نگاهی به حقوق جانوران در اسلام

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اردبیل، جانوران در زندگی انسان، آثار بی‌شمار و فواید گوناگونی دارند. خدای سبحان با آفرینش جانوران و تسخیر آن‌ها به‌دست انسان‌ها، نعمت‌های فرآوانی نصیب آنان کرده است. قرن‌ها است که بشر در حمل و نقل بار و مسافر و نیز در کشاورزی و آب‌رسانی از حیوانات اَهلی بهره می‌برد. بهره‌مندی از گوشت، پوست، پشم، کرک، مو، شیر، فرآورده‌های لبنی و اجزای بدن جانوران مختلف از سرمایه‌های بزرگ جوامع سنتی و مدرن بوده و هست. انسان در نگهبانی، وقت‌شناسی، دفاع، تفریح و سرگرمی از جانوران بهره برده و هنوز هم از این نعمت‌های الهی گاهی درست و متاسفانه گاهی با شیوه‌های ظالمانه بهره می‌بَرَد. 

بدون حضور جانوران در کره‌ زمین، قطعا زندگی ما انسان‌ها ممکن نخواهد بود. دامداری، پرورش طیور، زنبورداری و ... از راه‌های شناخته شده برای تامین نیازهای زندگی و کسب و کار حلال به‌شمار می‌روند که میلیون‌ها خانواده در جهان از این راه ارتزاق می‌کنند. استفاده از جانوران برای انجام دادن آزمایش‌های علمی در باغ وحش‌ها و مراکز پرورش و نگه‌داری انواع حیوانات اهلی و وحشی، هزاران راز علمی و نیاز اجتماعی را حل کرده است. تحقیقات علمی در نحوه‌ی آفرینش و عملکرد اجزای بدن جانوران، پژوهش درباره‌ی رفتار و روش‌های فعالیت آن‌ها، استفاده از محصولات دامی گوناگون، بهره‌گیری از ماهی‌گیری و آبزیان و انواع ماهی‌ها و جانوران دریایی و استفاده‌های بهداشتی، درمانی، آموزشی و پژوهشی در موسسات و نهادهای جهانی جریان دارد. پرورش کرم ابریشم برای تولید منسوجات، لباس و فرش از کهن‌ترین شیوه‌های فعالیت اقتصادی در جوامع بشری است.

در قرآن کریم، سوره‌هایی از باب عَلَم بالغلبه به‌نام برخی جانوران مانند: بقره، اَنعام، فیل، نَحل، نَمل و عنکبوت وجود دارند که پیوند نزدیک انسان با جانوران را نشان می‌دهد. در فقه اسلامی نیز حقوق و وظایفی برای انسان در تعامل با عموم جانوران(اهلی و غیر اهلی) وجود دارد که حد و مرز رفتارهای مشروع و نامشروع را مشخص و بهره‌گیری‌های حلال و حرام از آن‌ها را نشان می‌دهد. اَحکام رسیدگی به آب، غذا، دارو و درمان و نیازهای حیاتی آن‌ها، ستم نکردن به جانوران، پرداخت زکات چهارپایان سه‌گانه(گاو، گوسفند و شتر)، رو به‌قبله کردن آن‌ها هنگام ذبح و نَحر، گفتن نام خدا و یاد او هنگام ذبح و نَحر و صید حیوانات در بخش‌های مختلف فقه اسلامی بیان شده‌اند و به‌طور کلی، در اَحکام شرعی، اَحکام فرآوانی درباره‌ی رفتار انسان با جانوران وجود دارد. 

دین اسلام بر رفتار نیکو، رفق و مدارا و بهره‌گیری درست از جانوران تاکید داشته و به انسان اجازه نمی‌دهد به‌بهانه‌ی شرافتی که بر سایر موجودات دارد، جایگاه و حقوق این مخلوقات اِلهی را نادیده انگاشته و هرگونه که خواست با آن‌ها برخورد کند و حیات جانور را بازیچه‌ی خود قرار داده و با بدرفتاری و بی‌توجهی به نیازهای حیوان، اَسباب اذیت و آزار آن‌ها را فرآهم سازد. از همین‌رو، مدارا در بهره‌گیری‌های مختلف از جانوران، جزء فرهنگ اسلامی است.

