غفلت از توجه علمی و آموزش‌های صحیح ترتیل قرآن/ تأثیر شگرف جلسات خانگی

غلامرضا شاه‌میوه، مدرس و داور بین‌المللی قرآن، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) ضمن ارائه تعریفی از ترتیل بیان کرد: در مورد معنای ترتیل، اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد، اولین چالش در تعریف ترتیل این است که آیا این شیوه از تلاوت که در مقابل تحقیق قرار دارد، همان شیوه مورد نظر قرآن است یا خیر? که این مطلب جای بحث دارد، مفهوم کلمه ترتیل که در قرآن آمده، شیوه تلاوت شایسته قرآن است، اما این که در چه قالب صوت و لحنی تجلی یابد متفاوت بوده و اختلاف‌نظرهایی در این زمینه وجود دارد.
وی در ادامه افزود: یک عده می‌گویند اگر در خواندن قرآن، احکام و قواعد وقف و ابتدا و تجوید رعایت شود این همان ترتیل است و اما این که عنصر صوت و لحن هم در اجرای آن دخالت داشته باشد موضوع ثانویه است.
ترتیل؛ تلاوت قرآن با رعایت قواعد تجویدی و صوت و لحن شایسته است
مدرس بین‌المللی قرآن تصریح کرد: وقتی به منابع مختلف در این زمینه مراجعه می‌کنیم، می‌بینیم که حدود 5 نظریه در مورد ترتیل ارائه شده است، فرم‌های مختلفی برای تلاوت قرآن تحت عنوان تدویر و تحدیر و ... تعریف شده که یک عده این موارد را یک شکل از ترتیل واقعی می‌دانند، یک نظریه که اخیرا از اساتید اردنی ارائه شده این است که زمانی ترتیل واقعی محقق می‌شود که صوت و لحن در تلاوت حاکم باشد. بنابر این در تعریف ترتیل باید گفت، هر گونه‌ای از تلاوت قرآن که در آن رعایت احکام تجویدی و قواعد وقف و ابتدایی صورت گیرد و صوت و لحن شایسته‌ای هم داشته باشد ترتیل است.
وی بیان کرد: اما آنچه در عرف وجود دارد، شیوه مرتَّل شناخته می‌شود که مقابل آن مجوَد است، این شیوه‌ای است که بیشتر با تلاوت اولین دوره تلاوت صوتی قرآن توسط محمود خلیل الحصری شناخته شد و بعد افراد دیگری مانند مصطفی اسماعیل و منشاوی و ... دوره‌های بعدی را ضبط کردند و در نهایت یک شیوه‌ای از تلاوت قرآن در جهان رایج شد که سعودی‌ها و کشورهای خلیج فارس هم از آن تبعیت کردند ولی هر کسی با سبک و سیاق خودش این شیوه را دنبال می‌کند.
شاه‌میوه در مورد مؤلفه‌های یک ترتیل استاندارد گفت: در مقاله‌ای که برای نشست تخصصی شورای عالی قرآن آماده کردیم، روی 20 دوره از ترتیل‌های مشهور جهان اسلام کار کردیم، مجموعا این 20 دوره که بررسی شد آماری بدست آمد که این آمار و ارقام می‌تواند مرجعی برای این باشد که شاخص‌های یک ترتیل اصیل را از آن استخراج کنیم.
خالی بودن ترتیل‌های اصیل از تحریرهای بیش از حد
مدرس بین‌المللی قرآن تصریح کرد: برای نمونه، در ترتیل‌های اصیل استفاده از عنصر تحریر را به شکل افراطی نمی‌بینیم، یعنی در بسیاری از ترتیل‌هایی که بررسی کردیم، خصوصا ترتیل‌های قاریان مصری، دیدیم تحریر یا خیلی کم استفاده شده یا اصلا استفاده نشده است، بنابر این می‌توانیم بگوییم که استفاده از عنصر تحریر خیلی اشکالی ندارد اما در حد افراط اگر باشد از حوزه ترتیل اصیل خارج است.
