اشاره عرفانی امام راحل به سوره قدر در تبیین سلوک اولیای الهی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) امام خمینی در کتاب شرح جنود عقل و جهل که به شرح و تفسیر روایاتی از امام موسی کاظم(ع) در خصوص نحوه آفرینش عقل و جهل اختصاص دارد، اشاره‌ لطیفی می‌کند به معنای سوره قدر و ارتباط آن با قوس نزول و قوس صعود که از اصطلاحات عرفا در تبیین ماهیت هبوط انسان به عالم دنیا و رجوع او به سمت پروردگار متعال است.

امام خمینی با ذکر آیه «وَإِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وَارِدُهَا كَانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْمًا مَقْضِيًّا: و هيچ كس از شما نيست مگر [اينكه] در آن وارد مى‏‌گردد اين [امر] همواره بر پروردگارت حكمى قطعى است»(سوره 19 آیه 71) می‎‌نویسد: دار طبیعت، صورت جهنم است. چنانچه جهنم، باطن دار طبیعت است و از این جهت، صراط که عبورگاه مردم است به سوی بهشت بر متن جهنم است و شاید آتش محیط به آن باشد.

توضیح مطلب آن که از نظر برخی عرفا، عالم قیامت با عالم دنیا فاصله زمانی و مکانی ندارد، بلکه در حقیقت، عالم قیامت، باطن و حقیقت همین عالم دنیا است و رابطه این دو نشئه، رابطه ظاهر و باطن است. علامه طباطبایی در تفسیر آیه «يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ: از زندگى دنيا ظاهرى را مى‌شناسند و حال آنكه از آخرت غافلند»(سوره 30 آیه 7) می‌گوید: این آیه اشاره می‌کند که دنیا حقیقتی غیر از ظاهرش دارد و آن آخرت است. چرا این حقیقت را نمی‌بینیم؟ چون همه غافل‌اند. غفلت، نسبت به امر موجود و حاضر واقع می‌شود. مثلا چیزی پیش ما حاضر است اما شما از آن غافلید یعنی به آن توجه ندارید.

مجموع سخن این‌که با توجه به این آیه، دنیا غیر از ظاهرش، یک باطنی دارد که آن آخرت است. آخرت هم در این لحظه موجود است. آخرت، باطن دنیا است و هم اکنون حضور دارد. آخرت مثل شنبه بعد از جمعه نیست، آخرت باطن همین دنیا است. این نظریه تبعات گسترده معرفتی را در پی دارد.

در این عبارتی که از امام خمینی نقل شد یکی از ثمرات این دیدگاه مطرح شده است. عالم طبیعت صورت جهنم است و متقابلا، جهنم نیز باطن عالم طبیعت و کثرت است. چنانکه در روایات اسلامی ذکر شده است، پل صراط از بطن جهنم به سوی بهشت کشیده شده است. بنا بر فرض نخستین ما که گفتیم عالم طبیعت ظاهر و صورت عالم قیامت است، پس برای تمام حقایق عالم قیامت، صورت و ظاهری در این دنیا یافت می‌شود. لذا صورت و ظاهر پل «صراط» در این دنیا، همان صراط دین است که از مو نازک‌تر و از شمشیر تیزتر است و هر روز در فرائض 5گانه از خداوند متعال هدایت در مسیر آن را مسئلت می‌داریم: اهدنا الصراط المستقیم. نکته دیگر این‌که آیه «وَإِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وَارِدُهَا» به یک معنا حرکت در مسیر قوس نزول را نشان می‌دهد که همه باید آن را طی کنند و پا در نشئه طبیعت بگذارند.

امام خمینی در ادامه می‌گوید: صورت لهیب آتش قیامت در دنیا، لهیب نار شهوت و غضب است. برای حضرات اولیای کامل، وارد است که «جزنا و هی خامده» یعنی از صراط عبور کردیم در حالی که خاموش بود، زیرا که دار طبیعت را در نفوس کامله به هیچ وجه تصرفی نیست و از لهیب جهنم طبیعت به کلی مأمونند.

امام خمینی با توسعه گفتار قبل، صورت آتش جهنم را همان آتش شهوت و غضب معرفی می‌کند. یعنی اگر کسی به باطن و حقیقت شهوت و غضب نظر افکند، در حقیقت همان آتش و لهیب جهنم را مشاهده خواهد کرد. اما اولیای الهی به استناد روایت «جزنا و هی خامده» در حالی از دار طبیعت گذر کردند که آتش شهوت و غضب برایشان خاموش بود چراکه به واسطه توحید افعالی، شهوت و غضب در اینان راه ندارد و از همین رو شیطان معترف است که «فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ: [شيطان] گفت پس به عزت تو سوگند كه همگى را جدا از راه به در مى‌برم مگر آن بندگان پاكدل تو را»(سوره 38 آیه 82 و 83).

امام خمینی در ادامه گفتار، اشاره‌ای به سوره قدر می‌کند و می‌نویسد: لیله عالم طبیعت از اول آن تا مطلع فجر یوم‌القیامه، برای آنها لیله‌القدر است و در جمیع این لیله، در سلامت از تصرف دست ابلیس و دام آن که طبیعت و شئون آن است می‌باشند «سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ».

طبق این سخن، مقصود از آیه این است که اولیای الهی در لیله قدر که اشارتی به عالم ظلمانی طبیعت است، به واسطه ارتباط با ذات احدیت تا مطلع فجر قیامت در سلامت از تصرفات شیاطین قرار دارند. به تعبیری، لیله ظلمانی دار طبیعت در نهایت به یوم قیامت خواهد انجامید و در این لیله ظلمانی تنها آنهایی در سلامت به سر می‌برند که با معارف و حقایق تنزیلی قرآن کریم مأنوس و مرتبط هستند.