صاحب اثر برگزیده جشنواره فارابی تشریح کرد:
آرای اختصاصی امام خمینی(ره) در وجودشناسی عرفانی/ لوازم حاشیه‌نویسی با اصالت
گروه دانشگاه: سیدمرتضی مبلغ عنوان کرد: در مجموعه آثار عرفانی امام(ره) به ویژه در آثار وجودشناسی ایشان، آراء و نظریه‌هایی بدیعی به چشم می‌خورد که اختصاصی ایشان است و ضمن رفع کاستی‌هایی در عرفان نظری، به استحکام و اتقان بیشتر برخی نظریات کمک کرده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، اثر سیدمرتضی مبلغ، پژوهشگر و محقق پژوهشگاه امام(ره) و انقلاب اسلامی، با عنوان «آرای اختصاصی امام خمینی(ره) در وجودشناسی عرفانی» شایسته تقدیر در بخش بزرگسال هشتمین جشنواره بین‌المللی فارابی شناخته و از وی در اختتامیه این جشنواره تقدیر شد.
وی دانش‌آموخته دکتری عرفان اسلامی است و در سال 1366 تصدی مسئولیت امور پژوهش‌های جهاد دانشگاهی اصفهان را برعهده داشت. سیدمرتضی مبلغ علاوه بر تدریس فلسفه و فلسفه غرب در دانشگاه‌های اصفهان، علامه طباطبایی(ره)، امیرکبیر، دانشگاه گیلان، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشکده علوم حدیث، در حال حاضر در پژوهشگاه امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی به پژوهش و تحقیق درباره فلسفه و عرفان اسلامی مشغول است.
سیدمرتضی مبلغ در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) ضمن معرفی اثر خود اظهار کرد: در مجموعه آثار عرفانی امام خمینی(ره) به ویژه در آثار وجودشناسی ایشان، آراء و نظریه‌هایی بدیع و مبتکرانه به چشم می‌خورد که به نظر می‌رسد علاوه بر آنکه در آثار هیچ‌یک از اصحاب عرفان موجود نبوده و اختصاصی ایشان است، بلکه به رفع برخی کاستی‌ها و اشکال‌ها در عرفان نظری منجر شده و به استحکام و اتقان بیشتر برخی نظریات کمک رسانده است. این پژوهش در صدد است ضمن کشف و استخراج آرای اختصاصی امام(ره) در حوزه وجودشناسی عرفانی، به بررسی آن آراء پرداخته، لذا در مرحله اول اختصاصی بودن آن‌ها را مورد ارزیابی و اثبات قرار داده و در مرحله دوم صحت و استحکام آن‌ها در ساحت عرفان بررسی شده است.
وی ادامه داد: موضوع این اثر مربوط به عرفان نظری است و رساله دکتری بنده بوده که تبدیل به کتاب شده. در باب عرفان نظری کارهای شرح و بسط بسیاری انجام شده و عرفای بزرگ در زمینه شرح متون عرفان نظری کارهای مهمی انجام داده‌اند، اما کارهای پژوهشی به سبک متدهای علم جدید امری نایاب در این زمینه است، عرفان نظری سطح بالایی از اطلاع و آگاهی می‌خواهد و افرادی لازم است تا به عمق این متون دست یابند.
برگزیده هشتمین جشنواره بین‌المللی فارابی گفت: اساتید بزرگی که به آن مسلط می‌شوند، باید در عین حال با روش‌های جدید پژوهش هم آشنا باشند، دلیل عمده کمیابی پژوهشگر در این عرصه این است؛ کسانی که با رشته‌های جدید آشنا هستند و نوعا در رشته‌های مختلفی مشغولند، کمتر وارد مقوله عرفان نظری می‌شوند، در حالی که این عرصه عمق، ظرافت و دقت ویژه‌ای نیاز دارد.