به‌گواهی آیات نورانی قرآن کریم و سخنان پیشوایان معصوم(ع)، جانوران از اِدراک و شعور (البته در سطح خود) بهره‌مند بوده و دارای احساسات و عواطف‌اند و  از همین‌رو، دارای حرمت هستند. آدمیان هم در برابر بهره‌برداری از آن‌ها به رعایت احترام ذاتی و حقّ حیات آن‌ها مکلف‌اند و از سوی پروردگار، حقوقی بر عهده دارند و فقه اسلامی، یک نوع از حقوق واجب بر انسان‌ها را حقوق حیوانات دانسته است. پس در عین‌حال که به نصّ قرآن کریم و روایات، جانوران و به‌ویژه چارپایان برای سوددهی به انسان آفریده شده‌اند، بدان معنا نیست که آن‌ها حقوقی بر انسان‌ها ندارند. تصرف و بهره‌برداری از جانوران نیز بی‌حدّ و حصر نبوده، بلکه ضوابط شرعی و اَخلاقی بسیار دقیقی داشته و قوانین حمایتی و حقوقی که دین اِسلام برای جانوران وضع کرده، اَحکامی شرعی و الزام‌ آورند. 

پیامبر بزرگوار اسلام(ص) چنان به حقوق جانوران حتی حقوق حشرات و سایر موجودات کوچک توجه نموده‌اند که در حدیث جالبی فرموده‌اند: «چون پاسی از شب بگذرد، کم‌تر به‌بیرون بروید، زیرا برای خدا جنبندگانی است که در آن هنگام آن‌ها را در زمین می‌پراکند»(1). هم‌چنین پیامبر اسلام(ص) با این‌که کُشتن زنبور(موذی را برای دفع ضررش) جایز می‌دانست، آتش زدن لانه‌ی آن‌ها را روا نمی‌دانستند(2). بزرگان دینی ما احترام به حیوان را نیز یکی از حقوق آن‌ها می‌دانستند. به‌طور مثال، مردی(با اَسبش) خدمت پیامبر  اسلام(ص) رسید و به آن حضرت سلام کرد. پیامبر اسلام(ص)(به صیغه‌ی جمع) پاسخ دادند: «وَ عَلَیکُمُ‌السَّلام». آن مرد عرض کرد: «ای رسول خدا، من تنها هستم» پیامبر(ص) فرمود: «به‌تو و اسبت سلام کردم»(3). 

بنابراین، پیشوایان دینی ما چنان حرمتی برای جانوران قائل بودند که همانند انسان، به آن‌ها سلام کرده و آن‌ها را مورد تکریم قرار می‌دادند. در کل، دین اسلام، علاوه بر تکریم و احترام جانوران، آزار بدنی و حتی توهین زبانی، فحش و ناسزا و لعن و نفرین جانوران را هم امری بسیار ناپسند دانسته است. چنان‌چه امیرالمومنین امام علی(ع) فرموده‌اند: «به صورت چارپایان نزنید و آن‌ها را نفرین نکنید، زیرا خدا بر نفرین‌کننده‌ی آن‌ها نفرین می‌کند»(4). امام صادق(ع) نیز فرموده‌اند: «نباید به حیوانات دشنام داد»(5).

هم‌چنین پیامبر اسلام(ص) انسان‌ها را از کُشتن هر موجود صاحب روح، جز جانوران موذی(آزار رسان) نهی فرموده‌اند (6). به‌علاوه، در دین اسلام، شکار کردن برخی جانوران در شرایط ویژه مجاز دانسته شده ولی اجازه داده نشده تا بی‌جهت و برای هوس‌رانی یا تفریح، جانداری هدف تیراندازی قرار گیرد، چنان‌چه پیامبر اسلام(ص) نیز فرموده‌اند: «هیچ جانداری را هدف تیراندازی خود قرار ندهید(7)».(8).