وی در ادامه افزود: در بررسی‌هایی که داشتیم مشخص شد که تمام این ترتیل‌ها به جز یک یا دو مورد در محدوده یک اکتاو یا زیر یک اکتاو، یعنی زیر هشت درجه صوتی بوده‌اند، بنابر این می‌توانیم نتیجه بگیریم که بسیاری از ترتیل‌ها که از سیستم دو اکتاوی استفاده می‌کنند یا قرار، جواب و جواب‌الجواب دارند از حوزه ترتیل اصیل خارج هستند، چون باید یک عرفی انتخاب کنیم و به آن استناد نماییم.
مدرس بین‌المللی قرآن گفت: برای مثال تنوع مقامی به شیوه‌ای که در تلاوت تحقیق وجود دارد در ترتیل نداریم، یعنی به این شیوه که هر ردیفی را در یک مقام بخوانیم و بعد ردیف بعد، در ترتیل این گونه نیست، ترتیل‌ها معمولا از وسط اکتاو شروع می‌شوند و با اشاره به چند درجه بالا و پایین‌تر مورد استفاده قرار می‌گیرند.
شاه‌میوه در مورد وضعیت ترتیل در کشور و فاصله‌ای که با ترتیل اصیل وجود دارد بیان کرد: فرق است بین آنچه که الآن اتفاق افتاده و آنچه که باید اتفاق می‌افتاد، در حال حاضر می‌توانیم بگوییم ترتیل‌هایی که در کشور توسط قراء مختلف شنیده می‌شود دو گونه هستند، یک عده ترتیل واقعی با مکتب اصیل مصری و مکتب اولیه که مستند به منشاوی و عبدالباسط است، دنبال می‌کنند، یک عده هم چیزی را می‌خوانند که در آن از ردیف‌های تحقیق استفاده می‌کنند، اما در قالب ترتیل گونه و با یک سرعت بیشتر، در این روش افراط در تحریرها دیده می‌شود و استفاده از اکتاو دوم بسیار زیاد است.
آموزش ترتیل به صورت علمی و آکادمیک نبوده است
وی در ادامه افزود: بنابر این نمی‌توانیم این ترتیل را اصیل بنامیم اما این که ما چرا به این نتیجه رسیدیم که بعضی از افراد دنبال این شیوه رفته‌اند، علت این بوده که از اول یک کار کلاسیک و علمی در زمینه ترتیل انجام نشده است و کسانی که علاقه‌مند این هنر هستند، بدون شناخت اولیه و دانستن این زیرساختها و مبانی ترتیل، به این کار ورود پیدا کرده‌اند و در نتیجه شاهد یک سبکی از خواندن هستیم که از نظر اصول و قواعد، نمی‌توانیم به آن ترتیل بگوییم.
شاه‌میوه تصریح کرد: هر چه قدر کارگاه‌های بیشتری در خصوص شناساندن مبانی ترتیل اصیل و واقعی داشته باشیم، می‌تواند کمک کند که این سبک در کشور اصلاح شود کما این که در یکی دو سال گذشته نیز با تغییراتی که در آئین‌نامه لحن در رشته ترتیل به وجود آمد و چیزی تحت عنوان رعایت اسلوب ترتیل وارد آئین‌نامه شد شرایط را بهتر کرده است، این اقدام نیز برای آن بود که متسابقان را به این سمت سوق دهد که از قالب ترتیل واقعی خارج نشوند.
مدرس بین‌المللی قرآن بیان کرد: یک سری قَفله‌هایی در سبک تلاوت تحقیق یا تلاوت مجود وجود دارد که اگر بخواهیم از آنها در ترتیل استفاده کنیم، از اسلوب اصیل ترتیل عدول کرده‌ایم اما این نکات را خیلی‌ها نمی‌دانند.
وی در ادامه با تأکید بر برپایی کارگاه‌هایی آموزش تخصصی ترتیل گفت: این نکات را باید در کارگاه‌های متعدد به علاقه‌مندان آموزش دهیم، بنده نیز برای اولین بار اقدام به این کار کرده‌ام و قصد داریم در مردادماه کارگاهی را با حضور حدود 80 نفر از حفاظ و مرتلان و اساتید این حوزه برپا کنیم تا مبانی ترتیل اصیل را با استناد به همان بررسی‌هایی که از 20 دوره ترتیل انجام داده‌ایم را آموزش دهیم.