وی خاطرنشان کرد: دو نکته در این اثر وجود دارد؛ نخست آنکه سعی شده چند موضوع مهم که مربوط به عرفان نظری است را با روش‌های جدید و پژوهش‌های علمی دنبال کند، فرضیه‌سازی و طرح مسئله شود و فرضیه به آزمون گذاشته شود و نهایتا اثبات شود که این فرضیه، فرضیه درستی است یا خیر و با روش‌های علمی در مطالعات علمی نتیجه‌گیری شود، دیگر آنکه موضوع آن مربوط به آراء امام خمینی(ره) است، ایشان برخلاف آن جنبه‌های بارز و مهم در حوزه‌های فقهی، سیاسی و اجتماعی در بحث عرفان و عرفان نظری، از صاحب‌نظران مسلم این رشته بودند، خیلی از بزرگانی که در عرفان نظری می‌شناسیم، از امام خمینی(ره) تلمذ کردند، مرحوم علامه آشتیانی، جوادی آملی و ... و این‌ها جزء شاگردان امام(ره) در این حوزه بودند.
جنبه عرفانی امام(ره)؛ چهره کمتر شناخته شده ایشان
مبلغ افزود: این جنبه از چهره امام(ره) کمتر شناخته شده است، دلیل اصلی آن هم متونی است که از ایشان در عرفان نظری است و کمتر مورد توجه بوده، آثاری مانند مصباح‌الانس، حاشیه‌هایی که بر فصوص‌الحکم نگاشته‌اند، صحبت‌هایی که در این زمینه داشتند، همه این‌ها نشان‌دهنده این است که ایشان از صاحب‌نظران این عرصه بودند.
برگزیده هشتمین جشنواره بین‌المللی فارابی گفت: در این زمینه کاری که بنده انجام داده‌ام، در بحث ویژگی دوم و بررسی همه آثار امام(ره) در مقایسه با متون اصلی و اساسی عرفان نظری است و اینکه آیا امام(ره) نقطه نظرات ویژه و اختصاصی در یکی از مقولات عرفان نظری که مهمترین آن وجودشناسی عرفان نظری است داشته‌اند، و در این زمینه چندین موضوع بررسی شده که از استخراج مجموع نوشته‌های امام(ره)، به نظر می‌رسد که این‌ها اختصاصی امام(ره) است، یعنی امام در عرفان نظری صاحب نظر است و دیدگاه ایشان متفاوت با سایر بزرگان و اساتید عرفان نظری است.
وی ادامه داد: این‌ها به این دلیل که متفاوت است و به عنوان یک رای بدیع و جدید مطرح شده، بررسی شد که آیا این یک رای بدیع و جدید است یا خیر، دوم آنکه اگر رای جدیدی است از استحکام و اتقان لازم برخوردار است یا خیر، چرا که ممکن است شخصی یک رای داشته باشد که متفاوت از دیگران باشد و اتفاقا جدید هم باشد، اما از استحکام و اتقان لازم برخوردار نباشد، لذا یک رای متفاوت داشته، به همین خاطر در بحث عرفان نظری متقن بودن و از عمق و اصالت لازم برخوردار بودن این آراء مهم است.
مبلغ افزود: سوم آنکه فرض کنید که اگر یک رای جدید است و یک رای اختصاصی و قابل اعتبار است، آثارش در عرفان چیست، یعنی چه تاثیری در عرفان می‌گذارد. اگر بخواهم در مجموع کاری که انجام شده را بگویم، این است که از روش‌ها و متدهای جدید استفاده شد که مربوط به آراء اختصاصی یکی از صاحب‌نظران عرفان به ویژه عرفان نظری است. وقتی می‌گوییم اساتید و بزرگان عرفان نظری منظور افرادی هستند مانند ابن عربی، محمدرضا قمشه‌ای، ملاصدرا که از بعد عرفانی هستند و نیز آثار علامه قیصری، عبدالرزاق کاشانی، که آراء با این‌ها مقایسه شدند.
بررسی جعل در آراء امام خمینی(ره)
پژوهشگر پژوهشگاه امام(ره) و انقلاب اسلامی خاطرنشان کرد: از جمله موضوعاتی که در این رساله بررسی شده، نخست تعلق جعل به ماهیت است، جعل هم اصالتا در فلسفه مطرح است و از موضوعات اصلی فلسفه اسلامی است و در عرفان هم به صورت گسترده‌ای مطرح شده و از منظر عرفانی، امام(ره) نقطه نظراتی درباره جعل مطرح کرده که در بدو امر کاملا متفاوت با سایر بزرگان به نظر می‌رسد. تمام نقطه نظرات بزرگان عرفان درباره جعل استخراج شده، تحلیل و بررسی شده و وجوه اشتراک، وجوه افتراق و نقطه نظرات امام(ره) نیز جمع و دسته‌بندی شد و پس از مقایسه، بررسی شد که آیا همه یا بخش‌هایی از آن اختصاصی امام(ره) است یا خیر.
