ردپای پادشاه مغول در آیین چهارشنبه‌سوری/ فقدان سند تقارن قیام مختار با این شب
گروه هنر: پژوهشگر فرهنگ عامه و اقوام ایرانی از سنت‌های خوب در شب چهارشنبه سوری تا تأثیر مغول بر تحریف این آیین گفت و تصریح کرد: هیچ سندی در اثبات چنین ادعایی که شب چهارشنبه سوری مصادف با برافروختن آتش بر پشت با‌م‌ها برای اعلام قیام مختار باشد، وجود ندارد.
صرفنظر از این مسئله برخی برای «چهارشنبه‌سوری» به عنوان یک مناسبت مردمی، ریشه‌های تاریخی و نوعاً اعتقادی و دینی قائل هستند که به این واسطه مراسم و آیین‌هایی ویژه آن در نظر گرفته شده که اغلب جنبه نمایشی داشته و مردم ایران خود را در این شب خاطره‌انگیز ملزم به اجرا و انجام آن میکنند.
به منظور بررسی صحت و سقم این مسئله و ارتباط «چهارشنبه‌سوری» با ریشه‌های اعتقادی و دینی مردم ایران با هوشنگ جاوید، پژوهشگر فرهنگ عامه و اقوام ایرانی، گفت‌و‌گویی ترتیب داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
ـ در ریشه تاریخی «چهارشنبه‌سوری»؛ این آیین را به کدام واقعه تاریخی می‌توان نسبت داد؟
به نظر می‌رسد که فلسفه «چهارشنبه‌سوری» باز گردد به یکی از فرازهای شاهنامه فردوسی و لذا اقتباس از یکی از کهن‌الگوهای اساطیری ایرانیان باشد، آنجا که سیاوش برای اثبات بی‌گناهی خود از تلی از آتش به سلامت می‌گذرد که البته در تأویلات و تفاسیر شاهنامه صحبت از روزی میان سه‌شنبه تا جمعه برای وقوع چنین اتفاقی بوده است و نکته جالب اینکه هیچگاه ذکر نشده است که فصلی که این اتفاق افتاده چه زمانی بوده؛ بهار بوده، تابستان بوده و یا زمستان اما به هر حال گویا این آیین ریشه در این مسئله داشته باشد.
ـ اینکه مردم در این شب از روی آتش پرش انجام می‌دهند نیز تداعی‌گر به سلامت رد شدن سیاوش از آتش به شکل نمادین و نمایشی است؟
به هیچ‌وجه. سیاوش از میان آتش گذر می‌کند و نه اینکه از بالای آن پرش کند. بگذارید مسئله‌ای را اینجا با شما در میان بگذارم، براساس آیین توحیدی زرتشتی اساساً پرش از آتش توهینی به این عنصر مقدس و تطهیرکننده در این دین قلمداد می‌شود نه اینکه تصور کنید زرتشتیان آتش‌پرست هستند، صحبت از یک آئین توحیدی است، اما اینکه چرا آتش در این دین توحیدی مقدس است دلیلش آن است که برای آن نوعی حرمت قائل شده و از آن در جنگ‌افروزی برحذر باشند؛ جنگ‌هایی که در گذشته در میان قبایل و اقوام ایرانی رخ می‌داد و منجر به کشته شدن افراد بی‌گناه و به آتش کشیده شدن آبادی و روستاهای آنها می‌شد.
ـ پس فلسفه پرش از آتش در این شب چیست؟
متأسفانه ایران علاوه بر ویرانی و بی‌خانمانی حاصل یورش ناجوانمردانه مغولان، بسیار تحت تأثیر فرهنگ وارداتی این اقوام بیابان‌گرد و متوحش قرار گرفت که اغلب بودایی بودند هرچند که به مرور این معادله برعکس شد و این مغولان بودند که تحت تأثیر فرهنگ غنی ایرانیان قدری متمدن شدند. یکی از فرمانروایان مغول به نام اولجایتو تحت تأثیر همسرش که مسیحی بود از آیین بودیسم روی برگرداند و مردمان قومش کپه‌هایی از خار و خاشاک را در گستره بیابان آتش زدند و منتظر بودند تا اولجایتو از آیین همسرش روی برگردان شده و به بودایی گرایش پیدا کند؛ این پرش از آتش اولجایتو که بعدها مسلمان شد و نام سلطان محمد خدابنده را برای خود اختیار کرد متأسفانه وارد آیین چهارشنبه‌سوری شد به شکلی که اکنون مردم در این شب از روی آتش می‌پرند.
ـ ایرانیان موحد چه رفتاری در این شب از سال داشتند؟
ما در ایران قدیم «سور آتش» داشتیم، با حفظ همان تقدسی که برای آتش قائل بودند؛ یعنی برای آتش حرمت قائل بودند تا مبادا آن را در جنگ مورد استفاده قرار داده و خانمان مردم بی‌گناه و بی‌دفاع سوزانده شود؛ آتش بزرگی برافروخته می‌شد و عده کثیری گرد آن جمع شده و از دانه‌های خوشبو همچون اسپند در مجاورت آن برای معطر کردن هوا استفاده می‌کردند، ذکر خاطره، گوش سپردن به درد دل یکدیگر و مواردی همچون تعاون برای رفع مشکلات یکدیگر از جمله مسائلی بود که در اطراف آتش اتفاق می‌افتاد ضمن آنکه وجود آتش؛ یعنی متذکر شدن این نکته که پس از سپری شدن یک فصل سرد و یخبندان، گرما به زمین بازگشته است و باید منتظر باروری و محصول دهی زمین زراعی بود و به این واسطه خداوند را به پاس همه مواهبش شکرگزاری کرد.
به هر حال «چهارشنبه‌سوری» با هر پشتوانه تاریخی و عقبه فرهنگی که دارد بهانه‌ای است برای گردآمدن دور هم، اجابت فرهنگ حسنه و اسلامی صله‌رحم که متأسفانه چند سالی است این جشن و بهانه فرهنگی برای گردآمدن و ایجاد مودت میان دوستان و آشنایان به سبب اطلاع رسانی و فرهنگ‌سازی نادرست که باید از ماه‌ها قبل از طریق نهادهای فرهنگی و هنری همچون رسانه ملی صورت گیرد، تبدیل به میدان کارزاری شده است که به غیر از آسیب‌رسانی و سلب آرامش و آسایش از مردم چیز دیگری در برندارد.
ـ آیا این ادعا که «چهارشنبه‌سوری» سندی تاریخی و اسلامی دارد و آغاز قیام مختار علیه قاتلان امام حسین(ع) را به چنین شبی نسبت می‌دهند صحت دارد، سندی موثق در این زمینه است؟
هیچ سندی در اثبات چنین ادعایی وجود ندارد، البته اینکه همزمان با قیام مختار ثقفی، وی در شب قیام دستور داد تا تمامی ایرانیان خون‌خواه حسین(ع) در پشت بام‌های خود آتش‌افروخته و آمادگی خود را برای آغاز قیام اعلام کنند صحت دارد، اما اینکه آیا این حادثه در شب چهارشنبه آخر سال است یا نه، چیزی عنوان نشده است؛ اصلاً چرا باید همیشه به این مسائل مناسبتی فکر کنیم؟ اگر آتشی در این شب توسط یک ایرانی مسلمان برافروخته شد، نیتش آن باشد که به تبعیت از نیاکان ایرانیش که خون‌خواه اباعبدالله(ع) هستند آنها نیز پیرو راستین ائمه اطهار(ع) در سال جدید باقی خواهند ماند.
امیر سجاد دبیریان
