در جستجوی یک کلمه یا یک قصه بیشتر ...

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خوزستان، حضرت فاطمه معصومه(س)، از بانوان والامقام خاندان پیامبر(ص) است. مرقد مطهر ایشان از گذشته ملجأ شیفتگان اهل بیت(ع) و سالکان طریق حقیقت بوده است. سالروز میلاد این بانوی بزرگوار در کشور ما آغازگر دهه کرامت و روز دختر نامیده است. اهمیت چنین روزی و شأن والای حضرت و احترام خاصی که ائمه(ع) و علمای بزرگ جهان اسلام برای ایشان قائل هستند، هر علاقه مندی را به سمت دانستن بیشتر از زندگی و منش خواهر امام علی بن موسی الرضا(ع) می‌کشاند.

یکی از واقعیت‌های ناگوار درباره زندگی این بانوی بزرگ شیعه، شناخت محدود و بسیار اندکی است که از زندگی و شخصیت ایشان داریم؛ مروری بر آثاری که در این باره نوشته شده است نشان می‌دهد صفحات کتب تاریخ به جز مطالبی کلی از زندگی حضرت و بیان رویدادهای بزرگ در آن دوران، سخن زیادی درباره ایشان به ما نگفته است.

در ادامه این مطلب، برخی از کتاب‌هایی که درباره حضرت فاطمه معصومه(س) نوشته شده و در دسترس ما قرار دارند، معرفی می‌کنیم و به آنچه درباره زندگی و سیره حضرت در اختیار ما می‌گذارند، می‌پردازیم.

یکی از این آثار کتاب «الفاطمه المعصومه(س)» نوشته محمد علی معلم و به زبان عربی است. نگاهی به زندگی امام موسی کاظم(ع) و جایگاه بانو تکتم مادر حضرت معصومه(س) 50 صفحه نخست این کتاب را تشکیل می‌دهد.

نویسنده در بخش ولادت حضرت معصومه(س) با اشاره به اختلاف نظر موجود در این زمینه، به دشواری پرداختن به تاریخ این دوره اشاره دارد و در توضیح آن می‌نویسد: «شرایطی که اهل بیت(ع) را در این دوران در برمی‌گرفت بسیار دشوار بود؛ به گونه ای که ثبت ولادت‌ها و تاریخ آن یا ذکر آنچه مربوط به این دوره است از دید مورخان و راویان پنهان ماند. سلطه حکومت بنی عباس نسبت به اهل بیت(ع) بسیار شدید و سختگیرانه بود به گونه‌ای که راویان و مورخان در این دوره از ترس جانشان به اهل بیت(ع) نزدیک نمی‌شدند. حقایق و واقعیت‌های زیادی از دید ما پنهان ماند و بسیاری نیز به فراموشی سپرده شد».

ابهامات در تاریخ زندگی حضرت معصومه(س) از تاریخ ولادت ایشان آغاز می‌شود که بین سه قول سال 183 هجری قمری، سال 179 و سال 173 هجری قمری ذکر شده است و هیچ یک با یقین همراه نیست. این کتاب با بررسی‌ها و استدلال‌هایی سال 173 هجری قمری را به عنوان میلاد حضرت می‌پذیرد و با توجه به تاریخ شهادت امام موسی کاظم(ع) در تاریخ 183 هجری قمری می‌نویسد: حضرت معصومه چشمش را در روزگار رنج پدر به دنیا باز کرد و زندگی او با اندوه رنج همراه بود. او شش ساله بود که پدرش را دستگیر و به زندان فرستادند. پس از آن نزد بردارش امام رضا(ع) پرورش یافت و از او علم و حکمت آموخت.

در ادامه به القاب حضرت معصومه پرداخته شده است. به گفته نویسنده نام معصومه به حضرت براساس سخنی از برادرشان امام رضا(ع) است که فرمود: من زار المعصومه بقم کمن زارنی.

بیست سال زندگی در کنار علی بن موسی الرضا(ع)، ذکر روایت پاسخ دادن به مسائل جمعی از شیعیان حضرت موسی بن جعفر(ع)، آشنایی حضرت به علم روایت و حدیث، دیگر عناوین کتاب است. مؤلف در بیان جایگاه اجتماعی حضرت فاطمه معصومه(س) به نقل روایاتی از سه امام معصوم درباره جایگاه و فضلیت زیارت حضرت معصومه(س) می پردازد و مقام ایشان را نزد امامان روشن می سازد.

