ترتیل؛ روح حاکم بر تلاوت قرآن/ پاسخ به چرایی مخالفت با ترتیل‌های خلیجی

سیدمحسن موسوی بلده، پیشکسوت قرآنی کشورمان در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) با اشاره به مفهوم ترتیل بیان کرد: به موجب این بخش از آیه شریفه 32 سوره فرقان که می‌فرماید: «وَ رَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا» می‌فهمیم که نحوه نزول قرآن از آسمان به صورت ترتیل بوده است و روح آیه نیز بیان‌گر آن است که ترتیل در اینجا به معنای عدم عجله و متناسب و مستمر نازل شدن است، در نتیجه قرآن با عجله و یا در یک شب مانند تورات و انجیل نازل نشده بلکه در مدت 23 سال به صورت تدریجی و برای تثبیت قلب مبارک پیامبر(ص) بر ایشان نازل شده است.
وی در ادامه افزود:  با این تعریف مشخص می‌شود که اینطور نبوده که فرضا در یک سال هیچ آیه‌ای نازل نشود و در یک شب چند سوره نزول یابد، لذا شمرده و با تأنی فرستاده شده و کُند و تُند نبوده است.
موسوی بلده تصریح کرد: خداوند در سوره مزمل به پیامبر(ص) می‌فرماید، اینک تو نیز در خواندن قرآن آن را با شیوه ترتیل بخوان، و در واقع این خطابی است به همه مردم که روح تلاوت قرآن باید به دور از عجله و به صورت شمرده و متناسب و به دور از تندی و کندی باشد چنان که در نزول نیز اینطور بوده است، در نتیجه باید با یک سرعت منطقی و مستمر قرآن را تلاوت کرد.
لزوم تأنی در تلاوت ترتیل
وی در ادامه بیان کرد: با توضیحات بیشتری که داده‌اند و از امام علی(ع) و دیگر ائمه(ع) نقل شده می‌توان فهمید که یکی از مفاهیم ترتیل، صحیح خواندن قرآن است همانطور که این کتاب نزول یافته، لذا نباید آن را غلط خواند، دومین مفهومی که از ترتیل ارائه شده تلاوت همراه با تأنی و شمرده خواندن قرآن است، همانطور که روح حاکم بر نزول آن به همین صورت بوده و تندی و کندی در آن وجود نداشته است.
این پیشکسوت قرآنی تصریح کرد: تدبر در معانی نیز سومین مفهومی است که در تعریف ترتیل می‌توان بدان اشاره کرد. چهارمین مفهوم نیز مربوط به آهنگین خواندن است، به این معنا که قرآن به صورت دکلمه و مطالعه نباشد، البته در استفاده از آهنگ نیز باید توجه داشت که هر آهنگی را نمی‌توان استفاده کرد.
حق خارج شدن از چارچوب ترتیل را نداریم
وی در ادامه گفت: حال اگر این چهار نکته را در ترتیل در نظر بگیریم می‌شود نحوه تلاوت قرآن، به عبارت دیگر به هر نحوی که قرآنی بخوانیم نباید از چارچوب ترتیل خارج شود، در نتیجه باید اینطور گفت که تحقیق و تحدیر هم باید به صورت ترتیل خوانده شود و تدویر که حد وسط است نیز باید به شیوه ترتیل باشد، با این وصف قاری در چارچوب ترتیل می‌تواند تحقیق، تدویر و تحدیر قرآن بخواند.
موسوی بلده بیان کرد: مفهوم این سه نوع از خواندن نیز عمدتا براساس سرعت است، بدین معنا که تحقیق یعنی تلاوت قرآن به صورت خیلی خیلی شمرده، تدویر یعنی خیلی شمرده و تحدیر نیز به معنای شمرده خواندن است در نتیجه با هر شیوه‌ای که تلاوت می‌کنیم باید بدانیم که نباید از چارچوب ترتیل خارج شد.
