تصویرسازی برای قرآن بسیار سخت است/ ریشه لغات؛ مبنای 10 جلد فرهنگنامه قرآن
گروه ادب: تصویرسازی برای قرآن بسیار سخت است. همچنین انتخاب مدل‌هایی که باید تصویرگری شوند کار حساسی است، چون بیشتر مفاهیم انتزاعی هستند و کار متفاوتی نیاز است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، نگارش اثر در حوزه قرآن کریم نیازمند توجه به بسیاری از نکات ظریف و دقیق است تا حساسیت‌های لازم در این اقدام لحاظ و رعایت شود. ناصر نادری، مدیر واحد کتاب رشد و عضو شورای سیاست‌گذاری قرآن سازمان پژوهش و آموزش، یکی از دست‌اندرکاران تهیه فرهنگنامه قرآن کریم است. در همین رابطه گفت‌وگویی با وی داشته‌ایم که از نظرتان می‌گذرد؛
ـ لطفاً درباره چگونگی شکل‌گیری طرح تدوین و تهیه فرهنگنامه قرآن کریم برای ما بگویید.
واحد کتاب رشد در سال 67 شکل گرفت. در ابتدای کار، بر اساس نیازسنجی‌هایی که صورت گرفت، به چند اولویت در بخش کتاب رسیدیم که از جمله آنها کتاب‌هایی است که در حوزه قرآن کریم بودند. طرح‌های مختلف قرآنی مطرح شد که در نهایت به تولید یک فرهنگنامه قرآنی برای نوجوانان رسیدیم و از سال 77 تولید آن در دستور کار قرار گرفت.
تقریباً در همان زمان هم شورای برنامه‌ریزی گروه قرآنی شکل گرفت که وظیفه‌اش از نام آن مشخص بود و اعضای آن عبارت بودند از حجت‌الاسلام والمسلمین محی‌الدین بهرام محمدیان، سیدمحسن گلدان‌ساز، محمدعلی سادات، محمد ناصری، رضا منصوری، فضل‌الله خالقیان و من.
ـ برای انجام این طرح چه ویژگی‌هایی را مورد نظر داشتید؟
قرار بر آن بود که دو ویژگی در فرهنگنامهها وجود داشته باشد؛ یکی آن که مداخل و محتوای فرهنگنامه با ظرفیت ذهنی جوانان سازگار باشد و دوم آن که به لحاظ شیوه بیانی و بهره‌مندی از عنصر گرافیک دارای جذابیت باشد.
ـ به این منظور چه راهکارهایی در نظر گرفته شد؟
برای دست‌یابی به این اهداف، یک شورای علمی برای فرهنگنامه تشکیل شد. حجت‌الاسلام محمدیان، رئیس شورا و اعضای آن عبارت بودند از حجت‌الاسلام سید جواد بهشتی، فضل الله خالقیان، سیدمحمدعلی دیباجی و زنده‌یاد امیرحسین فردی که به عنوان کارشناس ادبی در این جمع حضور داشت. در این شورا، شیوه تحقیق و معیارهای علمی، ساختاری و ادبی نگارش مقاله‌ها تدوین شد.
ـ این فرهنگنامه به چه صورتی تالیف شد؟
ابتدا گروهی از کارشناسان به فیش‌برداری پرداختند و از فیش‌ها در نگارش مقاله‌ها استفاده شد. البته باید یادآور شد که برخی طرح‌ها نیازمند زمان هستند تا به رشد و بالندگی برسند. تنها یک هنرمند واقعی می‌تواند سختی‌ها و فراز و نشیب‌‌های فراوان این وادی را طی این مدت تحمل کند تا اثرش مخاطب‌پسند باشد. تولید فرهنگنامهها به‌ویژه فرهنگنامه‌های قرآنی از این زمره هستند. تولید فرهنگنامه قرآن کریم که از سال‌ها پیش در دفتر انتشارات و تکنولوژی آموزشی آغاز شده بود، پس از مدت‌ها دوباره شتاب گرفت.
تا اواسط دهه 80 سه جلد از فرهنگنامه قرآن کریم آماده شد و دو جلد آن به چاپ رسید. متاسفانه بعد از مدتی به دلیل انتقال واحد کتاب رشد به انتشارات مدرسه و عدم مدیریت فرهنگی مناسب طرح‌های حوزه کتاب، این کار ناقص ماند تا آن که پس از حضور حجت‌الاسلام محمدیان این طرح به شکل جدید ادامه پیدا کرد.
