معارف عنوان کرد:
انگیزه خاورشناسان از مطالعات قرآن/ نقاط قوت و ضعف دایرةالمعارف لایدن
گروه ادب: ناظر محتوایی دایرةالمعارف قرآن انگیزه خاورشناسان از مطالعات قرآن را تبیین و نقاط قوت و ضعف دایرةالمعارف قرآن را تشریح کرد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، نشست نقد و بررسی دایرةالمعارف قرآن لایدن ظهر امروز 31 خردادماه با حضور مجید معارف، آذرتاش آذرنوش و امیر مازیار در سرای اهل قلم برگزار شد.
در این نشست معارف، ناظر محتوایی ترجمه دایرةالمعارف قرآن گفت: با توجه به اینکه در رأس این کار خانم جین دمن مک اولیف قرار دارد؛ از این رو به نظرم این خانم، کار مردانه‌ای انجام داده است و نویسندگانی از سراسر عالم را که حدود 10 – 20 نفر از آنها مسلمان بوده، فراخوان کرده‌اند. در ابتدا قرار بود هزار مدخل نوشته شود اما به حدود 700 مدخل رسیده است، از سال‌های اول چاپ نیز وارد ایران شد و بسیاری از افراد به همان متن انگلیسی آن مراجعه می‌کردند که در نهایت این احساس نیاز به وجود آمد که کتاب ترجمه و چاپ شود که این کار از سوی انتشارات حکمت انجام شد.
مخالفت با ترجمه
مخالفت با ترجمه
وی افزود: مخالفت‌های جدی با ترجمه و بازنشر این اثر به زبان فارسی از سوی دلباختگان قرآن وجود داشت و معتقد بودند که نباید این مداخل عیناً ترجمه و منتشر شود و اگر این کار صورت گیرد، باید ترجمه همراه با نقد مناسب باشد. با توجه به اینکه سابقه کار درباره خاورشناسان را دارم، این کار تمایزهایی داشت؛ چرا که مخاطب این کار جامعه دانشگاهی و اساتید قرآنی خواهد بود؛ از این رو این افراد آشنا هستند که چگونه آن را نقد کنند، اما به هر حال برنامه‌هایی از سوی انتشارات حکمت مبنی بر انتشار نقدنامه‌ای پس از چاپ این مجموعه وجود دارد.
معارف ادامه داد: چون موافق چاپ این مجموعه بودم، در کنار این پروژه قرار گرفتم و مکلف شدم جلد‌جلد این کار را قبل از انتشار مطالعه کنم و برای هر مجلد نیز حدود 40 – 50 صفحه نکته‌گذاری کرده و یادداشت‌هایی را نوشته‌ام که اعم از نقاط ضعف و قوت را دربرمی‌گیرد.
وی در ادامه وجه تمایز این اثر نسبت به آثار مشابه را مورد اشاره قرار داد و بیان کرد: سابق بر این گفته می‌شد که خاورشناسان اعم از قرآن‌پژوهان، حدیث‌پژوهان و تاریخ اسلام‌پژوهان با سه انگیزه به مطالعات اسلامی روی می‌آورند که البته بسیاری از خاورشناسان این اثر از جمهوری اسلامی ایران جوایزی را دریافت کرده‌اند، نخستین انگیزه، دینی تبشیری است؛ یعنی خاورشناسان به این دلیل درباره قرآن و اسلام مطالعه می‌کنند که در خروجی مطالعه آنها اسلام رد و باطل بودن آن بر خواننده اثبات شود و بازگشت مطالعات آن به نفع ادیان یهود و نصارا باشد که اغلب ترجمه‌های ناقص، غلط و جهت‌دار به زبان‌های اروپایی انجام داده‌اند.
این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران تصریح کرد: پس از قرون وسطی و در قرون میانی، انگیزه‌ای که برای خاورشناسان به وجود می‌آید، متحول شدن به انگیزه سیاسی استعماری است؛ یعنی به این دلیل جهان اسلام و مشرق زمین را مطالعه می‌کردند که مردم این کشورها را شناخته و زمینه سلطه استعماری آنها را فراهم آورند که یکی از سرمایه‌گذاران در این امر ناپلئون بناپارت بوده است.
معارف گفت: اما در قرون اخیر و دوره معاصر، انگیزه غالب بر مطالعات خاورشناسان، علمی و پژوهشی شده است و وارد مطالعات آکادمیک شده و اسلام به عنوان پدیده‌ای برای آنها شده است که مشتاقند به عنوان یک حقیقت، اسلام را بشناسند؛ چراکه انقلابی در درون خود به وجود آورده و به یک جامعه سیاسی تبدیل شده‌اند و همچنین پیشرفت‌های زیادی را از سوی مسلمانان شاهد هستیم که همه اینها سبب شد، نسبت به پژوهش در این زمینه اقدام کنند و نگاهشان را به یک نگاه علمی تغییر دهند و خوشبختانه در این دوره قرار داریم.