تحدیر نیز داراری شمردگی است
وی در ادامه تصریح کرد: با این حال ممکن است این شائبه پیش آید که آیا حدر نیز شمردگی لازم را دارد یا خیر؟ جواب این است که وقتی حدر را در مقابل تحقیق می‌گذاریم تند محسوب می‌شود، اما باید توجه داشته باشیم که حدر، فی نفسه شمرده محسوب می‌شود و این تندی در مقابل تحقیق به معنای عدم شمردگی نیست بلکه تحدیر نیز شمردگی دارد. بنابر این قاری باید در چارچوب ترتیل قرآن بخواند و باید توجه داشت که به جهت سرعت نیز می‌تواند سه نوع شمرده تلاوت داشته باشد.
موسوی بلده در پاسخ به این سؤال که با توجه به این که ترتیل همه انواع تلاوت را شامل می‌شود اما چرا تدویر به ترتیل مشهور شده است؟ بیان کرد: شاید بدین دلیل باشد که بین این سه نوع روش تدویر بهترین نوع ترتیل است، البته آن دو روش نیز ترتیل هستند اما چون «خیر الامور اوسطها» در نتیجه تدویر و حد وسط معتدل‌تر است و ویژگی‌های مثبت آن دو روش را دارد اما آسیب‌های آن را ندارد.
روح حاکم بر تلاوت قرآن، ترتیل است
وی تصریح کرد: بدین ترتیب، ترتیل به معنای روح حاکم بر قرائت قرآن است و در هر روشی که قرآن تلاوت شود باید روح حاکم بر آن ترتیل باشد، حال می‌شود با سه سرعت تلاوت کرد، انتخاب هر یک از این سرعت‌ها نیز بستگی به مقتضیات دارد، اگر کسی می‌خواهد با مفاهیم ارتباط بیشتری برقرار کند می‌تواند از تحقیق استفاده کند و یا اگر قصد قاری کسب ثواب است قطعا می‌تواند با انتخاب تدویر یا تحدیر آیات بیشتری را تلاوت کند. اما قرآن خواندن واقعی بین همه این سه روش که در طول زمان هم بین علما مرسوم بوده حد وسط یعنی تدویر است.
این مدرس پیشکسوت قرآن بیان کرد: اصل قرائت قرآن و همه قواعدی که علمای علم قرائت از ابتدا تاکنون در مورد آن بحث کرده‌اند بر اساس روش تدویر که به ترتیل شهرت یافته بوده است، در کشورهای عربی نیز توده مردم به این شیوه انس بیشتری دارند.
اتکای آموزش قرآن در ابتدا به تحقیق
موسوی بلده در مورد پیشینه شکل‌گیری تلاوت قرآن بر اساس تحقیق تصریح کرد: تحقیق در ابتدا برای آموزش قرآن به کار گرفته شد تا برای مبتدی تمرینی محسوب شود که اگر خواست قرآن را با سرعت بیشتر بخواند به مهارت‌های لازم دست یافته باشد.
وی بیان کرد: وقتی قاری از مرحله تحقیق عبور کرد و سطح تلاوتش بالاتر رفت می‌تواند به شیوه تدویر یا همان ترتیل مشهور قرآن بخواند، در طول تاریخ اسلام نیز همین گونه بوده اما رفته رفته تحقیق از حالت آموزش خارج شد و کارکردهای لحن‌پردازی و تنغیمی پیدا کرد، چون مردم هم از آن بیشتر استقبال کردند لذا به این ترتیب تحقیق جای خود را بیشتر باز کرد و به جای کاربرد آموزشی کاربرد تنغیمی پیدا کرد.
موسوی بلده تصریح کرد: امروزه اکثر قاریان جهان اسلام به ویژه در مصر از تحقیق برای مجلس‌آرایی و خواندن قرآن به صورت زیبا و مردم‌پسند استفاده می‌کنند، اما آیا این بدین معنا است که آنها ترتیل را رها کرده‌اند؟ پاسخ این است که خیر، اینگونه نیست، در ایران به نوعی آسیب‌زده قرائت قرآن را فراگرفته‌ایم، در واقع پوسته قرائت قرآن مصر را در ایران وارد کرده‌ایم و فکر می‌کنیم همه تلاوت قرآن همین است. حال آن که حتی در مصر که مهد هنر قرآنی است زیر بنای تلاوت قرآن، ترتیل بوده است، قاریان مصری با ترتیل آغاز کرده‌اند.
