آنچه تاریخ از حضرت معصومه(س) به ما گفت/ یک گام پیش‌تر از تاریخ
گروه معارف: گزارشات تاریخ از زندگی حضرت فاطمه معصومه(س) برای ما بسیار اندک است؛ اما با وجود این منابع اندک روش‌هایی برای کاوش بیشتر در زندگی و شناخت منزلت این بانوی بزرگ وجود دارد که برای علاقه‌مندان حضرتش راهگشا است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خوزستان، دهه کرامت که سالروز ولادت حضرت فاطمه معصومه(س) و میلاد حضرت علی‌بن موسی‌الرضا(ع) را در برمی‌گیرد، فضای بسیار خوبی برای سخن گفتن از اهل‌بیت(ع) به ویژه این دو فرزند بزرگوار حضرت موسی بن جعفر(ع) است. یکی از این فضاهای خوب فرصتی است که برای مرور دانسته‌های خود از اهل‌بیت(ع) و زندگی آنها دست می‌دهد؛ موضوع این نوشتار، مروری بر داشته‌های ما از زندگی و شخصیت بانوی بزرگ جهان اسلام حضرت فاطمه دختر امام موسی بن جعفر(ع) است.
آثار متعددی با محوریت حضرت معصومه(س) در سال‌های گذشته نوشته و به چاپ رسیده‌اند، تعدادی از این آثار در مطلبی که با نام «در جستجوی یک کلمه یا یک قصه بیشتر ...» همزمان با سالروز ولادت این بانوی اهل بیت(ع) منتشر شد، مرور شد.
به طور کلی وقتی سخن از حضرت فاطمه معصومه(س) می‌شود، گزارش‌های تاریخی انگشت‌شماری را درباره ایشان می‌بینیم و در آثاری که درباره این شخصیت بزرگ اسلام و تشیع نوشته شده تکرار همین گزارشات را مشاهده می‌کنیم.
به جز اطلاعات شناسنامه‌ای؛ سالروز ولادت و وفات، سن و معرفی جایگاه پدر و مادر این بانوی بزرگ، تاریخ چند مقطع محدود از زندگی ایشان برای ما روایت کرده که برای به تصویر کشیدن سیره ایشان و به دست دادن الگویی آنچنان که نیاز دختران امروز جامعه را تأمین کند(چراکه سالروز ولادت ایشان روز دختر نامیده شده است) کافی نیست.
مرور آثاری که درباره حضرت فاطمه معصومه(س) نوشته شده و در دسترس عموم قرار دارد، درباره زندگی این بانوی اهل بیت(ع) چند تصویر و گزارش محدود از مقاطع مختلف زندگی ایشان در اختیار ما قرار می‌دهد؛ همچون این موارد «حضرت فاطمه معصومه(س) فرزند امام موسی کاظم(ع) و حضرت تُکتم و خواهر امام رضا(ع) است. ایشان 6 ساله بودند که پدرشان به دست هارون الرشید(خلیفه وقت عباسی) دستگیر و به زندان می‌افتد، پس از آن، حضرت معصومه(س) زیر سایه برادرشان و تحت تعلیم ایشان قرار می‌گیرند.»
در بیشتر آثار ذکر شده است که حضرت معصومه(س) در سن 9 سالگی در غیاب پدر به سؤالات شیعیان پدرش پاسخ می‌گوید و پس از آگاه شدن حضرت موسی کاظم(ع) از این اتفاق، با دیدن پاسخ‌های دخترش اظهار رضایت و خرسندی می‌کند و سه بار می‌گوید: «پدرش به فدایش.»
پیش از ولادت امام موسی کاظم(ع) حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده که فرمودند: «ستدفن فیها امرأه من ولدی»(بانویی از فرزندان من در قم دفن می‌شود) به گفته محققان چنین سخنی درباره غیر معصوم به جز ایشان گفته نشده است.
گزارش دیگری که تاریخ از ایشان برای ما ـ گرچه به اختصار ـ می‌گوید، هجرت برادرشان امام رضا(ع) به دستور مأمون به توس و رنج حضرت معصومه(س) از دوری برادر است. پس از آن مهمترین اتفاق زندگی حضرت فاطمه معصومه(س) هجرت به ایران برای دیدار برادر است.
منابع تاریخی در انگیزه اولیه سفر ایشان که آیا به اذن امام معصوم بوده یا خیر و یا هدف اصلی ایشان از این سفر، سخنی نگفته است؛ اما محققان بر اساس مبانی مورد پذیرش سیره خاندان اهل بیت(ع) حرکت ایشان به سمت ایران را به اذن حضرت رضا(ع) و حرکتی آگاهانه برای ترویج اسلام و مکتب اهل بیت(ع) عنوان کردهاند.
