از قرائت تحقیق صوفیانه تا تلاوت قرآن نبوی

مهدی دغاغله، مدرس و داور مسابقات بین‌المللی قرآن در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) به ارائه تعریفی از ترتیل پرداخت و بیان کرد: هر واژه‌ای را می‌توان از دو بُعد لغوی و اصطلاحی تعریف کرد، کلمه ترتیل در قرآن و در آیه 4 سوره مزمل «رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا» با آنچه که بین مردم رواج پیدا کرده کاملا متفاوت است.
وی در ادامه افزود: آنچه که در کتب تفسیر در مورد معنای ترتیل ذیل این آیه گفته‌اند بدین صورت است که ترتیل را شفافیت در اداء و حسن اجرا معرفی نموده‌اند که البته خود این تعریف نیز برگرفته از کلام امام علی(ع) است که فرمود: «الترتیل هو الایضاح»، لذا ترتیل به معنای شفافیت و تلاوت همراه با وضوح است.
دغاغله تصریح کرد: علاوه بر این، شفافیت و وضوح در تلاوت باید با رعایت دقیق حسن اداء حروف و وقف و ابتدا باشد، البته برخی‌ها هم قید تأمل، تأنی و تدبر را اضافه کرده‌اند به این معنا که ترتیل خوب فقط خوب خواندن نیست، بلکه باید به معانی نیز توجه شود.
وی بیان کرد: اما اصطلاحی که بین مردم از ترتیل مرسوم شده، مؤلفه‌های دیگری دارد که سرعت، مهم‌ترین فاکتور در تعریف آن محسوب می‌شود، در واقع با توجه به ساعت، اگر یک جزء در مدت زمان یک ساعت تلاوت شود یعنی سرعت و شیوه این تلاوت طوری بوده که اصطلاحا به آن ترتیل می‌گویند.
این مدرس قرآن اشاره‌ای به سبک تلاوت تحقیق نیز داشت و در این زمینه تصریح کرد: تلاوت قرآن به شیوه تحقیق، نهایتا از حدود 700 سال قبل شروع شده و در واقع شیوه تلاوت ترتیل در مقایسه با آن از اصالت بیشتری برخوردار است، این که تصور شود پیامبر(ص) و اصحاب ایشان قرآن را به شیوه‌ شحات یا مصطفی اسماعیل و ... تلاوت می‌کردند، بسیار بعید است.
دغاغله گفت: تلاوت قرآن به سبک تحقیق و با این حالت موسیقایی و این غلظت و کشش در عصر فاطمی در مصر نشأت گرفته که همزمان با یک سری اذکار و ابتهالات و گرایش‌های صوفیانه نیز همراه شد و به این شکل درآمد، اما تلاوت قرآن به سبک ترتیل سابقه‌‌ و اصالتی بیش از این دارد و صحابه پیامبر(ص) نیز به این شیوه تلاوت می‌کردند.
وی به ارائه توضیحات بیشتری از سبک تحقیق پرداخت و در ادامه افزود: برای تحقیق در کتاب النشر ابن جزری، تعریفی به این صورت ارائه شده که تحقیق یعنی تلاوت قرآن همراه با کشش مَدها یا تلاوتی که حداکثر مَد در آن وجود دارد و اگر این مدها کشیده نشوند به آن تلاوت تحقیق اطلاق نخواهد شد و ممکن است نام دیگری مانند ترتیل و ... بر آن اطلاق شود که البته در این جا دیگر بحث سرعت مطرح نیست، بلکه معیار، کشش مَدها هستند، همچنین تلاوتی که هنرمندی‌های صوت و لحنی بیشتری داشته باشد نیز تحقیق اطلاق کرده‌اند.
دغاغله با بازگشت به موضوع ترتیل بیان کرد: اما آن ترتیلی که مَد نظر قرآن است در واقع سبکی از خواندن محسوب می‌شود که سرعت در آن دخالتی ندارد و هم می‌توان آن را با سرعت بالا خواند و هم می‌توان از سرعت پایین استفاده نمود و به عبارت دیگر اصطلاح ترتیل در قرآن به معنای عام بوده که شامل انواع روش‌های تلاوت قرآن مانند تحقیق و ... می‌شود و در واقع در این سبک، اداء الحروف و وقف و ابتدا و توجه به معانی مورد تأکید است، اما سرعت آن مهم نیست.
طنین و نقش آن در ترتیل زیبا
این مدرس قرآن در ادامه به برخی از مؤلفه‌های یک ترتیل استاندارد اشاره کرد و گفت: یکی از مباحث مهم توجه به صوت بوده که خود صوت نیز شامل یک سری آیتم‌ها مانند انعطاف، شدت، ارتفاع و طنین و ... است، در واقع قضیه صوت در ترتیل با تحقیق، تفاوت‌هایی دارد به این صورت که در ترتیل بیش از هر چیزی طنین صدا مهم است و با آن کار داریم، به یک معنا ترتیلی زیبا است که طنین صوت مرتل خوب باشد، همچنین در ترتیل استفاده از تحریرهای زیاد هم لازم نیست.
