راهکارهای رفع موانع تحقق اسناد قرآنی/ تأکید بر ایجاد مطالبه اجتماعی و نقش رسانه‌ها

رضا سلامت‌پناه، معاون مطالعات و برنامه‌ریزی راهبردی شورای توسعه فرهنگ قرآنی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، در مورد سند راهبردی توسعه فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآن کریم که هفته گذشته به تصویب رسید، با اشاره به اینکه این سند انتظار طولانی بوده که به نتیجه رسیده است، گفت: این سند یکی از اسناد سه‌گانه توسعه فعالیت‌های قرآنی کشور است که سابقه‌ای هشت ساله دارد. حتی این سند در برنامه پنجم توسعه نیز آمده بود که علت عدم تحقق آن طی گفت‌وگوهای مختلفی توضیح داده شد. در حال حاضر نیز این سند به عنوان بخشی از اسناد سه‌گانه تصویب شده و برنامه اقدام و عمل دستگاه‌ها، نهادها، مجموعه‌های دولتی و مردمی در حوزه فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی در آن تنظیم شده است.

وی با اشاره به اینکه این سند در تاریخ 10 تیرماه امسال در شورای توسعه فرهنگ قرآنی تصویب شد، افزود: همچنین سند مورد اشاره در 30 مردادماه سال گذشته در کمیسیون فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی مصوب شد. در حال حاضر نیز بعد از تصویب مراحل ابلاغ خود را خواهد گذراند و به امید خدا طی هفته جاری به همه دستگاه‌ها و مجموعه‌های کشور ابلاغ خواهد شد.

سلامت‌پناه در ادامه در پاسخ به این سؤال که در برنامه پنجم توسعه اشاره شده بود که اسناد سه گانه باید همراه با هم به تصویب هیئت دولت برسد و بعد از آن اجرایی شود، آیا این ماده همچنان به قوت خود باقی است و باید منتظر تصویب این اسناد توسط هیئت دولت ماند و سپس آنها را ابلاغ کرد یا خیر، تصریح کرد: با توجه به اینکه در مهلت مشخص شده در برنامه پنجم توسعه به سند دست نیافتیم، به این دلیل نیازی به مصوب شدن در هیئت دولت ندارد، با این وجود با توجه به جایگاه راهبری شورای توسعه در فعالیت‌های قرآنی کشور این مطالبه که سند تدوین شود وجود داشت. ضمن اینکه با توجه به اینکه برنامه پنجم توسعه به پایان رسید و سند نیز برای همان برنامه بود، با انقضای زمان در برنامه پنجم، تدوین سند را کنار نگذاشتیم بلکه کماکان آن را جزء مطالبات خود می‌دانستیم. در حال حاضر در چارچوب دیگری قرار دارد و آن هم این است که این سند تا افق 1404 شمسی فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآن کریم کشور را مدیریت خواهد کرد. به همین خاطر شورای توسعه فرهنگ قرآنی از جایگاه و منظر حاکمیتی خود این سند را تصویب کرده و به دستگاه‌ها ابلاغ خواهد کرد.

معاون مطالعات و برنامه‌ریزی راهبردی شورای توسعه فرهنگ قرآنی همچنین در بخش دیگری از صحبت‌های خود به بیان برخی از ویژگی‌های این سند پرداخت و گفت: سند فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی دارای یک چشم‌انداز است که در آن به دستیابی به جایگاه ممتاز در جهان اسلام برای کشورمان در زمینه توسعه و ترویج فرهنگ قرآنی تا افق 1404 تأکید شده است. همچنین شش اصل حاکم بر این سند وجود دارد و سه هدف برای آن در نظر گرفته شده است. ضمن اینکه مجموعه‌ای از راهبردها و اقدامات را نیز شامل می‌شود. راهبردهایی که برای این سند در نظر گرفته شده است پنج راهبرد است و همچنین 38 اقدام برای آن تعریف شده است. در انتهای سند نیز چارچوب نهادی و الزامات اجرایی آن آمده است.