وی ادامه داد: یک قرآن‌پژوه سترگ ایرانی به نام محمود رامیار که اثری با عنوان «تاریخ قرآن» دارد و کتاب دومش «در آستانه قرآن» است، ترجمه مقدمه‌ای بر ترجمه رژی بلاشر نوشته است که وی معتقد است، گذشت آن دوران که خاورشناسان قرآن و اسلام را مطالعه می‌کردند تا آن را رد کنند، اکنون تغییر کرده و آنها می‌خواهند نقاط ضعف و قوت آن را بشناسند.
ناظر محتوایی دایرةالمعارف قرآن به رئوس امتیازات این اثر اشاره کرد و گفت: این اثر را به عنوان یک اثر علمی نگاه می‌کنم؛ یعنی این اثر سازوکار علمی داشته و نویسندگان به دنبال نه ذهن‌نویسی و پیش‌فرض‌های خاص بلکه با مراجعه به منابع در پی نگارش این دایرةالمعارف بودند. همچنین نویسندگان مدخل‌های دایرةالمعارف، در زمانی این پروژه را به وجود آورده‌اند که به دنیای اسلام به عنوان شیعه و سنی آگاهی و آشنایی داشتند و وقتی درباره اسلام نوشته‌اند، فقط به منابع سنی اکتفا نکرده‌اند، بلکه به منابع شیعی نیز مراجعه کرده‌اند؛ به عنوان مثال مدخل «صحابه»، که در میان اهل سنت و شیعه جایگاهی متفاوت دارد، اما در مدخل مربوط، نوشته شده که نقدهایی از سوی شیعه نسبت به آن وجود دارد؛ از این رو این موضوع در دایرةالمعارف انعکاس یافته است.
وی در ادامه اظهار کرد: امتیاز سوم این اثر این است که نویسندگان بدون اینکه رسالتی داشته باشند که بینش قرآنی را با بینش عهدینی مطابقت دهند، اما در بسیاری از مداخل که از سوی نویسندگان مسیحی یا یهودی نوشته شده‌اند، در آنها آهنگ مطابقت میان قرآن و عهدین وجود دارد، البته ممکن است به این موضوع، نقد هم داشت.
وی افزود: این اثر، یک کار گزارشی توصیفی نیست، در حالی که اغلب مدخل‌ها در دایرةالمعارف‌های گوناگون به این صورت بوده و از سوی دیگر جدا از این مسئله، برخی مدخل‌ها موشکافانه است و گاهی باید چند بار آن را خواند تا به عمق مطلب پی برد و گاهی نیز نویسنده دچار مشکل‌نویسی شده است.
معارف با بیان اینکه پس از انتشار دایرةالمعارف قرآن لایدن شاهد قرآن‌پژوهی در کشورمان بوده‌ایم، افزود: یک مجله با عنوان «قرآن و مستشرقان» است که در قم چاپ می‌شود و نقد مداخلی از این دایرةالمعارف در این مجله‌ها به چاپ رسیده است که می‌تواند مورد توجه مخاطبان علاقه‌مند قرار گیرد. از سوی دیگر در بسیاری از محافل دانشگاهی دولتی یا آزاد، شاهدم که بسیاری از پایان‌نامه در مقطع ارشد و رساله‌ها در دکترا به بررسی مداخل این دایرةالمعارف اختصاص یافته است.
این مدرس دانشگاه در ادامه به رئوس نقد دایرةالمعارف قرآن اشاره کرد و گفت: نویسندگان این دایرةالمعارف با وجود اینکه تلاش کرده‌اند، بدون جانبداری کار کنند، اما برای خود پیش‌فرض‌هایی داشته‌اند که در کارشان اثرگذار بوده است، آنچه درباره قرآن نظیر وحیانیت، تحریف‌ناپذیری و ... برای ما مسلم است، اما این برای بسیاری از نویسندگان این اثر موضوعیت ندارد؛ از این‌رو ممکن است به عنوان اثری تاریخی به قرآن نگاه کنند که در این صورت جنبه فرازمانی و فرامکانی خود را از دست خواهد داد که جزء نقدهای اصلی به بسیاری از مداخل است.
وی تصریح کرد: با وجود اینکه نویسندگان دایرةالمعارف قرآن لایدن تلاش کرده‌اند، اثری جهان اسلامی ارائه دهند، اما تأثیرپذیری از منابع سنی و غربی بسیار شدیدتر از تأثیرپذیری از منابع شیعی است و از سوی دیگر یکی از اعتقادات خاورشناسان این است که برای قرآن منابع و مصادری بیابند و معتقدند که قرآن تحت تأثیر عهدین بوده است.