جلسات خانگی قرآن نیازمند خوراک آموزشی هستند
شاه‌میوه در مورد نقش و اهمیت جلسات سنتی و خانگی قرآن در رسیدن ترتیل به نقطه ایده‌آل بیان کرد:  قطعا زیرساخت آموزش در کشور ما همان جلسات سنتی است، بارها گفته‌ایم و از اول هم روی نقش و اهمیت این جلسات تأکید داشته‌ایم، اما متاسفانه متولی و مرکزی که جلسات را سامان‌دهی کند و خوراک آموزشی مناسب به آنها بدهد وجود ندارد.
وی در ادامه افزود: در این بخش به صورت جزیره‌ای عمل می‌شود و هر استادی به تناسب تجریبات خودش شروع به آموزش یکسری از مطالب می‌کند که بعضا ممکن است صحیح هم نباشد، به نظرم اگر بخواهیم پایه خواندن افراد را در حوزه تحقیق و ترتیل درست کنیم باید نشست‌هایی را با حضور بانیان و اساتیدی که جلسات سنتی را در منازل و مساجد و ... برگزار می‌کنند داشته باشیم و بعد به این‌ها خوراک مناسب از نظر آموزشی بدهیم حتی طرح درسی تدوین کنیم ولی متاسفانه تا الآن این اتفاق نیفتاده است.
شاه‌میوه بیان کرد: در حوزه آموزش ترتیل بین خواهران و برادران نیز اختلاف نظر و روش‌های شدیدی داریم، بیشتر اساتید خانم در جلساتشان در مورد ترتیل چیزهایی می‌گویند که در جلسات آقایان گفته نمی‌شود، در واقع دو نوع گرایش در حال رشد است و حداقل این است که باید طی جلساتی همه اینها هماهنگ شوند، بالاخره یا شیوه‌ای که اساتید ممتاز ارائه می‌کنند صحیح است یا این شیوه‌ای که هر کس برای خودش در پیش گرفته است، لذا باید تکلیف این موضوع نیز روشن شود.
مدرس بین‌المللی قرآن در بخش دیگری از گفت‌وگویش با ایکنا به ترتیل‌های خلیجی اشاره و تصریح کرد: استفاده از کلمه خلیجی، یک عنوان کلی است، این که بگوییم که هر کسی که در حوزه خلیج فارس زندگی می‌کند و ترتیل می‌خواند یا یک دوره ترتیل را منتشر کرده الزاما شیوه او خلیجی است این اشتباه است، خیلی از خلیجی‌ها سبک مصری را دنبال می‌کنند، مثلا مشاری العفاسی با وجود این که کویتی است اما در واقع ایشان شیوه مصری را می‌خواند.
وی در ادامه افزود: اما اگر منظور کسانی باشند که از مقامات و نغمات خلیجی استفاده می‌کنند، باید بگوییم اینها حدود 5 یا 6 نفر بیشتر نبوده‌اند که از اسلوب مقام خلیجی استفاده می‌کنند مانند محمد ایوب، اما در عین حال آنها هم معتقدند این شیوه، شیوه اصیل بوده و مدعی هستند که این نوع تلاوت تلاوت شرعی و مورد پسند رسول خدا(ص) بوده است، و مصری‌ها به نوعی بدعت گذاشته‌اند که البته جای بحث دارد.
شاه‌میوه بیان کرد: به هر حال فعلا نمی‌توانیم شیوه خلیجی را به این معنا تعریف کنیم که هر کسی که در حوزه خلیج فارس قرآن می‌خواند و ترتیل منتشر می‌کند الزاما شیوه خلیجی را دنبال می‌کند، خیر، بسیاری از اینها از مقامات رایج جهان عرب استفاده می‌کنند که در همه سرزمین‌های اسلامی از آنها استفاده می‌شود، همچنین دنبال کنندگان ترتیل‌های خلیجی به این معنا که از نغمات خلیجی استفاده شود نیز کم شده‌اند.