وی افزود: ثانیا بررسی شد که بر اساس اصول عرفانی، نقطه نظرات امام(ره) از اتقان و استحکام برخوردار است و این نظرات چه اثری بر فرهنگ یا علم عرفان نظری می‌گذارد.
بررسی یکی بودن عماء با احدیت و یکی بودن آن با واحدیت وجود
وی به موضوع دیگری که در رساله خود مورد بررسی قرار گرفته اشاره کرد و گفت: در بخش دیگری به موضوع انطباق عماء با فیض اقدس پرداخته شده که بحث مهم و گسترده‌ای است و بزرگان عرفان به آن پرداختند، در این بخش نظریه «برابر بودن عماء با فیض اقدس» و نظریه جدید امام(ره) درباره یکی بودن عماء با احدیت و یکی بودن آن با واحدیت وجود مورد بررسی قرار گرفت.
اطلاق وجود و قوی‌ترین دلیل آن در آراء امام(ره)
مبلغ با اشاره به موضوع دیگر در رساله خود، یادآور شد: وجود مطلق دیگر موضوع مورد بررسی از آراء حضرت امام(ره) است، بر اساس عرفان نظری؛ وجود یکی بیشتر نیست و آن وجود مطلق یا واجب‌الوجود است، در بحث وجود مطلق در عرفان نظری در اندیشه امام(ره) اشاره به دلیلی شده و آن را مهمترین دلیل بر اثبات وجود مطلق نامیدند، این نیز به آزمون گذاشته شد، که چه مقدار از اتقان و استحکام برخوردار است.
بررسی موضوع صدور و تجلی در آراء امام(ره)
وی ادامه داد: صدور و تجلی دیگر موضوع مورد بحث از آراء اختصاصی امام(ره) است. امام(ره) نقطه نظر خاصی در این زمینه مطرح کردند و در عرفان به جای واژه صدور از واژه تجلی استفاده می‌کنند. این موضوع نیز با بررسی نظرات بعضی اساتید عرفان، مورد آزمون قرار گرفت.
ملاک اعتبارات وجود در آراء امام(ره)
مبلغ به دیگر موضوع مورد بررسی در رساله خود اشاره کرد و گفت: ملاک اعتبارات وجود یکی دیگر از موضوعات مورد بررسی بوده، بحث مهمی در عرفان نظری پیرامون وجودشناسی داریم که اعتبارات وجود را مطرح می‌کنند و چون شبیه بحث فلسفه است که از ملاک اعتبارات ماهیت بحث می‌شود، در عرفان نظری در مورد ملاک اعتبارات وجود نیز بحث می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: در نهایت و پس از بررسی و مقایسه آراء امام خمینی(ره) با دیگر آراء و نظرات بزرگان عرفان، مشخص شد این موضوعات، جز در برخی حواشی که مورد نقد قرار گرفته، نظرات اختصاصی امام(ره) است و ثابت شده که در بخش‌هایی از استحکام و اتقان لازم برخوردار است و آثار آن در علم عرفان نظری نیز مشهود است.
اندک بودن صاحب‌نظر در عرفان سنتی/ جرئت حاشیه‌نویسی ندارند
برگزیده هشتمین جشنواره بین‌المللی فارابی در پایان خاطرنشان کرد: در عرفان سنتی و اصیل، صاحب‌نظر و اندیشمند توانا خیلی اندک است. افراد بسیاری در بحث عرفان نظری اطلاعات دارند، اما این‌ها باید به مرحله صاحب‌نظری برسند و بتوانند نظریه بدهند و جرات داشته باشند که وارد حاشیه نویسی در نوشته بزرگان شوند و آن نیز از اصالت و استحکام لازم برخوردار باشد. امام(ره) یکی از این افراد بود. در بحث جعل، امام(ره) نقطه نظری دارند که بدیع است و هیچ کدام از بزرگان عرفان به این نکات دست نیافتند، از همین روست که می‌گویند هر گاه عالمی از دنیا برود رخنه‌ای در عالم اسلام وارد می‌شود.