ریشه تلاوت‌های تحقیق قاریان شهیر مصری ترتیل است
وی بیان کرد: در مصر آموزش را با حفظ و ترتیل آغاز می‌کنند و توده‌های مردم وقتی می‌خواهند قاری را در ماه رمضان به منزلشان دعوت کنند، از او می‌خواهند تا ترتیل بخواند حتی شنیده‌ایم که راننده‌های تاکسی و کاسبان در این کشور نیز از طریق رادیو، ترتیل را استماع می‌کنند، لذا ریشه تلاوت قرآن در مصر ترتیل است، غلوش و مصطفی اسماعیل و سایر قاریان مشهور مصری در ابتدا ترتیل‌خوان خوبی بوده‌اند بعد سراغ تحقیق رفته‌اند. با این اوصاف در کشورمان نیاز به یک نهضت بازسازی قرائت قرآن داریم و آن اینکه ترتیل روح حاکم بر تلاوت شود
مدرس پیشکسوت قرآن در پاسخ به این سؤال که آیا باید شیوه آموزش قرآن متحول شود و ما در کشورمان آموزش را از ترتیل آغاز کنیم؟ تصریح کرد: خیر، ما به دلیل عرب زبان بودنمان با قاریان مصری تفاوت‌های زیادی داریم، برخلاف آنها که از ترتیل شروع می‌کنند باید از تحقیق شروع کنیم، آنها اگر با ترتیل شروع می‌کنند به این دلیل است که زبان مادریشان عربی است و ابتدا نیمی از تجوید را بلد هستند اما قاریان ایرانی در ابتدا باید با روخوانی و تجوید آشنا شوند تا بتوانند به ترتیل‌خوان سطح بالایی تبدیل شوند.
وی با اشاره به راه‌کارهای پرداختن به ترتیل تصریح کرد: کاری که شما در ایکنا در این زمینه انجام می‌دهید یکی از راه‌کارها است، اساتید و معلمان نیز باید شاگردان را بیش از پیش با ترتیل آشنا کنند. اساتید ما هنوز برای قاریان اصول ترتیل را تعریف نکرده‌اند، علاوه بر این صدا و سیما نیز می‌تواند در این مسأله دخیل باشد چنان که رادیو قرآن پیشرو بوده و برنامه‌هایی به همین منظور پخش شده است.
استماع ترتیل قاریان مصری توصیه می‌شود
مدرس پیشکسوت قرآن در ادامه و با اشاره به ترتیل قاریان مصری و خلیجی بیان کرد: ترتیل قاریان مصری مانند منشاوی، حصری، عبدالباسط و امثال این افراد برای استماع توصیه می‌شود اما در مورد ترتیل‌های خلیجی باید متذکر شوم که استماع ترتیل آنها توصیه نمی‌شود. ترتیل قاریان مصری از یک استحکام و استخوان‌بندی برخوردار است که قطعا برای قاریان کشور ما مفید خواهد بود.
ممنوعیت استماع ترتیل وهابی‌ها
وی با ارائه تحلیلی از ترتیل‌های خلیجی گفت: این ترتیل‌های را می‌توان از دو جنبه عقیدتی و فنی مورد بررسی قرار داد، در بُعد عقیدتی به طور قاطع و با استناد به روایات و به عنوان یک معلم قرآن معتقد هستم که استماع ترتیل قاریانی که وهابی بودن آنها برای ما محرز شده حرام است، ما طبق سنت و سیره ائمه(ع) حق نداریم تلاوت قرآن یک وهابی را گوش کنیم.
