مسجد جامع ارومیه؛ اثری تاریخی از دوران سلجوقی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) از آذربایجان‌‌غربی، با نگرش به بافت قدیمی شهر ارومیه، مسجدی را می بینیم که گذر زمان آن را پیر و فرسوده کرده و تغییراتی اساسی و عمده بر پیکر اصلی آن وارد آورده است. این مسجد در هسته تاریخی و در مرکز تجاری این شهر و در کنار بازار تاریخی آن قرار گرفته است.



مسجد جامع ارومیه از بناهای نیمه دوم قرن هفتم هجری است، بنای طاق گنبد و شبستان بزرگ آجری آن از لحاظ معماری و ساختمان طاق و قطر پی بنا و استحکام بدنه قابل توجه است، منظره خارجی گنبد شامل پایه آ جری 16 ترک است که منتهی به نوک گنبد می گردد. محراب مسجد از نظر گچبری و خطوط در عداد زیباترین آثار هنری دوران مغول است. در قسمت پایین دو ستون گچبری دارد و در وسط کتیبه ای به خط رقاع خوانده میشود، که معرف نام و نشان نقاش محراب و تاریخ سال 676 هجری است.
به روایت دیگر این مسجد نخست معبد زرتشتیان بوده و قبل از زمان انوشیروان عادل ساخته شده و درب ورودی آن از طرف محراب باز میشد، اکنون نیز آثار این علامت باقی مانده و باب اطاق مانند روبروی محراب ( مقابل درب ورودی پیشین) قرار دارد که جایگاه موبدان بوده است.
این مسجد و تزئینات داخلی آن طوری است که امکان ندارد مسلمانی وارد آن شود و بدون عبادت و راز و نیاز از آن خارج شود در واقع این مسجد چنان تزئین شده است که نمازگزاران برای مناجات و نماز خواندن به وجد می آیند.
مسجد جامع از ارزشمندترین و قدیمی ترین مساجد ارومیه بوده و تاریخچه آن به دوره های سلجوقیان و ساسانیان برمی گردد بنابراین در دوره های مختلفی معماری هایی جهت کامل شدن آن انجام گرفته است.
مسجد جامع ارومیه دارای سه ورودی است که بعدها به محوطه های ستوندار پیوند زده شد، از طرفی یکی از ورودی های بازار تاریخی ارومیه نیز به سمت مسجد جامع باز می شود.
صحن مسجد جامع نیز به صورت مربع مستطیل بوده و با دو ورودی به راسته سنگ تراشان و بازار قدیمی شهر ارتباط دارد که این نیز فضای زیبا و دلنشینی به منظره مسجد بخشیده است، همچنین این بنا به شماره ۲۳۴ به ثبت تاریخی رسیده است.
مجموعه‌ی آثار پیرامون صحن شامل شبستان، محراب ایلخانی، چهل‌ستون، حجرات اطراف صحن، شبستان ضلع شرقی گنبد خانه است:
شبستان گنبددار قدیمی: هسته اولیه بنا را این مجموعه تشکیل می دهد و حاوی کلیه مشخصات معماری اسلامی است. به احتمال قریب به یقین این بخش مربوط به دوره سلجوقیان (قرن ششم هـ.ق) به بعد است. محراب مسجد با گچ بری نفیس در این قسمت قرار دارد و در تاریخ 676هـ.ق- در زمان حکومت ایلخانان- به بهترین نحو ساخته شده است.
محراب ایلخانی، محراب گچبری مسجد جامع ارومیه به ارتفاع 7.82 متر و عرض 5.48 متردر ضلع جنوبی گنبد خانه اولین نمونه از 23 محراب گچبری دوره ایلخانی می‌باشد که بر روی محراب قدیمی‌تر دوره سلجوقی و در تداوم هنر گچبری این دوره اجرا گشته است. از آنجا که اجرای این اثر نفیس و ارزشمند به تاریخ 676 ه.ق. در مرز زمانی بین دو دوره سلجوقی و ایلخانی واقع شده است، با داشتن بسیاری از خصوصیات محراب‌های ایلخانی وجوه مشترکی نیز با محراب‌های دوره سلجوقی دارد.



چهل ستون متصل به شبستان گنبددار: زمان ساخت آن جدیدتر از شبستان اولی به نظر می رسد و در خاک برداری از کف آن مقداری اشیای متعلق به دوره ایلخانان به دست آمده است. این چهل ستون به خاطر صدمات وارد ه چندین بار مرمت شده است.
حجره های قدیمی اطراف صحن مسجد: این حجره ها مربوط به اوایل دوره زندیه است. براساس سنگ نوشته موجود زمان احداث آن 1184 هـ.ق است.



بخش نوساز اطراف صحن؛ این مجموعه به جای بافت قدیمی ساخته شده و بیشتر مربوط به دو دهه اخیراست.
مصالح به کار رفته در اجزای مختلف ساختمان مسجد نیز متفاوت است. شبستان گنبددار و چهل ستون با دو نوع مصالح- قسمت تحتانی و قسمت های بالایی آن از آجر- ساخته شده است.
شبستان ضلع شرقی گنبد خانه: در دهه‌های اخیر شبستان ضلع شرقی گنبدخانه تخریب شده است.