یادآور می‌شود، این اثر برگزیده در هشتمین جشنواره فارابی، به قلم سیدمرتضی مبلغ به رشته تحریر درآمده و توسط پژوهشکده امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی در 260 صفحه منتشر و روانه بازار نشر شده است.
وی دانش‌آموخته دکتری عرفان اسلامی است و در سال 1366 تصدی مسئولیت امور پژوهش‌های جهاد دانشگاهی اصفهان را برعهده داشت. سیدمرتضی مبلغ علاوه بر تدریس فلسفه و فلسفه غرب در دانشگاه‌های اصفهان، علامه طباطبایی(ره)، امیرکبیر، دانشگاه گیلان، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشکده علوم حدیث، در حال حاضر در پژوهشگاه امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی به پژوهش و تحقیق درباره فلسفه و عرفان اسلامی مشغول است.
سیدمرتضی مبلغ در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) ضمن معرفی اثر خود اظهار کرد: در مجموعه آثار عرفانی امام خمینی(ره) به ویژه در آثار وجودشناسی ایشان، آراء و نظریه‌هایی بدیع و مبتکرانه به چشم می‌خورد که به نظر می‌رسد علاوه بر آنکه در آثار هیچ‌یک از اصحاب عرفان موجود نبوده و اختصاصی ایشان است، بلکه به رفع برخی کاستی‌ها و اشکال‌ها در عرفان نظری منجر شده و به استحکام و اتقان بیشتر برخی نظریات کمک رسانده است. این پژوهش در صدد است ضمن کشف و استخراج آرای اختصاصی امام(ره) در حوزه وجودشناسی عرفانی، به بررسی آن آراء پرداخته، لذا در مرحله اول اختصاصی بودن آن‌ها را مورد ارزیابی و اثبات قرار داده و در مرحله دوم صحت و استحکام آن‌ها در ساحت عرفان بررسی شده است.
وی ادامه داد: موضوع این اثر مربوط به عرفان نظری است و رساله دکتری بنده بوده که تبدیل به کتاب شده. در باب عرفان نظری کارهای شرح و بسط بسیاری انجام شده و عرفای بزرگ در زمینه شرح متون عرفان نظری کارهای مهمی انجام داده‌اند، اما کارهای پژوهشی به سبک متدهای علم جدید امری نایاب در این زمینه است، عرفان نظری سطح بالایی از اطلاع و آگاهی می‌خواهد و افرادی لازم است تا به عمق این متون دست یابند.
برگزیده هشتمین جشنواره بین‌المللی فارابی گفت: اساتید بزرگی که به آن مسلط می‌شوند، باید در عین حال با روش‌های جدید پژوهش هم آشنا باشند، دلیل عمده کمیابی پژوهشگر در این عرصه این است؛ کسانی که با رشته‌های جدید آشنا هستند و نوعا در رشته‌های مختلفی مشغولند، کمتر وارد مقوله عرفان نظری می‌شوند، در حالی که این عرصه عمق، ظرافت و دقت ویژه‌ای نیاز دارد.
وی خاطرنشان کرد: دو نکته در این اثر وجود دارد؛ نخست آنکه سعی شده چند موضوع مهم که مربوط به عرفان نظری است را با روش‌های جدید و پژوهش‌های علمی دنبال کند، فرضیه‌سازی و طرح مسئله شود و فرضیه به آزمون گذاشته شود و نهایتا اثبات شود که این فرضیه، فرضیه درستی است یا خیر و با روش‌های علمی در مطالعات علمی نتیجه‌گیری شود، دیگر آنکه موضوع آن مربوط به آراء امام خمینی(ره) است، ایشان برخلاف آن جنبه‌های بارز و مهم در حوزه‌های فقهی، سیاسی و اجتماعی در بحث عرفان و عرفان نظری، از صاحب‌نظران مسلم این رشته بودند، خیلی از بزرگانی که در عرفان نظری می‌شناسیم، از امام خمینی(ره) تلمذ کردند، مرحوم علامه آشتیانی، جوادی آملی و ... و این‌ها جزء شاگردان امام(ره) در این حوزه بودند.
