راز حضور میلیونی شیعیان در مشاهد شریفه/ تورقی بر «کامل‌الزیارات»
گروه اندیشه: حجت‌الاسلام نوراللهیان ضمن واکاوی مفهوم زیارت با تأکید بر اینکه پشتوانه اعتقادی آیین زیارت، حیّ و زنده دانستن امام معصوم است به تشریح اهمیت کتاب کامل‌الزیارات پرداخت.
موضوع «زیارت» یکی از نقاط اختلافی میان آیین تشیع و فرقه ضاله وهابیت است که در ایام حج و حضور حجاج ایرانی در سرزمین وحی، می‌تواند به یک چالش بدل شود. شاید تمام ابعاد زیارت برای افرادی که در مشاهد شریفه حضور می‌یابند شناخته شده نباشد. به همین منظور بر آن شدیم که حول محور این موضوع، با جمعی از اندیشمندان و پژوهشگران حوزه مذهب تشیع به گفت‌وگو بنشینیم و در باب ابعاد مختلف فرهنگ زیارت و جایگاه آن در تحقق اهداف متعالی دین اسلام بحث کنیم. در همین خصوص گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا نوراللهیان، مشاور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی و پژوهشگر تراث حدیثی شیعی انجام دادیم که مشروح آن از نظر می‌گذرد؛
نوراللهیان در ابتدا به واکاوی مفهوم زیارت پرداخت و اظهار کرد: زیارت در مکتب اهل‌بیت(ع) که از زمان خود نبی مکرم(ص) آغاز شده در واقع به معنای دیدار است و زائر به معنای کسی است که برای یک دیدار مهیا می‌شود. مفهوم دیدار در واژه زیارت این معنای مجازی امروز را ندارد. کلمه دیدار باید معنای واقعی‌تری از این مقوله در ذهن‌ها مجسم کند. در واقع، کسی که مَزور و زیارت‌شونده واقع می‌شود و به زیارت او می‌رویم، باید در نگاه و فرهنگ و مکتبی که تشویق به زیارت می‌کند زنده باشد، حی باشد، بشود با او حرف زد، بشود با او ارتباط برقرار کرد، بشود از او جواب گرفت و مسائلی را با او در میان گذاشت.
وی افزود: از باب مثال در زیارت‌ها به ما گفته‌اند که بگویید: «اجْعَلُونِي مِن هَمِّكُم». به حجاج بقیع که در مدینه هستند می‌گویند که وقتی رفتند پشت دیوارهای بقیع، به آن چهار مزار امام معصوم بگویند مرا از «همّ» خودتان قرار دهید تا مورد نگاه و عنایت شما قرار بگیرم. شما من را در مجموعه خودتان، در فضای کسانی که در مورد آنها چنان نگاه مهربانانه و نگاه پذیرش دارید قرار بدهید. مسلما انسان نمی‌تواند این را با کسی که فوت شده بیان بکند.
استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: پس نگاه مکتبی که به زیارت تشویق می‌کند، زیارت‌شونده را حیّ و حاضر و ناظر می‌داند. در خصوص همین اتفاقی که در راهپیمایی اربعین می‌افتد، اینطور نیست که یک نفر در یک تاریخی در سال 61 هجری در یک بیابانی با یک عده‌ای درگیر شده باشد و ماجرا تمام شده باشد. الآن در روز اربعین یک سیلی از جمعیت به راه می‌افتد که هرچه نگاه می‌کنیم می‌بینیم در آن سیل جمعیت، پیر هست، جوان هست، ویلچری هست، با پای قطع‌شده و عصای زیربغل هست، مادری با فرزندی در بغل هست، عالم هست. مسلما این فضای اینقدر احساسی «بیهوده سخن به این درازا نبود».
وی اضافه کرد: در همین روز 25 ذی‌القعده که روز زیارتی امام رضا(ع) بود، نزدیک به هفتصد، هشتصد هزار نفر از راه نیشابور و قوچان و روستاهای مختلف همینطور در گرمای هوای تیر و مرداد می‌آیند به سوی یک نقطه محوری و مرکزی. این اعتقاد، پشتوانه‌اش حیّ و زنده بودن امام، اشراف او بر قضایا و تصرف کاملی که قدرت خداوند در اختیار او قرار داده است، هست.