عدم ازدواج حضرت معصومه(س)، بررسی فضای حاکم بر جامعه شیعی، سلطه و فضای رعب و وحشت دستگاه عباسی، بیان مفصل وضیعت دشوار بنی هاشم از از تبعید و قتل و اسارت و کشتار توسط بنی عباس، ذکر ماجرای زندان‌های مخوف منصور و ... در ادامه کتاب مورد بحث قرار گرفته است.

نویسنده در ذیل عنوان رنج وداع با بردار در سال 200 هجری می‌نویسد:

«قلب حضرت فاطمه معصومه از درد و رنج دوری فشرده شد و از خلال اتفاقات دانست برادش برنمی‌گردد. او از کسانی بود که پشت سر برادر گریست. امام رضا(ع) صدای گریه‌های او را شنید و چه بسا که رنج‌ها و دردهایی که بعد از برادر برسرشان می‌آمد می‌دید از همین رو به وداع برادر اکتفا نکرد و چنانکه یکی از استادانم گفت جایی خوانده یا شنیده که وقتی کاروان امام رضا(ع) حرکت کرد، حضرت فاطمه معصومه(س) به بالای پشت بام رفت و به دور شدن برادر نگاه می‌کرد، آنقدر ایستاد تا از جلوی چشمش محو شد».

تحمل یک سال دوری برادر، نامه نگاری امام رضا(ع) برای خواهرش جهت حرکت به سمت طوس(این موضوع به لحاظ تاریخی ثبت نشده اما محققان اسلامی با استدلال به شأن و مقام حضرت معصومه(س) این موضوع را ذکر کرده‌اند)، همراهی براداران، فرزندان آنها و غلامان با حضرت معصومه(س) در حرکت از مدینه به سمت ایران، همراهی کاروان دیگری از برادران، عموها و عموزادگان، حمله به آنها در نزدیکی‌های شیراز و پخش شایعه درگذشت امام رضا(ع)، متفرق شدن کاروان(که سری از اسرار پراکنده بودن قبور علویان در ایران را روشن می کند)، ادامه حرکت کاروان حضرت معصومه(س) به قم، وقوع حادثه در ساوه، محاصره، قتل افراد کاروان و کشتن هارون برادر امام رضا(ع) در مقابل دیدگان حضرت معصومه(س) اتفاقاتی است که در کتاب به ترتیب ذکر شده آمده است.

مورخان در بیان حال حضرت معصومه در مقابل مناظری که در برابرش رخ داد، به این سخن اکتفا کردند که حضرت بیمار شد و از مسافت باقی مانده تا قم پرس‌ و جو کرد. به ایشان پاسخ داده شد ده فرسخ. پس به یکی از خادمان دستور داد او را به قم برسانند. در قم در منزل موسی بن خزرج اشعری به مدت 17 روز باقی ماند سپس از دنیا رفت. برخی دیگر گفته اند در ساوه به ایشان سم خورانده شد از این رو مدت زیادی زنده نمانده و شهید شدند. البته این موضوع سند تاریخی ندارد. گرچه به گفته مؤلف به دلیل جنایات بنی عباس این موضوع بعید نیست.

در اتفاقی که در ساوه افتاد نیز اختلاف شده است، احتمال حمله عمال مأمون و یا حمله مردم ساوه که در آن زمان از دشمنان اهل بیت(ع) بودند ذکر شده است.

روزهای آخر عمر زندگی حضرت معصومه تلخ و دردناک گذشت. آگاهی حضرت معصومه(س) به سخن جدش امام صادق(ع) که فرمودند: «و إن لنا حرما وهو بلدة قم وستدفن فيها امرأة من أولادي تسمى فاطمة فمن زارها وجبت له الجنة» باعث می‌شود ایشان شهر قم را پس از ناامیدی از رسیدن به طوس انتخاب کنند. وقتی خبر رسیدن ایشان به قم رسید بزرگان قم به استقبال حضرت معصومه(س) آمدند و موسی بن خزرج بن اسعد اشعری زمام شترش را گرفت و او را به منزلش برد.