جنبه عرفانی امام(ره)؛ چهره کمتر شناخته شده ایشان
مبلغ افزود: این جنبه از چهره امام(ره) کمتر شناخته شده است، دلیل اصلی آن هم متونی است که از ایشان در عرفان نظری است و کمتر مورد توجه بوده، آثاری مانند مصباح‌الانس، حاشیه‌هایی که بر فصوص‌الحکم نگاشته‌اند، صحبت‌هایی که در این زمینه داشتند، همه این‌ها نشان‌دهنده این است که ایشان از صاحب‌نظران این عرصه بودند.
برگزیده هشتمین جشنواره بین‌المللی فارابی گفت: در این زمینه کاری که بنده انجام داده‌ام، در بحث ویژگی دوم و بررسی همه آثار امام(ره) در مقایسه با متون اصلی و اساسی عرفان نظری است و اینکه آیا امام(ره) نقطه نظرات ویژه و اختصاصی در یکی از مقولات عرفان نظری که مهمترین آن وجودشناسی عرفان نظری است داشته‌اند، و در این زمینه چندین موضوع بررسی شده که از استخراج مجموع نوشته‌های امام(ره)، به نظر می‌رسد که این‌ها اختصاصی امام(ره) است، یعنی امام در عرفان نظری صاحب نظر است و دیدگاه ایشان متفاوت با سایر بزرگان و اساتید عرفان نظری است.
وی ادامه داد: این‌ها به این دلیل که متفاوت است و به عنوان یک رای بدیع و جدید مطرح شده، بررسی شد که آیا این یک رای بدیع و جدید است یا خیر، دوم آنکه اگر رای جدیدی است از استحکام و اتقان لازم برخوردار است یا خیر، چرا که ممکن است شخصی یک رای داشته باشد که متفاوت از دیگران باشد و اتفاقا جدید هم باشد، اما از استحکام و اتقان لازم برخوردار نباشد، لذا یک رای متفاوت داشته، به همین خاطر در بحث عرفان نظری متقن بودن و از عمق و اصالت لازم برخوردار بودن این آراء مهم است.
مبلغ افزود: سوم آنکه فرض کنید که اگر یک رای جدید است و یک رای اختصاصی و قابل اعتبار است، آثارش در عرفان چیست، یعنی چه تاثیری در عرفان می‌گذارد. اگر بخواهم در مجموع کاری که انجام شده را بگویم، این است که از روش‌ها و متدهای جدید استفاده شد که مربوط به آراء اختصاصی یکی از صاحب‌نظران عرفان به ویژه عرفان نظری است. وقتی می‌گوییم اساتید و بزرگان عرفان نظری منظور افرادی هستند مانند ابن عربی، محمدرضا قمشه‌ای، ملاصدرا که از بعد عرفانی هستند و نیز آثار علامه قیصری، عبدالرزاق کاشانی، که آراء با این‌ها مقایسه شدند.
بررسی جعل در آراء امام خمینی(ره)
پژوهشگر پژوهشگاه امام(ره) و انقلاب اسلامی خاطرنشان کرد: از جمله موضوعاتی که در این رساله بررسی شده، نخست تعلق جعل به ماهیت است، جعل هم اصالتا در فلسفه مطرح است و از موضوعات اصلی فلسفه اسلامی است و در عرفان هم به صورت گسترده‌ای مطرح شده و از منظر عرفانی، امام(ره) نقطه نظراتی درباره جعل مطرح کرده که در بدو امر کاملا متفاوت با سایر بزرگان به نظر می‌رسد. تمام نقطه نظرات بزرگان عرفان درباره جعل استخراج شده، تحلیل و بررسی شده و وجوه اشتراک، وجوه افتراق و نقطه نظرات امام(ره) نیز جمع و دسته‌بندی شد و پس از مقایسه، بررسی شد که آیا همه یا بخش‌هایی از آن اختصاصی امام(ره) است یا خیر.