در ادامه گفت‌وگویی با فضل‌الله خالقیان، استادیار دانشگاه قرآن و حدیث پردیس تهران داریم که مولف، مسئول و ناظر بر انجام فرایند تهیه و چاپ این فرهنگنامه بوده است؛
ـ امتیاز این فرهنگنامه نسبت به دیگر فرهنگنامهها در چیست؟
در همان اوایل کار بود که با مطرح شدن این پروژه، تعدادی از دانشنامه‌ها را بررسی کردیم که «قاموس قرآن» از آن جمله بود. این فرهنگنامه واژگان قرآن را بر اساس ریشه آنها آورده است و به بررسی مفهومی آن پرداخته. این اثر اگرچه بسیار مطلوب است ولی برای جوانان مناسب نیست. نثر مرحوم قرشی که نگارنده این اثر است قدیمی و عالمانه است و قلم ایشان برای نسل جوان امروز سنگین است. زبان فرهنگنامه‌هایی که در دست تدوین داریم، به زبان نسل امروز نزدیکتر است.
از سوی دیگر قاموس قرآن مصور نبود اما، فرهنگنامه قرآن کریم مصور است. ضمن اینکه قاموس قرآن در دوران پیش از انقلاب نوشته شده بود و می‌دانید که علم بشر پیوسته در حال رشد است و افکار و امواج جدید فکری تولید می‌شوند. بنابراین نیاز است که هر اثری بعد از مدتی بازآفرینی و با علم روز تطبیق داده شود.
همچنین اثر دیگری به نام فرهنگنامه کودکان و نوجوانان را که اثر خوبی بود بررسی کردیم. این اثر فرهنگنامه قرآنی نبود و ما تلاش کردیم هم نثر و هم محتوای این فرهنگنامه را که در دست اجراست متناسب با دنیای امروز کنیم.
ـ آیا برای این مجموعه از تصاویر و عکس‌های تولیدی استفاده می‌شود؟
تصویرگری‌ها در جلد اول و دوم که منتشر شده است، اکثراً تولیدی بودند و به‌ندرت از تصاویر آرشیو استفاده شده است. تصویرسازی برای قرآن بسیار سخت است، چون بیشتر مفاهیم انتزاعی هستند و کار متفاوتی نیاز است که امیدوارم از عهده انجام این امر مهم برآمده باشیم. انتخاب مدل‌هایی که باید تصویرگری شوند کار حساسی است. شاید کاری که انجام شده است ایده‌آل نباشد ولی ما نهایت سعی خود را کردیم تا اثر خوبی تولید شود؛ برای مثال در تصویرگری برای حضرت ابراهیم(ع) باید طوری کار انجام شود که قداست و معنویت ایشان حفظ شود.
یکی از موضوعاتی که می‌شد برای آنها تصویرگری کرد یا از آنها عکس گرفت، بعضی از اماکن نام برده شده در قرآن هستند. در این باره هم باید تصمیم می‌گرفتیم که چکار کنیم؟ آیا باید تصویرگری کنیم یا یک نفر را بفرستیم برای عکاسی از آن مکان.
البته من با تصویرگری برای فرهنگنامه موافق هستم، ولی لازم است که این کار با دقت و کاملاً حساب شده صورت گیرد و تصویرسازی‌ها به فهم بهتر مخاطب یا برقراری احساس بهتر کمک کند.
ـ مخاطب این فرهنگنامه کدام گروه سنی است و کار تا چه مرحله‌ای پیش رفته است؟
مخاطب این اثر دانش‌آموزان و دانشجویان 16 ـ 28 سال و به طور خلاصه جوانان هستند. از ابتدا قرار بر این بود که این طرح شامل 10 جلد باشد. دو جلد آن هم حدود 10 سال قبل به چاپ رسید. بعد از وقفه طولانی، مجلدات چهارم تا دهم را به گروه‌های مختلف سپردند تا کار سرعت بگیرد. برخی از گروه‌ها یک مجلد و برخی چند مجلد را تدوین کرده‌اند. برای نمونه جلد چهارم را به من سپردند که به اتفاق شش نفر از همکاران آن را تالیف کردیم. ویراستاری نهایی این اثر را نیز حاجعلی فرد برعهده دارد که اکنون مشغول انجام این کار است.