حضور امام رضا(ع) و امام جواد(ع) برای دفن حضرت معصومه(س)، اختلاف در روز رحلت حضرت معصومه(س)، حرم شریف، زیارت، کرامات حضرت معصومه(س)، حضرت در کلام شعرا عناوین پایانی کتاب است.

یکی دیگر از این آثار، کتاب «گوهر قم» از سید مرتضی سیفی است. این کتاب ترجمه کتاب «فاطمه بنت الامام موسی الکاظم(ع)» اثر محمدهادی امینی است.

آغاز این کتاب، به محدودیت اطلاعات تایخی موجود درباره حضرت معصومه(س) تصریح شده است: «از داستان زندگی آن بانو در کتاب‌های سیره و تاریخ مطالب اندکی وجود دارد که آنها برای محقق و پژوهشگر فایده ای در بر ندارد».

نویسنده پس از بیان انگیزه نگارش، به اختلاف نظر علما در تعداد فرزندان ائمه(ع) و ثبت اطلاعات مربوط به آنها از جمله تاریخ ولادت‌ها می‌پردازد و دو عامل را دلیل اختلاف نظرهای موجود می‌داند که یکی ترس فرزندان ائمه(ع) از جور حاکمان و محرومیت آنها از آزادی‌های معمولی در جامعه و دیگری عدم تلاش و جستجوی مورخان و ناقلان اخبار و حوادث است زیرا آن گونه که شاید و باید به تحقیق و بررسی سرگذشت فرزندان ائمه و لو به اختصار نپرداخته و توجه و عنایت لازم را به آن نداشته‌اند.

وی می‌نویسد: این به جهت ترس از قدرت ستمگر حاکم بود که خود عامل مؤثر در شکستن قلم و تحریف تاریخ به شمار می‌رود. یا به جهت روی گردان بودن مورخان از محبت و دوستی خاندان اهل بیت(ع) و میل و رغبت نداشتن به تحقیق و بررسی سرگذشت ائمه. خلاصه اینکه تاریخ یا تاریخ نگاران درباره ذریه ظاهر به طور کلی انصاف و عدالت را رعایت نکرده‌اند.

در ادامه کتاب سخن درباره حضرت معصومه(س) آغاز می‌شود، برخی روایات نقل شده از حضرت ذکر می‌شود. در ذیل عنوان «فاطمه در جست وجوی برادر» به هجرت تاریخی حضرت معصومه(س) در سال 201 هجری قمری از مدینه به ایران می‌پردازد. نویسنده برخلاف برخی آثار نوشته شده در این حوزه به انگیزه سفر و حمله نیروهای مأمون به کاروان ایشان اشاره نمی‌کند، پس از آن دشواری سفر حضرت و مشقت‌هایی که در طول سفر کشیدند به صورت کلی بیان می‌شود و دلیل رحلت ایشان سختی راه و بیماری ذکر شده است.

مطالب دیگر کتاب: حضرت معصومه(س) پس از رسیدن به ساوه و کشته شدن برادرها و دیگر همراهانش در مسیر، فاصله باقی مانده تا قم را سؤال می‌کنند، ایشان به قم انتقال داده می‌شوند، بزرگان قم و در رأس آنها موسی بن خزرج اشعری به استقبال خواهر امامشان می‌آیند، حضرت در خانه موسی بن خزرج اقامت می‌کند و پس از 17 روز بیماری بی آنکه موفق به دیدار برادر شود از دنیا می‌رود. مقطع دیگر از زندگی حضرت مربوط به روایت خاکسپاری ایشان و حضور معجزه آسای امام علی بن موسی الرضا(ع) و فرزندشان امام جواد(ع) نزد پیکر مطهر حضرت و دفن ایشان.

ادامه کتاب «گوهر قم» درباره تاریخ حرم، زیارت، استحباب زیارت و فضیلت زیارت حضرت است.