وی افزود: ثانیا بررسی شد که بر اساس اصول عرفانی، نقطه نظرات امام(ره) از اتقان و استحکام برخوردار است و این نظرات چه اثری بر فرهنگ یا علم عرفان نظری می‌گذارد.
بررسی یکی بودن عماء با احدیت و یکی بودن آن با واحدیت وجود
وی به موضوع دیگری که در رساله خود مورد بررسی قرار گرفته اشاره کرد و گفت: در بخش دیگری به موضوع انطباق عماء با فیض اقدس پرداخته شده که بحث مهم و گسترده‌ای است و بزرگان عرفان به آن پرداختند، در این بخش نظریه «برابر بودن عماء با فیض اقدس» و نظریه جدید امام(ره) درباره یکی بودن عماء با احدیت و یکی بودن آن با واحدیت وجود مورد بررسی قرار گرفت.
اطلاق وجود و قوی‌ترین دلیل آن در آراء امام(ره)
مبلغ با اشاره به موضوع دیگر در رساله خود، یادآور شد: وجود مطلق دیگر موضوع مورد بررسی از آراء حضرت امام(ره) است، بر اساس عرفان نظری؛ وجود یکی بیشتر نیست و آن وجود مطلق یا واجب‌الوجود است، در بحث وجود مطلق در عرفان نظری در اندیشه امام(ره) اشاره به دلیلی شده و آن را مهمترین دلیل بر اثبات وجود مطلق نامیدند، این نیز به آزمون گذاشته شد، که چه مقدار از اتقان و استحکام برخوردار است.
بررسی موضوع صدور و تجلی در آراء امام(ره)
وی ادامه داد: صدور و تجلی دیگر موضوع مورد بحث از آراء اختصاصی امام(ره) است. امام(ره) نقطه نظر خاصی در این زمینه مطرح کردند و در عرفان به جای واژه صدور از واژه تجلی استفاده می‌کنند. این موضوع نیز با بررسی نظرات بعضی اساتید عرفان، مورد آزمون قرار گرفت.
ملاک اعتبارات وجود در آراء امام(ره)
مبلغ به دیگر موضوع مورد بررسی در رساله خود اشاره کرد و گفت: ملاک اعتبارات وجود یکی دیگر از موضوعات مورد بررسی بوده، بحث مهمی در عرفان نظری پیرامون وجودشناسی داریم که اعتبارات وجود را مطرح می‌کنند و چون شبیه بحث فلسفه است که از ملاک اعتبارات ماهیت بحث می‌شود، در عرفان نظری در مورد ملاک اعتبارات وجود نیز بحث می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: در نهایت و پس از بررسی و مقایسه آراء امام خمینی(ره) با دیگر آراء و نظرات بزرگان عرفان، مشخص شد این موضوعات، جز در برخی حواشی که مورد نقد قرار گرفته، نظرات اختصاصی امام(ره) است و ثابت شده که در بخش‌هایی از استحکام و اتقان لازم برخوردار است و آثار آن در علم عرفان نظری نیز مشهود است.
اندک بودن صاحب‌نظر در عرفان سنتی/ جرئت حاشیه‌نویسی ندارند
برگزیده هشتمین جشنواره بین‌المللی فارابی در پایان خاطرنشان کرد: در عرفان سنتی و اصیل، صاحب‌نظر و اندیشمند توانا خیلی اندک است. افراد بسیاری در بحث عرفان نظری اطلاعات دارند، اما این‌ها باید به مرحله صاحب‌نظری برسند و بتوانند نظریه بدهند و جرات داشته باشند که وارد حاشیه نویسی در نوشته بزرگان شوند و آن نیز از اصالت و استحکام لازم برخوردار باشد. امام(ره) یکی از این افراد بود. در بحث جعل، امام(ره) نقطه نظری دارند که بدیع است و هیچ کدام از بزرگان عرفان به این نکات دست نیافتند، از همین روست که می‌گویند هر گاه عالمی از دنیا برود رخنه‌ای در عالم اسلام وارد می‌شود.
یادآور می‌شود، این اثر برگزیده در هشتمین جشنواره فارابی، به قلم سیدمرتضی مبلغ به رشته تحریر درآمده و توسط پژوهشکده امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی در 260 صفحه منتشر و روانه بازار نشر شده است.
مطالب مرتبط