مدرس و داور بین‌المللی قرآن در ادامه با اشاره به نقش رسانه در آموزش ترتیل تصریح کرد: رسانه نقش بسیار زیادی در ترویج فرهنگ قرآنی در معنای عام و هنرهای وابسته به قرآن کریم دارد و در این شکی نیست، ولی این که بعضی وقتها خود همین رسانه هم ممکن است بدآموزی‌هایی داشته باشد و آن هم جزء آسیب‌ها است که باید بررسی شود.
وی در ادامه افزود: در سیمای قرآن و رادیو قرآن بعضا از کارشناسانی استفاده می‌شوند که فرمایشات اینها بیشتر جنبه تجربی و شخصی دارد تا استناد علمی و لذا گاهی نظریه پردازی‌هایی می‌کنند که وقتی بررسی می‌کنیم، می‌بینیم در منابع علمی ما وجود ندارد، اما به راحتی این نظرات را به عنوان کارشناس مطرح می‌کنند و مردمی که مخاطب هستند نیز این قوه تشخیص و تمییز افکار علمی خوب و بد را ندارند و دربسته می‌پذیرند، بنابراین این گونه فعالیت‌های رسانه‌ها، می‌توانند مفید یا مضر باشند.
استفاده از ظرفیت رادیو ترتیل برای آموزش ترتیل
شاه‌میوه با اشاره و تمجید از رادیو ترتیل تصریح کرد: وجود این شبکه رادیویی به نام رادیو ترتیل را در حوزه ترویج ترتیل، مفید می‌دانم، البته به شرط این که هم در انتخاب ترتیل‌ها حساب شده عمل شود و هم در انتخاب کارشناسانی که در حوزه ترتیل صحبت می‌کنند و نظراتی می‌دهند، اگر این دو شرط رعایت شود رادیو ترتیل یک حرکت مبارکی است که می‌تواند با توجه به این که گرایشات مردم ما نسبت به جزء‌خوانی در ماه مبارک زیاد شده بسیار مفید واقع شود.
وی در مورد بومی‌سازی ترتیل در کشور نیز بیان کرد: وقتی می‌گوییم صاحب سبک در ترتیل یا تحقیق مفهومش این است که باید از حوزه نغمات اصیل موجود پا را فراتر بگذاریم و از الحان فارسی استفاده کنیم، در اینجا اولین چالش این است که خیلی‌ها این کار را قبول ندارند، چنان که در مورد تلاوت قرآن با الحان عرب روایت داریم لذا استفاده از ردیف‌های ایرانی شاید مورد پسند خیلی‌ها نباشد و انطباق این گونه مقامات با ساختار لفظی آیات برای خیلی‌ها مشکل باشد یعنی مجبور شوند از حوزه احکام پا را فراتر بگذارند.
شاه‌میوه در ادامه افزود: بنابراین اگر به این مفهوم باشد که از نغمات ایرانی استفاده کنیم، فعلا با آن نه موافقم و نه فکر می‌کنم که امکانش در حال حاضر وجود داشته باشد، بعضی از اوقات مثلا در مقام حجاز گوشه‌هایی وجود دارد که با موسیقی ایرانی و عرب اشتراک دارد و با طعم ایرانی اجرا می‌شود، این بر می‌گردد به اشتراکاتی که در حوزه موسیقی و مقامات داریم اما اگر بخواهیم نگاه ایرانی صرف داشته باشد بعید است که فعلا به آن برسیم اما در عین حال اگر سبک ایرانی به این معنا که ترتیل‌هایی تولید کنیم که یک سری از رویکردهایی که در تلاوت‌های ترتیل قبلی از مصری‌ها یا خلیجی‌ها وجود نداشته و به آن توجه کنیم خوب است.
وی تصریح کرد: مثلا بحث القاء معانی یا بحث تاکیداتی که در کلمات و عبارت‌ها و جملات است اینها می‌تواند سبکی را با استفاده از همان الحان عربی مطرح کند اما با تدبیر و ‌تفکر ایرانی، اگر به این شکل باشد با آن موافقم، و به این معنا سبک ایرانی را می‌توانیم داشته باشیم که کمی متفاوت باشد و در عین حال توجهش به القاء معنا و مفاهیم در حوزه ترتیل نیز بیشتر شود.