وی با تأکید بر اینکه سند راهبردی توسعه فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی از سال 88 با همه فراز و نشیب‌هایی که داشت کلید خورد، بیان کرد: این سند دوران فطرت زیادی داشت و پیگیری‌ای در مورد آن صورت نگرفت، در ادامه دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی همت کرد و جلساتی را کلید زد که ادامه آن جلسات منجر به آماده شدن سند شد. برای تدوین این سند حدود 700 نفر ساعت از صاحب‌نظران حوزه قرآن و فرهنگ کار کرده‌اند. عزم ما این بوده است که یک مدل اجرایی برای سند داشته باشیم، یعنی مدلی که سند ساز و کار اجرایی شدن بسیار مناسبی داشته باشد.

سلامت‌پناه در بخش دیگری از صحبت‌های خود در مورد آثار و پیامدهایی که سند می‌تواند به دنبال داشته باشد، گفت: آثار و پیامدهای سند را می‌توان در سه سطح کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت دسته‌بندی کرد. سطح کوتاه‌مدت، این است که دغدغه دستگاه‌ها و ساختارها برای اجرایی کردن این سند تحریک می‌شود. به نحوی دستگاه‌ها برای جذب منابعی که از طریق این سند در اختیار خواهند گرفت، برنامه‌هایشان هدفمند خواهد شد. این اولین پیامد و در واقع پیامد کوتاه‌مدت سند راهبردی فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی است. در حوزه میان‌مدت نیز توجهی به فضاهای نوین فعالیت‌های قرآنی و محصولات قرآنی و ایجاد زیرساخت‌های تولید، توزیع، خدمات قرآنی و توجه به اقشار و مخاطبان خاصی که در سند آمده است، شکل خواهد گرفت. همچنین پیش‌بینی این است که سند در نهایت و در بلندمدت یک هماهنگی ساختاری برای فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی ایجاد کند.

معاون مطالعات و برنامه‌ریزی راهبردی شورای توسعه فرهنگ قرآنی افزود: ما در این سند به دنبال این هستیم که یک ساماندهی و جهت‌دهی به بُردارهای نامتقارنی که وجود دارد، انجام دهیم. یعنی در نهایت برآیندهای مختلف فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآن کریم را به سمت یک هم‌افزایی مضاعف سوق دهیم. 

سلامت‌پناه همچنین به سه فراز مهم موجود در این سند اشاره و اظهار کرد: در روح حاکم بر این سند سه فراز مهم وجود دارد که اولین فراز بحث گفتمان‌سازی و فضا‌سازی قرآنی است. یعنی اقدامات اجرایی این سند در نهایت به دنبال این است که یک روح حاکم قرآنی در جامعه اعتلا ببخشد، این روح حاکمی که در شئون مختلف اعم از تربیت، نمادهای اجتماعی، فعالیت‌های تبلیغی و ... وجود دارد، موحب اعتلابخشی به این روح حاکم قرآنی می‌شود.

وی بیان کرد: فراز دیگر نیز اختصاص دادن بندهای متعدد و مهمی برای اعتباربخشی، ارزیابی و استانداردسازی محصولات و خدمات قرآنی بوده است. ما به دنبال این بوده‌ایم که یک فرایند اعتباربخشی و استانداردسازی در فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی ایجاد کنیم که در نهایت از کارهای «طراز» حمایت صورت بگیرد، یعنی اینگونه نباشد که استانداردی برای فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی نداشته باشیم. سومین فراز نیز بحث شبکه‌سازی چه در بحث انسانی در حوزه افراد و چه در حوزه نهادها و نظام عرضه و تولید محصولات و خدمات قرآنی است. 

معاون مطالعات و برنامه‌ریزی راهبردی شورای توسعه فرهنگ قرآنی در بخش دیگری از این گفت‌وگو در مورد موانع موجود برای تحقق اهداف سند راهبردی فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی بیان کرد: این سند قابلیت این را دارد که فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی قرآنی کشور و نیز ساختارهایی که این فعالیت‌ها را مدیریت می‌کند، به یک نحو و در یک چارچوب منطقی، مهندسی کند. این در نهایت جزء مطالبات جدی ما هست که دستگاه‌ها، نهادها، مؤسسات و تشکلات جای خود را در این سند پیدا کنند. یعنی نقشی را که می‌توانند ایفا کنند؛ پیدا و عملیاتی کند. 