حجت‌الاسلام نوراللهیان گفت: از نظر فرقه وهابیت، کسی که فوت شد، دیگر تمام است. همین «بن‌باز» مفتی بزرگ سعودی گفته بود که عصای من از این پیغمبری که در مدینه است کاراتر است و از این پیامبر هیچ‌کاری ساخته نیست! اگر نگاه، این باشد طبیعی است که قبر ائمه هم خراب شود، چنان که این کار را کردند. اگر واقعا امروز دست داعش باز بود با آن عقیده ابن‌تیمیه‌ای و وهابی‌گری غلیظی که دارند شاید امروز از کربلا و نجف هم اثری نمی‌ماند.
وی در ادامه در خصوص آثار زیارت اهل بیت(ع) عنوان کرد: بنابراین ما در فرهنگ زیارت، مسئله مذاکره، مطرح کردن دردهای دل، بازگو کردن و واگویی نیازهای روحی و مسائلی که برای آرامش روح و برای حیات معنوی روح و روان انسان زائر تأثیر قابل توجهی دارد در نظر داریم. در زیارت امام رضا(ع) آمده است: «ما من مهموم الا فرج الله همّه». هیچ‌کس نیست که با غم و اندوه وارد حرم امام رضا(ع) بشود، از یک نکته‌ای دارد رنج می‌برد، یک تهمت ناروا به او زده شده، یک فقر دامن‌‌گیر، یک بیمار آنچنانی دارد، وارد حرم شود مگر اینکه خداوند همّ و نگرانی او را برطرف کند. این آدم می‌بیند وقتی که از حرم می‌آید بیرون چقدر سبک شده است. اینها دیگر حرف‌های بافتنی نیست، یافتنی است. باید انسان‌ها به این نقطه برسند.
پژوهشگر آثار شیعی افزود: باز هم می‌گویم: «بیهوده سخن به این درازا نبود». این همه پیاده و سواره و قطار و هواپیما و ... افراد با وسایل مختلف راه می‌افتادند به یک نقطه مرکزی به عنوان محل زیارت و بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) و هر یک از ائمه. در زیارت ما داریم با یک انسانی که ارتباط آسمانی دارد و خداوند متعال هم قدرت تصرف در کار ما را به او داده است ارتباط و پیوند معنوی برقرار می‌کنیم. یک عده مشکلات روحیشان را مطرح می‌کنند و می‌خواهند به کمال برسند، برخی دیگر مشکلات زندگی و جاری خود را مطرح می‌کنند.
نوراللهیان در بخش دوم سخنان خود به توضیح درباره اهمیت کتاب کامل‌الزیارات پرداخت و خاطرنشان کرد: همواره وقتی که در خصوص کتاب‌هایی که شیعه در اختیار دارد صحبت می‌شود، گفته می‌شود که در تاریخ تشیع سه چهره برجسته هستند که دعاپژوه بزرگ شیعه به شمار می‌آیند. یک از این سه شخصیت، شیخ طوسی ملقب به شیخ‌الطائفه است که بزرگ طایفه شیعه است. کتاب «مصباح المتهجد» او کتاب مشهور و معروفی است. شخصیت دیگر، در قرن ششم سید بن طاووس است که چندین کتاب در دعا از او داریم از جمله «مصباح» و «فلاح السائل». سومین دعاپژوه بزرگ که در قله و جایگاه رفیع قرار دارد، مرحوم کفعمی است که کتاب او به «بلد الامین» معروف است.
وی در خصوص نقش مولف کتاب کامل‌الزیارات در این بین تصریح کرد: هرسه این بزرگان بدون هیچ تردید بر سر سفره ابن‌قولویه قمی نشته‌اند؛ چراکه شیخ طوسی که بزرگترین فرد در میان این سه نفر در تاریخ دعاپژوهشی شیعه است، شاگرد مرحوم شیخ مفید بوده است و از او اجازه روایت داشته و شیخ مفید، شاگرد ابن‌قولویه است. ابن‌قولویه بزرگترین اثرش کتاب کامل‌الزیارات است. این کتاب شهرت بسیار بالایی در تاریخ تشیع پیدا کرده است و می‌توان گفت شهرتش جهانی است و به زبان‌های مختلفی ترجمه شده است. کامل‌الزیارات کامل‌ترین متنی است که در زمینه امر زیارت و به خصوص زیارت سید‌الشهدا(ع) در دست ما است.