«سیده عُش آل محمد(ص)» نام یکی دیگر از آثار درباره حضرت معصومه(س) است که سید ابوالحسن هاشمی آن را به رشته تحریر در آورده است. این کتاب به زبان عربی است و نام آن بر اساس حدیثی از امام موسی کاظم(ع) انتخاب شده است: «قُم عُشُّ آلِ محمّد، ومأوى شيعتهم»(قم آشیانه آل محمد و پناهگاه شیعیان آنها است)

نگارنده پس از اذن گرفتن از ساحت حضرت فاطمه معصومه(س) در نگاشتن اثری در مقام ایشان در مقدمه می‌نویسد: «با تأسف فراوان تاریخ به این بانوی پاک ستم کرد چنانکه به پدرانش و فرزندانشان ستم کرد. از آنها جز (مطالب) اندکی نوشته نشده است. از این رو در کتب جستجو و بحث کردم تا بتوانم کلمه یا قصه‌ای پیدا کنم که معرفت ما را به این بانوی مبارک بیشتر کند و آنچه از معلومات گرد آوردم با وجودی اندکی، این کتاب شد».

این کتاب نسبتا مفصل‌تر از آثار نوشته شده درباه حضرت فاطمه معصومه(س) روایت‌های تاریخی درباره جایگاه مادر حضرت معصومه(س) و معنویت ایشان را ذکر می‌کند و مطلب را درباره مقام والای امام موسی کاظم(ع) ادامه می‌دهد و پس از آن به فرزندان ایشان، القاب حضرت معصومه(س)، دلایل عدم ازواج ایشان و سختی‌هایی که حضرت معصومه(س) با آن مواجه بود می‌پردازد.

در ذیل عنوان سختی‌های زندگی حضرت معصومه(س) به سه رویداد اشاره شده است که اولین آنها از دست دادن پدر است: «در سن شش سالگی بود که هارون پدرش را از مدینه به بغداد منتقل و در آنجا زندانی کرد. پدرش 4 سال از زندانی به زندانی منتقل می‌شد تا اینکه در سن ده سالگی یتیم شد».

حمله فردی به نام جلودی به خانه‌های آل علی بن ابیطالب در مدینه و ترساندن زنان. روایت این اتفاق که حضرت معصومه(س) شاهد آن بود در این کتاب ذکر شده است. هجرت برادر سومین اتفاق دشواری زندگی حضرت معصومه(س) به زعم نویسنده کتاب است.

ذکر حرکت کاروان حضرت معصومه(س) به همراه برادران از طریق ری و ساوه به سمت طوس و اشاره به ملحق شدن کاروان دیگری از برادران حضرت از مسیر شیراز و مقابله کارگزاران مأمون و جلوگیری از ادامه حرکت کاروان، حمله به دو کاروان، پس از آن انتقال حضرت معصومه(س) به قم، بیمار شدن حضرت در اثر مشقات سفر و از دست دادن برادران و یا احتمال مسموم کردن حضرت توسط عمال مأمون نیز در این کتاب ذکر شده است.

بخش پایانی زندگی حضرت معصومه(س) روایت اختلاف میان بزرگان اشعری در دفن حضرت معصومه(س) و آشکار شدن دو سوار ناشناس(که امام رضا(ع)و امام جواد(ع) دانسته شده‌اند) و خاکسپاری حضرت توسط ایشان است.شأن والای شفاعت، احادیث حضرت معصومه(س) و کرامات نقل شده از ایشان دیگر عناوین کتاب «سیده عُش آل محمد(ص)» را تشکیل می‌دهد.

با نگاهی به کتاب‌های نوشته شده درباره این شخصیت بزرگ جهان تشیع، عناوین و موضوعات مشترکی را می‌بینیم که در کتب متأخر نیز به تبع آثار گذشته تکرار شده است.

موضوع فصل دوم زندگی نامه حضرت معصومه(س) از آغاز تا شهادت است. در این فصل مطالب سابق در معرفی والدین حضرت، فراق برادر، هجرت به سمت ایران، بیماری در مسیر و رحلت ذکر شده است.

نویسنده با اشاره به اطلاعات بسیار کم باقی مانده از زندگی حضرت معصومه(س) می‌نویسد: «سيره حضرت معصومه(س) در تاريخ گم شده است، علت آن خفقان شديد آن عصر، و ترس از نگارش زندگى اهل بيت(عليهم السلام) بوده است، در عين حال مى‏توان بعضى از مطالب را از آنچه به جا مانده شرح داد».