وی با تأکید بر اینکه پیش‌بینی می‌شود در اجرای این سند با مشکلاتی مواجه شویم، بیان کرد: در حوزه اجرایی‌سازی این سند یک مسئله بسیار مهم که جزء موانع مهم است و فعالیت را با مشکل مواجه می‌کند، بحث تخصیص منابع و اعتبارات است. عدم تخصیص منابع و اعتبارات اجراسازی سند یکی از مهم‌ترین عرصه‌های ایجاد مانع برای اجرای آن است. 

سلامت‌پناه عنوان کرد: در حوزه نیروی انسانی و در حوزه مدیریتی نیز بحث هم‌ داستان نبودن یا هم‌ افق نشدن برای اجرای سند، می‌تواند به عنوان یک مشکل و یا مانع جدی مطرح شود. از دیگر مشکلاتی که در این راستا وجود دارد بحث «خود مجتهد پنداری» برخی دستگاه‌ها و مدیران آنها است، این مدیران، خود و برنامه‌های خود را بدون در نظر گرفتن اسناد بالادستی و الزاماتی که در حاکمیت کشور برای اجرای آن اسناد وجود دارد، اجرا می‌کنند. حتی برخی مواقع اسناد شورای توسعه نیز نادیده گرفته می‌شود.

وی در ادامه به توانمندسازی کارشناسان و مجریان اصلی اسناد نیز اشاره و بیان کرد: باید کارشناسان و مجریان اصلی اسناد را توانمند کنیم. بهترین حالت در مجموعه‌های دولتی این است که وقتی می‌خواهد از موسسه‌ای حمایت کنند، حداکثر با آئین‌نامه‌های متوسطی اعتباراتی را تخصیص می‌دهند، اما ما به دنبال این هستیم به جای این کار رتبه‌بندی، اعتباربخشی و استانداردسازی کنیم و بر اساس آن حمایت‌ها را انجام دهیم. یعنی اثربخشی در اینجا شکل می‌گیرد. این موضوع طبیعتاً دشوار است، چرا که هم ادبیات ناکافی را در این زمینه در کشور شاهد هستیم و هم اینکه فعالیت آن از جهت کاری دشوار است و این قطعاً نیاز به توانمندسازی مجریان اصلی دارد.

معاون مطالعات و برنامه‌ریزی راهبردی شورای توسعه فرهنگ قرآنی با اشاره به اینکه برای نادیده گرفتن و به اصطلاح دور زدن اسناد شورای توسعه فرهنگ قرآنی توسط دستگاه‌ها تدابیری در نظر گرفته شده است، گفت: سعی شده است با نظارت‌هایی که در دبیرخانه شورا و در کمیسیون‌ها بر اجرایی سازی سند صورت می‌گیرد، این دور زدن‌ها کم شود. 

سلامت پناه در تکمیل این بخش از صحبت‌های خود به موانع نرم موجود بر سر راه سند اشاره و اظهار کرد: بحث برنامه از جمله موانع نرم سند است، یعنی مدل‌های برنامه‌ریزی و تبدیل کردن راهبردها به برنامه‌های اجرایی. این نیز مقوله مهمی است که نیازمند دانش و تخصص مجریان و نیز نظارت جدی است. به هر حال این سند بنا بر آنچه که در اساس‌نامه صندوق مشارکت توسعه فرهنگ قرآنی آمده است، چه در اهداف تشکیل صندوق و چه در ماده سه که نوع فعالیت صندوق است و چه وظایف هیئت امنای صندوق، همه اِشعار بر این دارد که اعتبارات و منابع مالی ما باید در جهت اجراسازی اسناد مصوب هزینه شود و از این پس باید به صورت جدی به این مقوله الزام داشته باشیم؛ ضمن اینکه باید فعالیت‌ها رصد شود که آیا در چارچوب اسناد هست یا خیر.