وی افزود: از قرن چهارم تا قرن چهاردهم، بیش از هزار سال این کتاب در فرهنگ شیعه درخشیده، درباره‌اش اظهارنظر شده و مقاله نوشته شده است. دعاها و روایاتش در کتب بسیاری نقل شده است. کتب مرجع شده و همواره به او استناد شده است. خود ابن‌قولویه شاگرد شناخته شده شیخ کلینی است. البته پدر ایشان محمد بن جعفر قولویه هستند و ابن‌قولویه دو تا داریم. یکی جعفر بن محمد بن قولویه مصنف کامل‌الزیارات که در کاظمین دفن است. در پیشروی مبارک حضرت جواد(ع) و موسی بن جعفر(ع) دو تا قبر است که در یک ضریح کوچکی قرار دارد. یکی قبر شیخ مفید است و یکی قبر ابن‌قولویه. پدر ابن قولویه هم محدث و مرد بزرگی بود و در شهر قم، خیابان ارم در کنار مقبره معروفه شیخان مزاری مربوط به ایشان است.
نوراللهیان ادامه داد: کتاب کامل‌الزیارات واقعا از این جهت می‌توان گفت شهرت جهانی گرفت. این میزان نسخه‌های خطی از این کتاب، شرح‌هایی که شده، تصحیحات و تعلیقاتی که شده، تلخیص‌هایی که شده، اینکه به عنوان یک مرجع معتبر شناخته شده است و طبق روایاتش حتی فتوا هم داده شده است و در کتابخانه‌های بزرگ جهان همواره وجود داشته است، به دلیل دقت‌هایی است که صاحب کتاب إعمال کرده است. خودش جناب ابن‌قولویه گفته‌اند که من خبر شاذّ و نادر، خبری که نشود به آن اطمینان کرد ندارم، یا از غالیان و کسانی که درباره ائمه(ع) غلو می‌کردند، خبری ندارم. بلکه راویان روایت همه از مشایخ ثقات و امین و موثق هستند. ایشان گفته است من روایتی که در این کتاب آورده‌ام سعی کردم هرکدام از راویان را تا امام معصوم توثیق کنم که اهل شهادت باطل نباشند. خود قولویه در مقدمه کتاب به این موضوع شهادت داده و فقها هم به همین تکیه کرده‌اند.
وی در ادامه به وضعیت تصحیح و نشر اثر اشاره کرد و بیان کرد: این کتاب یکی از بهترین تصحیح‌هایی که درباره‌اش انجام گرفت، تصحیحی بود که علامه امینی انجام دادند. علامه امینی برای این کار شایسته بود. ایشان محدث بزرگی بود و از چهره‌های بسیار شناخته شده و از مشاهیر دانشمندان شیعه معاصر بود. مرحوم علامه امینی چند نسخه معتبر از هندوستان و عراق و ایران و برخی کشورهای عربی دیگر به دست آوردند و یکبار کامل‌الزیارات را تصحیح کردند. مرحوم اردوبادی که ادیب بزرگ عرب بود و با امینی خیلی دوست بود با ایشان در این کار همکاری کردند. با اینکه این کار انجام شده بود اما هنوز می‌توانست کامل‌تر بشود.
وی در ادامه به کار بهراد جعفری در تصحیح جدید کامل‌الزیارات اشاره کرد و گفت: من خودم واقعا بهراد جعفری را در کار حدیث یک علامه می‌دانم و به کنیه عربی به او «ابوجواد» خطاب می‌کنم. او کارهای بزرگی کرده. او کتاب مقاتل الطالبیین که از کتب ده قرن قبل است و ابوالفرج اصفهانی نوشته است، تصحیح و ترجمه کرده است. او تحف‌العقول ابن‌شعبه حرانی را و امالی را تصحیح کرده است. او کتاب بزرگی که این سال‌ها در مجامع حدیثی شیعه کم نظیر بود به نام مرآه‌العقول و همینطور وافی فیض را تجمیع کرد و به نام تبیین‌الکافی منتشر کرد و بسیار دسترسی به این منابع را برای محققین آسان کرد.
وی افزود: بهراد جعفری ورزیده این کار است و شاگرد مرد بزرگی به نام علی‌اکبر غفاری بوده است. مرحوم غفاری چند شاگرد برجسته داشت از جمله عزیزالله عطاردی که دوسال شاگردی ایشان را کرده بود، همچنین حسین ولیئی مترجم و محقق و محدث هم از شاگردان ایشان بودند. اما آقای جعفری جوانی‌اش را در این راه خلاصه کرد. وی با زندگی زاهدانه و سختی‌های بسیار و در عین حال با تلاش روز و شب این کار کامل‌الزیارات را به سرانجام رسانده است. من هرچه بیشتر برای کار ایشان وقت می‌گذارم چشمم روشن‌تر می‌شود و دل به درستی و صحت کار ایشان بیشتر گواهی می‌دهد. برای ایشان و شما که در نشر این کتاب تلاش می‌کنید آرزوی موفقیت دارم.