کتاب دیگر با نام «عمه سادات؛ زندگی حضرت معصومه(س)» نوشته سیدابوالقاسم حمیدی است. این کتاب نیز فراتر از معلومات آثار قبل نکته جدیدی به دانستنی‌های مخاطب نمی‌افزاید و بیشتر به خلاصه‌ای از کتاب قبلی شبیه است. کتاب با مطالبی درباره تاریخ قم در دوره قبل از اسلام و بعد از اسلام آغاز می‌شود، مهاجرت شیعیان کوفه به قم و تشیع قمی‌ها، احادیث مربوط به قم و اهل آن.

فصل دوم آن درباره پدر بزرگوار، مادر؛ ایمان و ادب و فضل او، پاك‌سرشتی و پرهیزکاری حضرت معصومه(س)، دلایل عدم ازدواج حضرت و جایگاه علمی حضرت(اشاره به روایت پاسخ گویی به سوالات دشوار شیعیان در غیاب پدر و خرسندی امام موسی کاظم(ع) از دانش و معرفت فرزندش) است.

ادامه کتاب مانند دیگر آثار به موضوع زیارت، فضیلت زیارت حضرت معصومه(س)، کرامات ایشان و امامزادگان مدفون در قم می‌پردازد. این کتاب به نقل از شیخ محمّد تقی تستری(شوشتري) در قاموس الرّجال می‌نویسد: در میان فرزندان امام کاظم(ع)با آن همه کثرتشان، بعد از امام رضاعلیه السلام کسی همشأن حضرت معصومه علیها السلام نیست. بی‌گمان این گونه اظهار نظرها و نگرش به شخصیت فاطمه دختر موسی بن جعفر(ع) بر برداشت‌هایی استوار است که از متن و روایات وارده از ائمه اطهار(ع) به دست آمده است، این روایت‌ها، مقام‌هایی را برای فاطمه معصومه(س) برشمرده‌اند، مقامی که نظیر آن را برای دیگر برادران و خواهران وی ذکر نکرده‌اند.

کتاب «حیاه الامام الرضا(ع)» نوشته شيخ باقر شريف القرشی در حقیقت شرح زندگانی امام رضا(ع) است؛ اما در این کتاب به اقتضای حرکت امام رضا(ع) به سمت طوس، از خواهر ایشان نیز یاد شده و مطالب کوتاهی مبنی بر نوشتن نامه امام به حضرت معصومه(س) برای ملحق شدن به ایشان، بیماری در مسیر حرکت و رحلتشان در قم ذکر شده است.

«نگاهی به زندگانی حضرت معصومه(سلام اللّه‏ علیها)» نوشته غلامرضا حیدری ابهری از دیگر آثار در این باره است که به تکرار مطالب بازگفته شده در خصوص حضرت معصومه(س) می‌پردازد. در این کتاب نیز هجرت حضرت معصومه(س) مهم‌ترین رویداد زندگی ایشان است بدون اشاره به وقایع همزمان مثل حمله به کاروان ایشان در ساوه، اشاره به جایگاه حضرت نزد مردم قم و احترام فوق العاده به ایشان به استناد اختصاص باغی در منطقه بابلان برای خاکسپاری ایشان و وقف آن جهت زیارت مطالب دیگر این کتاب است.

«تجلی کوثر در حضرت فاطمه(س)» مجموعه‌ای است که آثار علمی و ادبی همایشی با همین نام را (که در سال 80 برگزار شد) درباره حضرت معصومه(س) در برمی‌گیرد. ارزش این مجموعه به جهت سخنرانی‌ها و مقالاتی است که در آنها محققان افق‌ها و زاویه‌های جدیدی را به زندگی و مقام حضرت معصومه(س) پیش روی خواننده قرار می‌دهد که می‌تواند خلأها و زوایه‌های پنهان تاریخی در زندگی ایشان را جبران کند.