استناد به مطالب فوق و دقت در آیات نورانی قرآن کریم و سخنان ائمه‌ی معصومین(ع) ما را بدین نکته رهنمون می‌سازد که جانوران نیز در حدّ خود دارای عواطف، اِحساسات و درک و شعور بوده و امت‌هایی همانند ما انسان‌ها به‌شمار می‌آیند، چنان‌چه خداوند متعال در قرآن کریم نیز فرموده: 

«وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ»«هيچ جنبنده‏‌اي در زمين و هيچ پرنده‏‌اي كه با دو بال خود پرواز مي‌كند نيست، مگر اين‌كه امت‌هایي همانند شما هستند، ما هيچ چيز را در اين كتاب فروگذار نكرديم، سپس همگي به سوي پروردگارشان محشور مي‏گردند»(اَنعام/38).

هم‌چنین قرآن کریم جانوران(و بلکه همه‌ی موجودات را) را اهل ذکر و تسبیح معرفی کرده که هرکدام دارای تسبیح مخصوص خود می‌باشند. به‌طوری که قرآن کریم نیز در مورد پرندگان می‌فرماید:

«أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالطَّيْرُ صَافَّاتٍ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْبِيحَهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ»«آيا نديدي كه براي خدا تسبيح مي‏كنند تمام آنان كه در آسمان‌ها و زمينند و هم‌چنين پرندگان به‌هنگامي كه بر فراز آسمان بال گسترده‏‌اند، هر يك از آن‌ها نماز و تسبيح خود را مي‏داند و خداوند به آن‌چه انجام مي‏دهند عالِم است»(نُور/41).(10).

در مجموع دقت در مطالب فوق ما را بدین نکته رهنمون می‌سازد که که یکی از دلایل مهمی که پیامبر اسلام(ص) و سایر ائمه معصومین(ع) دقت و تاکید فرآوانی به حقوق جانوران و رعایت احترام و تکریم این مخلوقات الهی داشته‌اند، اِلهی بودن این موجودات و اهل ذکر و تسبیح بودن آن‌هاست. بدون شک این مخلوقات از برخی از ما انسان‌ها خداپرست‌تر، خداشناس‌تر و اِلهی‌تر هستند. پس لزوم توجه به زندگی، رفتار، بیولوژی و سایر جنبه‌های زندگی این جانوران دستوری قرآنی بوده و سراسر قرآن کریم با ذکر نام و یاد این موجودات قرین و عجین است. در این میان، اِشارات قرآنی به حقایق علمی بیولوژی این جانوران، موضوعی است که کم‌تر مورد توجه دانشمندان مسلمانان بوده و هنوز حرف‌های زیادی باید در این حوزه بزنیم و هنوز جای کار بسیاری در این بخش داریم. 

یادداشت از: تقی قاسمی خادمی، پژوهشگر مطالعات قرآنی.

منابع:

1) بحارالانوار، جلد 73، صفحه‌ی 263.

2) بحارالانوار، جلد 61، صفحه‌ی 318.

3) النوادر، حسینی راوندی، صفحات 41-42.

4) الفقیه، جلد دوم، صفحه‌ی 287.

5) تهذیب الاحکام، جلد ششم، صفحه‌ی 164.

6) کنزالعمّال، جلد 15، صفحه‌ی 39.

7) الجامع الصغیر، جلد دوم، صفحه‌ی 729.

8) لازم به‌ذکر است که مطالب ارایه شده، از کتاب«مفاتیح‌الحیاه»، اثر ارزشمند آیت‌الله جوادی آملی و همکاران، انتشارات مرکز نشر اِسراء، چاپ 203، بهار 1395 (با اِعمال تغییرات بسیار جزیی) اقتباس شده است.

9) 1394. خبرگزاري بين‌المللي قرآن(ايكنا)،كد يادداشت: ۳۴۶۸۹۶۸ ، به ‌قلم: تقی قاسمی خادمی

10) 1394. خبرگزاري بين‌المللي قرآن(ايكنا)،کديادداشت: 3465202 و «پروازپرندگاندرقرآن». 1394. خبرگزاري بين‌المللي قرآن(ايكنا)،كديادداشت: 3350187، به‌قلم: تقی قاسمی خادمی