دغاغله با اشاره به مؤلفه‌ای دیگر تصریح کرد: یکی دیگر از ویژگی‌های ترتیل استاندارد، اجتناب از برخی مؤلفه‌های صوتی مانند ارتفاع است، در ترتیل نیازی به فریاد زدن احساس نمی‌شود و قاری هر چقدر با طمأنینه و تأنی و با صدای متوسط قرآن بخواند بهتر است، با توجه به این که در ترتیل آیات زیادی تلاوت می‌شود، لذا اگر قاری در پرده‌های بالای صوتی تلاوت کند موجب خستگی خود و مستمع خواهد شد.
لزوم بهره‌گیری از الحان متعارف در ترتیل
وی در ادامه افزود: یکی دیگر از مؤلفه‌های ترتیل استاندارد استفاده از الحان متعارف است که بین عامه مسلمانان و یا حداقل بسیاری از آنها شناخته شده باشد نه این که برای مردم جدید و غیر متعارف محسوب شود، فرضا یک نفر تلاوت ترتیل یک قاری اهل موریتانی را شنیده و می‌خواهد در ایران هم همان را بخواند، طبیعتاً ذهن مردم در آن کشور با این الحان آشنا است، اما دلیلی ندارد که در ایران هم از آن استفاده شود.
صدا و سیما یکی از عوامل رشد ترتیل
این مدرس قرآن در مورد وضعیت پرداختن ترتیل در کشورمان تصریح کرد: در کشور ما به مقوله ترتیل چند سالی است که پرداخته شده که البته رشد چشم‌گیری هم پیدا کرده است، می‌توان پخش تلاوت روزانه یک جزء قرآن در ماه رمضان از مراکز صدا و سیمای کشور را یکی از عواملی دانست که در رشد ترتیل مؤثر بوده است.
وی در ادامه افزود: قبل از برنامه پخش ترتیل‌ها به صورت زنده از صدا و سیما، بیشتر توجهات معطوف به نغمه‌پردازی و قرائت تحقیق و مسابقات و ... بود، همچنین باید توجه داشت که انس گرفتن با قرآن از طریق ترتیل بهتر صورت می‌گیرد.
دغاغله تصریح کرد: مخالف تلاوت قرآن با شیوه تحقیق نیستم، اما تحقیق چیزی نیست که بتوانیم آن را برای عموم مردم تجویز نماییم، سبک تحقیق یک توانمندی‌‌های ویژه‌ای به لحاظ صوتی و هوش موسیقایی می‌طلبد که تعداد اندکی می‌توانند خودشان را نشان دهند.
فرمان رهبری برای تربیت 10 میلیون حافظ عامل دیگری در رشد ترتیل
وی با اشاره به یکی دیگر از عوامل رشد ترتیل در کشور بیان کرد: بعد از صدا و سیما، دومین عامل پیشرفت ترتیل را می‌‌توان فرمان مقام معظم رهبری در مورد تربیت 10 میلیون حافظ دانست، حافظان قرآن معمولا با شیوه ترتیل به معنای اصطلاحی آن تلاوت می‌کنند در نتیجه هر چقدر حافظان قرآن افزایش یابند در رشد و پیشرفت ترتیل نیز می‌توان اثرات مثبت آن را مشاهده نمود.
جلسات قرآن عامل سوم در بالندگی ترتیل
داور مسابقات بین‌المللی قرآن به جلسات قرآن و نقش آنها در رشد و پیشرفت ترتیل اشاره و تصریح کرد: در این جلسات عمدتا کسانی حاضر می‌شوند که قصد دارند در مسابقات شرکت کنند و می‌خواهند تلاوتشان مورد ارزیابی قرار گیرد و گویا که اکثر جلسات به همین منوال است و به همین دلیل جلسات نیز به این سمت سوق داده می‌شود اما باید توجه داشت که این جلسات بستر خوبی برای رشد ترتیل است و برای نمونه می‌توان فضا را برای ارائه محفوظات یک حافظ فراهم نمود.
وی در پایان تصریح کرد: کار دیگری که می‌توان انجام داد این که در این جلسات یک قاری و یک حافظ به صورت نوبتی به اجرای برنامه بپردازند، در نتیجه در کنار صدا و سیما و فرمان مقام معظم رهبری در مورد تربیت 10 میلیون حافظ قرآن، جلسات سنتی قرآن نیز عامل سوم در رشد و ارتقای ترتیل در کشور ما محسوب می‌شود.
ادامه دارد...