موسوی بلده بیان کرد: در روایتی آمده است که شبی امام علی(ع) به همراه یکی از صحابه از کنار خانه‌ای رد می‌شدند که ناگهان صدای تلاوت قرآن مسحورکننده‌ای به گوش رسید که آیه «أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا» را تلاوت می‌کرد، صحابه‌ای که در کنار حضرت بود قصد داشت تا تلاوت را گوش کند اما امام(ع) امتناع کردند و دست او را کشیده و نگذاشتند تا استماعی داشته باشند. مدتی گذشت و جنگ نهروان بپا شد، امام(ع) با همان صحابی در میان کشته شد‌گان دشمن راه می‌رفتند که ناگهان با جنازه یکی از دشمنان مواجه شدند و امام(ع) فرمودند این فرد همانی است که صدای تلاوت قرآنش تو را تحت تأثیر قرار داده بود.
وی تصریح کرد: در نتیجه کسی که با ولایت اهل بیت(ع) ستیز داشته باشد و بدانیم که قاری سلفی، تکفیری است نباید به تلاوتش گوش فرادهیم، متأسفانه در کشورمان شاهد این هستیم که از صدا و سیما گاها این ترتیل‌ها پخش می‌شود، برای نمونه ترتیل حذیفی نباید پخش شود، چرا باید ترتیل یک قاری وهابی را پخش کنیم؟ چندین سال این را می‌گفتیم اما کسی گوش نمی‌داد.
موسوی بلده گفت: اتفاقی که اخیرا افتاده این است که بعضا در سی‌دی‌ها و نرم‌افزار‌های ما نیز از ترتیل سدیس استفاده شده است، همین قاری حدود دو سال قبل یک سخنرانی داشت که در آن هر چقدر توانست به شیعیان تاخت و گفت: مطمئن باشید که با شما حمله خواهیم کرد و زنانتان را به کنیزی خواهیم برد، با این حال می‌بینیم که باز هم از ترتیل‌های وی پخش می‌شود.
خلیجی‌ها در بُعد فنی هم چیز خاصی ندارند
مدرس پیشکسوت قرآن بیان کرد: بُعد دوم مربوط به مباحث فنی است، ترتیل آنها نسبت به قاریان مصری از سطح بسیار پایین‌تری برخوردار است و بعضا قواعد را غلط اجرا می‌کنند، وقف و ابتداها نیز در تلاوت آنها رعایت نمی‌شود، یکی از علل آن هم این است که کنترلی روی ترتیل آنها وجود ندارد و هر کدام که به یک استودیو دست پیدا کنند اقدام به ضبط ترتیل می‌کنند. این در حالی است که در مصر نظارت‌های بسیار شدیدی وجود داشته و حتی ترتیل منشاوی نیز کنترل می‌شده است.
وی بیان کرد: هرگز در مصر اینطور نبوده که بگویند چون این قاری حرفه‌ای است پس نباید ترتیلش کنترل شود، استاد مروت برای ما تعریف می‌کرد که هنگامی که قرار شد ترتیل محمود علی‌البناء ضبط شود شیخ «خلیل حبه» روی ترتیل ایشان نظارت کرد.
ترتیل‌های خلیجی نظارت نمی‌شوند
موسوی بلده گفت: اما روی ترتیل‌های خلیجی هیچ‌گونه نظارتی وجود ندارد، از طرفی ممکن است تعدادی از مردم علاقه‌مند به این ترتیل‌ها باشند اما هرچیزی که مردم دوست دارند را هم نمی‌شود پخش کرد. همانطور که برای پخش برخی چیزها فیلترینگ وجود دارد برای این ترتیل‌ها نیز باید وجود داشته باشد.
مدرس پیشکسوت قرآن تصریح کرد: البته در مورد مشاری العفاسی باید گفت به نظر می‌رسد وی وهابی نیست، لحنش هم می‌تواند قابل پخش باشد اما برخی از قسمت‌های ترتیلش که افراط در آن زیاد قبول ندارم.
موسوی بلده در انتها گفت: مرتلان همچنین به این نکته توجه داشته باشند که تند خواندن تحقیق را ترتیل نمی‌گویند، اینطور نیست تحریرهایی که در تحقیق استفاده می‌کنیم بتوانیم در ترتیل هم استفاده کنیم، داوران ما نیز نباید به این ترتیل‌ها نمره دهند.