مقطع دیگر زندگی حضرت معصومه(س) که در بیشتر آثار مربوط به زندگی این حضرت به رشته تحریر در آمده، هجوم به کاروان ایشان در ساوه و کشته شدن برادران حضرت توسط گروهی از دشمنان اهل‌بیت(ع) یا نیروهای مأمون و بیمار شدن حضرت در ادامه سفر است. برخی کتاب‌های زندگینامه حضرت معصومه(س) صرفا به ذکر بیمار شدن ایشان در اثر مسیر طولانی اکتفا کرده و به هجوم به کاروان ایشان اشاره‌ای نکرده‌اند. برخی کتاب‌ها در این بین، کامل‌تر از دیگر آثار به حرکت دو کاروان از فرزندان حضرت موسی‌بن جعفر(ع) و برادران و شیعیان امام رضا(ع) از دو مسیر به سمت توس اشاره کرده و به اتفاقات ناگواری که در مسیر با آن مواجه می‌شوند نیز پرداخته‌اند؛ از جمله کتاب «سیدة عش آل محمد» نوشته سید ابوالحسن هاشمی.
گزارش تاریخی دیگر از زندگی حضرت معصومه(س) که در آثار مربوط به زندگی ایشان مشترکا بیان شد است، تغییر مسیر حرکت حضرت معصومه(س) به سمت قم است که بر اساس روایت معروف پرسش حضرت معصومه(س) از فاصله باقی مانده تا قم و انتقال ایشان به این شهر نقل شده است. در کتاب «تاریخ قم» نوشته محمد بن حسن که می‌توان آن را منبع تاریخی آثار نوشته شده درباره حضرت دانست، روایت دیگری در این کتاب یاد شده که بزرگان قم وقتی شنیدند دختر حضرت موسی بن جعفر(ع) در مسیر قم است، به استقبال ایشان رفته و ایشان را به قم دعوت کردهاند.
روایت پایانی درباره زندگی این بانوی اسلام، اقامت 17 روزه در منزل یکی از بزرگان قم به نام «موسی بن خزرج اشعری» و رحلت در روز 12 ربیع الثانی سال 201 هجری است. آثار مربوطه در پایان، داستان اختلاف خاندان آل سعد را در خاکسپاری ایشان و دفن حضرت توسط دو ناشناس که امام رضا(ع) و فرزندشان امام جواد(ع) دانسته شده‌اند، ذکر کردهاند.
نکته مهم دیگر در زندگی حضرت معصومه(س) سخنان و اصطلاحا روایاتی است که از ایشان باقی مانده و موضوع همه آنها امامت است؛ در فضای آن دوره و ظلم و ستمی که به اهل بیت(ع) می‌شد، حق غصب شده ائمه(ع) با این احادیث به جامعه غفلت زده یادآوری می‌شد و این بیانات نشانگر اهتمام حضرت معصومه(س) نسبت به انحراف جامعه از مسیر اهل‌بیت(ع) و تلاش برای بازگرداندن آن در مسیری است که حضرت رسول الله(ص) به فرمان خدا برای جامعه ترسیم کرده بود.
این همه آن چیزی است که آثار نوشته شده درباره حضرت معصومه(س) بر اساس گزارشات تاریخی باقی مانده از زندگی ایشان برای ما نوشته‌اند. غالب کتاب‌های نوشته شده درباره حضرت معصومه(س) با ذکر فضیلت زیارت حضرت از زبان ائمه(ع)، روایات نقل شده از ایشان و کرامات این بانوی بزرگ تشیع، سطرها و صفحات تاریخی اندک باقی مانده از زندگی حضرت را جبران کردهاند.
همانطور که در مقدمه غالب آثار نوشته شده حول شخصیت حضرت معصومه(س) می‌خوانیم یکی از ابعاد ستمگری دشمنان اهل بیت(ع) به ایشان به ویژه از دوره امام موسی‌بن جعفر(ع) به بعد، تلاش برای محدود کردن آنها، دور کردن جامعه از شناخت صحیح آنها و در نتیجه فقر منابع تاریخی ما از مقاطع مختلف زندگی درخشان این بزرگان است.
با وجود این خلأهای فراوان تاریخی نکاتی در زندگی ائمه(ع) و خاندان مطهر آنها از جمله حضرت فاطمه معصومه(س) وجود دارد که می‌تواند برای ما و به خصوص اهل تحقیق در شناخت این بانوی بزرگ نشانه باشد.
