از اين پژوهش حمايت کرده‌اند و با کمک و راهنمايی علمی به پيش برد دانشی اين يافته علمی ياری رسانده‌اند که من شکرگزار همه ايشان هستم.
تمرین و نیازسنجی جامعه؛ دو پیش‌شرط برگزاری مسابقات دفاع 3 دقیقه‌ای
وی در پاسخ به سوال ایکنا مبنی بر لزوم توجه به برگزاری مسابقات دفاع 3 دقیقه‌ای و با اشاره به برگزاری اولین مسابقات دفاع 3 دقیقه‌ای که به عنوان بخش جنبی جشنواره پایان‌نامه سال دانشجویی برگزار شد، اظهار کرد: اين‌گونه مسابقات اگرچه مبارک و بسيار پر فايده است، اما اثر جدی آن در جايی است که پيش از مسابقه توانمندی ارائه دانشجو از يک سو و همچنين نيازسنجی جامعه از سوی ديگر به عنوان دو زمينه اساسی تاثيرگذاری آماده شده باشد. البته امسال اولين دور برگزاری اين مسابقات بود و من به عنوان پيشنهاد عرض می‌کنم؛ اگر پيش از مسابقه يا در فضای علمی دانشگاهی زمينه تمرين و آمادگی ارائه برای دانشجو فراهم شود و همين‌طور اطلاعات مرتبط با فضای عمومی جامعه در اختيار دانشجو قرار گيرد، شايد بتوانيم هم رقابت‌های جدی‌تری را شاهد باشيم و هم تاثيرگذاری بر فضای اجتماعی را به عنوان نقطه‌ای مطلوب پی بگيريم.
گسست میان نیاز جامعه و فضای دانشی و پژوهشی
سیدمحمدحسن حکیم با تاکید بر تاثیرگذاری نتایج علوم اسلامی و دینی در سطح جامعه و لزوم توجه به آن‌ها یادآور شد: در باب تاثيرگذاری نتايج دانشی علوم دينی بر جامعه؛ تقويت ارتباط ميان فضای علمی و پژوهشی با فضای عمومی اجتماعی امری ضروری است، تا در ضمن آن درک جدی نيازهای جامعه برای پژوهندگان علوم دينی اتفاق افتد. اگر نياز جامعه و ضرورت‌های پژوهشی خوب درک شود و مورد کارشناسی علمی قرار گيرد، هم نتايج و آثار کاربردی‌تری به دست خواهد آمد و هم اين نتايج به طور طبيعی به جريان خواهد افتاد. شايد يکی از جدی‌ترين مشکلات در فضای علمی ما که منحصر به علوم دينی هم نيست، بلکه حتی حوزه‌های فنی و مهندسی و ... را نيز مورد ابتلا قرار داده است، گسست ميان نياز جامعه و فضای دانشی و پژوهشی است که نيازها را متراکم و نتايج علمی را بدون مخاطب نموده است.
یادآور می‌شود، شانزدهمین جشنواره ملی پایان‌نامه سال دانشجویی به همت سازمان دانشجویان جهاد دانشگاهی برگزار شد و طی آن از اساتید راهنمای برتر و دانشجویان برگزیده و شایسته تقدیر از گروه‌های علوم انسانی و هنر و معماری با هدای لوح‌یادبود و نشان تقدیر شد.
گفت‌وگو از مریم روزبهانی