به بیان دیگر، از لحاظ تاریخی دانسته‌های ما درباره حضرت معصومه(س) کم است و چیزی بیشتر از اطلاعات شناسنامه‌ای و اندکی درباره هجرت ایشان به ایران، بیماری‌شان در ساوه، منزل گزیدنشان در خانه موسی بن خزرج اشعری و وفاتشان پس از 17 روز اقامت و تعدادی روایت در دست نیست و در همین مقدار اندک نیز اختلاف‎ بسیار است  .

به اعتقاد وی متناسب با جايگاه یک شخصیت در نظام ولايت، ترس وی از خدا، قرب وی به معصوم(ع) يك مسئوليت تاريخی به وی نهاده می‌شود. به گفته این محقق حضرت معصومه(س) مسئولیت تاریخی بزرگی در ایجاد جامعه شیعی ایفا کرده است و همین تأثیر بزرگ در تاریخ شیعه، مقام علمی و معنوی ویژه ایشان را برای ما آشکار می‌سازد.

به گفته حجت الاسلام و الملسلمین میرباقری، منابع شما هم در اين نگاه(مدل شخصيت شناسی برگرفته از فلسفه تاريخ) پيش از آنكه تاريخ باشد، اول فلسفه تاريخ جديد و سپس منابع معرفتی خواهد بود كه شخصيت و جايگاه آن فرد را نسبت به معصوم يعنی محور عالم بيان می‌كند؛ روايات به شما می‌گويد كه فرد اين شاخصه‌ها را در چه سطحی دارد، پس از آن با تحليل آثار و مطالعه و پيامدهای رفتار آنها يك نظام منسجمی استنباط می‌كنید، اين نظام قابل استناد به اين شخصيت، با اين ظرفيت و با اين نگاه فلسفه تاريخ است.

بر اين اساس هماهنگی فعل حضرت فاطمه معصومه(س) با امام رضا(ع) در هجرت از مدینه رویداد بزرگی است که اتفاقات بزرگی در پی داشت. در ادامه این مطلب، بر اساس روایات وارد شده در فضیلت زیارت حضرت معصومه(س) توجه را به مقام قرب الهی ایشان جلب می‌کند:

نکته دوم اين است كه وقتی مردم را برای درك درجات خود و بهشت به گرد او دعوت می‌كنند و بگويند «من زارها فله الجنه» كسی كه به قرب او نزديك شود به مقامات بالا نزديك می‌شود، آيا اين كمتر از آن است كه يك استاد در يك سير معنوی برای شاگردانش انگشت اشارت گذاشته و می‌گويد به گرد او برويد؟ معصوم عليهم السلام در شأن هدايت خود می گويد به گرد او برويد، و بعد هم می فرمايد: «من زارها عارفاً بحقها» ؛ بنده نديده ام كه اين مطلب در باب غير معصوم آمده باشد، كسی كه به طرف او برود او را از روی شناخت زيارت كند «فله الجنه». آيا اين موضوع را در جای ديگری در مورد غير معصوم داريم؟ و همين تصرفات منشأ آن می شود كه قلوب گرد حضرت معصومه(س) جمع می شوند، يعنی اگر شأن ايشان شأنی نبود كه بتواند سرچشمه معارف و سرچشمه قرب باشد، معنی ندارد كه معصوم عليه السلام افراد را به وی ارجاع دهد، در حالی كه می بينيم معصوم عليه السلام شعيه را در طول تاريخ به ايشان ارجاع داده است. و اين ارجاع يك ارجاع تصادفی نيست منشأ آثار است. همين اشارت‌ها منشأ شكل گيری جامعة شيعی بر محور فاطمه معصومه(س) است.

اين هدايت‌ها، هدايت تصادفی نيست، بلكه هدايتی از موضع اشراف بر تاريخ است. امام صادق عليه السلام، امام جواد عليه السلام و امام رضا عليه السلام در نقش تاريخی خود مردم را به زیارت ایشان هدايت می‌كنند.

اصولاً تجمع حوزه های علميه در اطراف حضرت معصومه عليها السلام يك تجمع تصادفی نيست بلكه تجمع هدايت شده‌ای از طرف معصومين(ع) عليهم السلام است، اين از مراحل تصرفات معصومين در شكل گيری و هدايت جامعه تشيع است.

ادامه دارد ...

یادداشت: کامله بوعذار