وی در ادامه در مورد راهکارهای رفع موانع اجتماعی برای تحقق اهداف سند به لزوم ایجاد یک مطالبه‌گری اجتماعی و مردمی در کشور برای اجراسازی اسناد اشاره کرد و گفت: ایجاد مطالبه اجتماعی یکی از راهکارهای رفع موانع است، نظارت بر سند نیز همانگونه که گفته شد در دو بخش دبیرخانه شورای توسعه - به عنوان ناظر راهبردی - و کمیسیون توسعه فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی - به عنوان ناظر عملیاتی بر اجرای سند – است. برای اجرای اسناد نیازمند به شفاف سازی هستیم که قطعاً رسانه در این زمینه نقش بسیار پررنگی می‌تواند داشته باشد و هم اکنون نیز با شکل‌گیری رسانه‌های اجتماعی در کشور می‌توانیم از فرصت شفاف سازی و نظارت و مطالبه‌گری بر اجرای این اسناد بهره‌مند شویم و آن را قرین اجرا ببینیم.

سلامت‌پناه در ادامه و در پاسخ به این سوال که وزارت ارشاد و معاونت قرآن و عترت آن توان لازم برای اجرای سند را دارد و محتوای سند دست این وزارت را برای اجرای آن باز گذاشته است یا خیر، گفت: در سند و در بخش الزامات اجرایی برای اجرای آن، کمیسیون توسعه فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی موظف شده است شش ماه پس از ابلاغ سند، آئین‌‌نامه اجرایی، شامل شرح وظایف دستگاه‌های اجرایی در ارتباط با سند را تدوین و ارائه کند. کمیسیون همچنین ملزم شده است طی مدت 9 ماه پس از تصویب سند، جزئیات اقدامات ملی را در قالب شناسنامه اقدام ارائه دهد و همچنین معیارها و شاخص‌های فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی هم ابلاغ شود. 

معاون مطالعات و برنامه‌ریزی راهبردی شورای توسعه فرهنگ قرآنی با تأکید بر اینکه در این سند از جهت برنامه‌ریزی شاهد یک برنامه منسجم و در عین حال بدیع هستیم، گفت: باید در مورد این سند گفته شود که برای اولین بار در حوزه فعالیت‌های قرآنی کشور شاهد یک برنامه مشخصی هستیم که سطوح مختلف در آن دیده شده و اجرایی شدن آن کاملاً شفاف مشخص شده است. 

وی با اشاره به اینکه این سند یک برش مهندسی شده از منشور توسعه فرهنگ قرآنی در حوزه تبلیغ و ترویج قرآن کریم است، گفت: بر این اساس فضا کاملاً فراهم است، در وزارت ارشاد و معاونت قرآن و عترت آن به عنوان دبیرخانه کمیسیون – هرچند کار فرادستگاهی است – ظرفیت‌های خوبی برای تحقق اهداف سند وجود دارد. معاونت قرآن و عترت با توجه به این ظرفیت‌ها قابلیت تحقق دارد و اگر هم مشکلاتی در حوزه نیروی انسانی وجود داشته باشد قطعاً این معاونت برنامه‌هایی برای توانمندسازی نیروی انسانی برای اجرای آن خواهد داشت. اگر هم در بحث مالی و اعتباری مشکلاتی وجود داشته باشد با توجه به قول‌های وزیر ارشاد و معاون قرآن و عترت، فضای خوبی برای اجرای سند وجود دارد. 

سلامت‌پناه در پایان خاطرنشان کرد: بعد از همه این مسائل و مصائبی که برای تدوین سند تا رسیدن آن به این نقطه داشته‌ایم، در حال حاضر در یک موقعیت بسیار منحصر چه از جهت تأمین اعتبارات و چه از جهت بهره‌مندی از نیروهای توانمند برای اجراسازی سند، قرار گرفته‌ایم. در نتیجه باید این مطالبه‌گری در بدنه اجتماعی ایجاد شود تا این سند راهبر و مهندسی کننده همه فعالیت‌های قرآنی حوزه تبلیغ و ترویج قرآن، در نهایت به افق خود در سال 1404 دست یابد.