برخی آثار نوشته شده درباره حضرت معصومه(س) با توجه به فقر منابع تاریخی، روش و زاویه جدیدی را در نگاه به سیره ایشان مطرح کردهاند که می‌تواند در شناخت منزلت آنها بسیار راهگشا باشد، این روش براساس شعاع اثرگذاری معصوم(ع) در تاریخ و هدایت انسان‌ها در ذیل شخصیت ایشان، مقام وی را برای ما تبیین می‌کند.
این نگاهی است که به طور مثال در برخی از مقالات مجموعه «تجلی کوثر در حضرت فاطمه معصومه(س)» مطرح شده است. در این مجموعه شخصیت شناسی برگرفته از فلسفه تاریخ به عنوان راهکاری برای بررسی شخصیت حضرت معصومه(س) معرفی می‌شود.
حرکت حضرت معصومه(س) به سمت ایران، مکمل هجرت امام رضا(ع) به ایران تلقی می‌شود
براساس این روش، تاریخ منبع کوچکی برای شناخت حضرت معصومه(س) است و شخصیتی مانند حضرت معصومه(س) باید براساس فلسفه تکامل تاریخ به سمت قرب الهی مورد توجه قرار می‌گیرد. براساس این نگاه و توجه به روایاتی از سه امام معصوم که شیعیان را به زیارت حضرت معصومه(س) و شناخت ایشان ارجاع می‌دهند، حرکت حضرت معصومه(س) به سمت ایران و قم، حرکتی آگاهانه با یک برنامه ریزی دقیق تاریخی و مکمل هجرت امام رضا(ع) به ایران تلقی می‌شود.
جابجایی در قطب معنویت
در این مجموعه می‌خوانیم: «حركت ايشان را بايد يك حركت آگاهانه از سر يك بصيرت و احتمالاً با يك برنامه ريزی دقيق تاريخی دانست. گر چه اين كار براي ايشان سخت و سنگين است ولي اين كار را كردند و با آمدن خودشان، يك جابجايي در قطب معنويت ايجاد كرده‌اند. آمدن ايشان به قم منشاء پيدايش خيرات عظيمي در عالم بوده است؛ يعني دقيقاً همان چيزي كه در مورد امام رضا(ع) نمونه بسيار روشن آن را سراغ داريم كه با آمدن حضرت به ايران يك جابجايي در جغرافياي عالم اسلام به وجود آمده و تشيع به ايران منتقل شد و محور پيدا كرد و از اينجا هم به دنيا منتشر شده است, حضور حضرت معصومه(س) هم در قم تحولات عظيمي را با خود به همراه آورد و حضرت در حركت خود همه اين عواقب را مي‌ديدند».
این روشی است که به زعم این نگاه زمانی که نسبت به شخصی در متون استنادات قوی وجود ندارد، از طريق تأثیرگذاری او بر حوادث تاریخ مي توانيم جايگاه آن شخصيت را بشناسيم.
بر اساس این نگاه، راه برای شناخت بیشتر حضرت فاطمه معصومه(س) به روی شیفتگان حضرتش گشوده است و این راه از مسیر تأمل در هماهنگی فعل ایشان با ائمه(ع) به ویژه امام رضا(ع) و تأثیرگذاری ایشان در هدایت انسان‌ها و زمینه سازی برای قرب الهی می‌گذرد.
گذشته از این، به تصویر کشیدن برخی مقاطع زندگی حضرت معصومه(س) در قالب‌های هنری هم امری غیر ممکن نیست و برخی رویدادها در زندگی ایشان قابلیت به تصویر کشیدن در این قالب‌ها را که امروز حرف اول را در انتقال پیام و مفاهیم به جامعه می‌زنند، را دارد و این امری است که علاقه مندی به اهل بیت(ع) و اهتمام به راه ایشان، آن را ممکن می‌سازد.
منابع:
تاریخ قم، محمد بن حسن قمی. اعیان الشیعه، سید محسن امین عاملی. تاریخ تشیع در ایران رسول جعفریان. «الفاطمه المعصومه(س)» محمد علی معلم. «گوهر قم» سید مرتضی سیفی. «سیده عُش آل محمد(ص)» سید ابوالحسن هاشمی. «حضرت معصومه سلام الله علیها فاطمه دوم» محمد محمدي اشتهاردی.«عمه سادات؛ زندگی حضرت معصومه(س)» نوشته سیدابوالقاسم حمیدی. «حیاه الامام الرضا(ع)» شيخ باقر شريف القرشی. «نگاهی به زندگانی حضرت معصومه(سلام اللّه علیها)» غلامرضا حیدری ابهری.«تجلی کوثر در حضرت فاطمه معصومه(س)». بانوی ملکوت آیت‌الله کریمی جهرمی.
یادداشت: کامله بوعذار