ـ آیا استفاده از گروه‌های مختلف در تالیف سبب آسیب دیدن یک‌دستی فرهنگنامه و تفاوت جلدهای مختلف نشده است؟
از آنجا که برای تدوین مدخل‌ها و مقالات فرهنگنامه، شیوه‌نامه نوشته شده بود، در شکل کلی کار ناهماهنگی به وجود نمی‌آید. از سویی چنین طرح‌های بزرگ و سنگینی را نمی‌توان به یک نفر سفارش داد، چون با این روش زمان زیادی برای نوشتن آنها زمان لازم است.
ـ در برخی از مدخل‌های جلدهای اول و دوم، اطلاعاتی درباره علوم مختلف یا برخی از بیماری‌ها ارائه شده بود. آیا برای این گونه مطالبی که ارائه شده است، کادر متخصص در اختیار داشتید؟
مدخل‌ها بر اساس تخصص افراد تقسیم‌بندی نمی‌شوند. مثلاً این طور نبوده است که برای مباحث علمی یک نفر یا برای مطلب پزشکی از یک نفر دیگر بهره گرفته شود. علت این بود که فرهنگنامه، فرهنگنامه تاریخ، زیست‌شناسی یا جغرافیان نیست. برای مباحث علمی نیز در حد نیاز از منابع معتبر استفاده می‌شود و کمی توضیح می‌دهیم تا به فهم آن مطالب قرآنی کمک شود.
ـ گزینش مدخل‌ها به چه شکلی صورت می‌گیرد؟
گزینش به معنی مورد نظری که به آن اشاره کردید در این فرهنگنامه معنی ندارد. بنای ما بر این بوده است که تمام کلمه‌ها و حتی حروف قرآن را در فرهنگنامه بیاوریم. بنابراین تمام ریشه‌هایی را که در ساختن حتی یکی از واژه‌های قرآن به کار رفته به عنوان مدخل گرفته‌ایم و کلماتی را که با این ریشه‌ها در قرآن آمده‌اند، برای مخاطب توضیح داده‌ایم.
گاهی توضیح محدود به معنای لغوی واژه ارائه شده است، اما درباره واژه‌های کلیدی کوشش کرده‌ایم مفهوم واژه را به خوبی تبیین کنیم. همان طور که گفتم برای این کار از قاموس قرآن الگو گرفتیم. ریشه‌ها و واژه‌ها هم در معجم‌المفهرس اثر محمدفؤاد عبدالباقی و تحقیق حسام مصطفوی احصاء شده است.
ـ چرا بنای این کار را بر ریشه کلمات گذاشتید؟ چه لزومی داشت ریشه‌ها را برای نوجوانان بیان کنید؟
شورای اولیه در نهایت به این جمع‌بندی رسید که مبنای کار بر اساس ریشه کلمات گذاشته شود. البته در فرهنگنامه، بیشتر به بررسی مفاهیم قرآنی پرداخته شده است و تنها بخش بسیار کمی از آن ( حدود 10 درصد) به بیان ریشه کلمات پرداخته است. این کار در وهله نخست فرصتی را فراهم می‌کند تا مخاطب با کلمات صرفی و نحوی آشنا شود و چون اثر از نظر برقراری ارتباط مخاطب با قرآن، جذابیت دارد، بخش ریشه کلمات برای او خسته کننده نخواهد بود.
در وهله دوم اینکه فرهنگنامه با کتاب‌های دیگر فرق دارد. کتاب‌های معمولی را می‌خوانند و کنار می‌گذارند، اما فرهنگنامهها کتاب مرجع به شمار می‌آیند. مثلاً اگر این آثار در کتابخانه دبیرستان موجود باشند، دانش‌آموز وقتی می‌خواهد درباره مطلبی تحقیق کند، می‌تواند به سراغ این کتاب برود. بودن ریشه لغات در این کتاب نه‌تنها برای او ضرری ندارد، بلکه مخاطب را بیشتر با قرآن آشنا خواهد کرد.
همچنین اگر کسی علاقه داشته باشد که اطلاعات کامل‌تری از قرآن به دست بیاورد، می‌تواند با خیال راحت این فرهنگنامه را مطالعه کند و امیدوار باشد که به اطلاعاتش افزوده می‌شود و مطالب بسیار خوب و بسیاری از قرآن به دست می‌آورد. این اثر با کتاب‌های موضوعی دیگر متفاوت است و با قابلیت مرجعیت، فرصت دانش‌افزایی را به وجود خواهد آورد.
